Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel X. De provincie Noord-Brabant

Willemstad.

Tonnekreek.

c. Vóór de hoeve Dijkzigt aan den zeedijk een brugpijler (XVII) met schilddragenden leeuw.

Willemstad.

b. Verdedigingswerken.

De vestingwerken (XVId-XIXa), aangelegd in 1585 volgens bestek van den ingenieur Adriaen Anthonisz, later voortdurend gewijzigd en verbeterd, bestaan uit een aarden omwalling met zeven bastions en een vergraven ravelijn vóór de voormalige Landpoort. De hoofdwal is met den dijk verbonden door twee gemetselde beeren, een andere gemetselde beer sluit de haven af. Op de beeren ‘monniken’.

d. Wereldlijke openbare gebouwen.

1. Het gouvernement, ook genaamd prinsenhof en infirmerie, tegenwoordig marechausséekazerne, in 1623 gesticht door Prins Maurits, is een rechthoekig gebouw met een verminkten uitbouw op het Z.O., en wordt gedekt door een hoog leien dak tusschen twee vernieuwde topgevels. Het gebouw, dat in 1930 met den zandstraal is afgespoten (behalve aan de achterzijde), is opgetrokken van roode baksteen met zandsteenen lijsten en ornamentstukken. De voorgevel is versierd met gekoppelde Toscaansche pilasters, op welke korf- en Tudorbogen rusten met maskers in de sluitsteenen. Ook in de

[p. 370]

zijgevels worden de vensters, waarvan die op het Westen zijn dichtgemetseld, door korf- en Tudorbogen met maskers gedekt; in de boogtrommels van de verdieping der frontzijde zijn natuursteenen cartoucheversieringen aangebracht. De achtergevel is geheel verbouwd. Houten gootlijst op zandsteenen consoles, tegen de zijgevels als zandsteenen cordonlijst op consoles doorgevoerd. In het midden van den voorgevel bevindt zich een zandsteenen poort met pilasteromlijsting en ovaal licht, bekroond door een gebogen en gebroken fronton. Op de architraaf boven de pilasters het jaartal 1623. Inwendig is het gebouw geheel gewijzigd.

Achter het hoofdgebouw de brigadierswoning, een rechthoekig baksteenen gebouw met twee trapgevels en houten gootlijst op zandsteenen consoles, omgeven van latere aanbouwsels.

2. Haven A 3. Het arsenaal is een rechthoekig baksteenen gebouw met houten kroonlijst, in 1793 opgetrokken volgens de eenigszins gewijzigde plannen (1789, door P.W. Schonk), bewaard in het Rijksbureau voor de Monumentenzorg. In den gevel aan de haven twee poorten met hardsteenen omlijsting.

3. Kerkring. De voormalige kazerne (1748) een uit twee langgerekte baksteenen vleugels met tusschengelegen binnenplaats bestaand gebouw, met aan den Kerkring een poort met baksteenen omlijsting en houten fronton is voor eenige jaren gedeeltelijk afgebroken.

4. Het raadhuis (1620) is een rechthoekig gebouw zonder verdieping, gedekt door een zadeldak, met een toren tegen den korten gevel aan de Voorstraat en een topgevel in het front, opgetrokken van baksteen met toepassing van natuursteen voor vensterkozijnen, hoekblokken, banden en omlijstingen. De voorgevel met den

[p. 371]

top, in 1871 geheel gemoderniseerd, is in 1930, in voorbereiding van een restauratie, van de pleisterlaag ontdaan. In den topgevel met voluutafdekking, oorspronkelijk door een obelisk bekroond, een nis met Justitiabeeld. In den achtergevel nog eenige overblijfselen van de oorspronkelijke vensterkozijnen. Houten goot op klossen aan de voor- en de achterzijde; op het dak telkens twee dakkapellen met beschadigde looden topversiering: gekroonde adelaar (?). De toren gaat te halver hoogte van vierkant in achtkant over, door bemiddeling van baksteenen hoekafschuiningen. Sinds 1793, toen bij het beleg de oorspronkelijke koepelvormige spits afbrandde, wordt hij gedekt door een korte leien spits, omgeven door een ijzeren leuning op een houten kroonlijst. Op de spits een windwijzer: meermin. Langs een steenen trap tegen de zuidzijde bereikt men een deur met beschadigde natuursteenen omlijsting, welke toegang geeft tot een ruimte, overkluisd door een baksteenen stergewelf, welke met een wijden zandsteenen boog naar de Voorstraat is geopend (oorspronkelijk roepstoel?). Verder vertoont deze toren boven den boog een uitgediepte zandsteenen plaat, twee sierankers, en galmgaten met rondbogen en zandsteenen omlijsting. In den zijmuur van het rechthoekig gedeelte naast de noordzijde van den toren een poortje met zandsteenen omlijsting, toegang gevend tot de torenverdiepingen en de stadhuiszolders. Onder de trap naast den toren een poortje met opschrift: 1786. Inwendig: kelder met tongewelf en twee zware ronde pijlers in het midden; voorhuis met twee zandsteenen balkdragers met maskers; in de burgemeesterskamer vier iepen stoelen (XVIIId). In den toren hangt een klok zonder opschrift.

Een geverfd ijzeren geldkist, beschadigd, vroeger op het raadhuis, bevindt zich tegenwoordig in het gemeentelijk ziekenhuisje.

[p. 372]

5. Het wachthuis bij de voormalige Waterpoort is een rechthoekig baksteenen gebouw (XVIII B) met ingebouwde galerij, bestaande uit bogen op pijlers met hardsteenen imposten.

6. Van het wachthuis (XVIII?) bij de voormalige Landpoort zijn drie bogen op pijlers over.

e. Kerkelijke gebouwen.

1. De ned. herv. kerk, gelegen op een vierkant omgracht kerkhof aan het einde van de Voorstraat, begonnen in 1597, waarschijnlijk gebouwd naar een plan van Mr. Coenraat van Norenburch uit Dordrecht, omstreeks 1610 in gebruik genomen, in 1791 gedeeltelijk hernieuwd, is een achtkant gebouw met een onvoltooiden vierkanten toren tegen den zuidwestmuur, opgetrokken van baksteen met lijsten en vensterprofielen van Naamsche steen, gedekt door een leien dak met koepelvormigen top en bekroond door een open koepeltje. Het lage dak van den toren sluit aan tegen dat van de kerk. Uitwendig vertoont het gebouw steunbeeren op de hoeken van het achtkant, zonder versnijding en met natuursteen afgedekt onder de daklijst. De vensters worden gedekt door onregelmatig halfronde bogen en hebben geprofileerde omlijstingen en stijlen van hardsteen. Houten kroonlijst met consoles. Om het koepeltje op het dak een houten balustrade (XVIIId). De ingang naar de Voorstraat is voorzien van een geprofileerden korf boog, waarboven een steen met opschrift aangaande inwijding (1607) en herstelling (1791).

De torenromp vertoont overhoeksche steunbeeren op de vrijstaande hoeken, vensters met natuursteenen kozijnen, door strekken ontlast, en een ingang met geprofileerden korfboog. Een weinig boven de kroonlijst der kerk wordt het muurwerk afgesloten door een eenvoudige gootlijst op klossen.

[p. 373]

Inwendig: halfronde Toscaansche zuilen met waarschijnlijk onder den vloer verborgen basementen en hardsteenen kapiteelen in de hoeken. Houten koepelgewelf met acht lichte en acht zware ribben, welke laatste neerkomen op houten postamenten boven de kapiteelen der zuilen. In den top van het gewelf een rozet. De kerk bezit:

Eiken preekstoel met klankbord (naar ontwerp van Jacob Olivier uit Delft en Joost Hendriks uit Dordt door Joris Adriaens uit 's-Gravenhage gemaakt en in 1609 geplaatst). De kuip rust op een druiper met consoles; eiken trap (XVIII A). Aan den preekstoel een koperen lezenaar (XVII A).

Eiken doophek met voorlezersgestoelte (XVII).

Orgel in een nis aan de torenzijde, in 1774 door Prins Willem V geschonken, met schelpvormige overhuiving.

Eiken schepenbank met overhuiving (als de preekstoel door Joris Adriaens n.o.v. Jac. Ollivier en Joost Hendriks).

Eiken officiersbank (XVII A).

Eenvoudige eiken banken (XVII).

Hangzolder op geverfde kolommen, met eiken balustrade en ingesneden: 1661 en: 1664.

Zerken, grootendeels onder de banken verborgen: één (1606, met wapen), één (1662, met wapen), één (1705, met wapen).

In den muur een marmeren steen (1762), ter herdenking van den stadscommandant Fr. Cornabé.

Koperen lichtkroon (XVII) met 2 rijen armen.

Twee tekstborden (1614).

Vier zilveren bekers met wapens en opschrift (1659).

Twee kleine zilveren schalen en een groote, met opschrift, de groote bovendien met wapen (alle 1742).

[p. 374]

In het koepeltje twee klokken, de eene in 1588 gegoten door Thomas Both, de andere in 1605 door Cornelis Ammeroy.

Tot het kerkhof geeft aan de zijde van de Voorstraat toegang een ijzeren hek (XVIIId).

f. Gebouwen van liefdadigheid.

Voorstraat A 47. Voormalig ned. herv. weeshuis, tegenwoordig bewaarschool, een eenvoudig huis met rechte daklijst (XVIIId).

g. Particuliere gebouwen.

1. Kerkring zuidzijde B 164. Fragment van een gevel met baksteenen geprofileerde tooglijsten op maskersteentjes (XVId of XVIIa).

2. Voorstraat A 48. Ingezwenkte topgevel (XVIII) met rijke ankers.

3. Voorstraat A 52. Ingezwenkte topgevel (XVIII) met boogvulling, voorstellende een olifant, in den top.

4. Haven B 8. Steen met voorstelling van putti met gereedschap (XVII), en onderschrift: ‘In de twee kerfbijlle’.

5. Voorstraat A 62/A 61. Steen met wapen en onderschrift: ‘Labore fertilis’ (± 1600?).

6. Voorstraat B 59. Boven de voordeur een blauw tegeltableau (XVII) met onderschrift: ‘De Willemstadtsche Grutterij’.

7-10. Ankers: Voorstraat A 41, A 59, B 46 en B 47.

11. molen ‘D'Orange-molen’: ronde bovenkruier met steen: 1734.