Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel X. De provincie Noord-Brabant

Tilburg.

a. Voorhistorische oudheden.

In deze gemeente zijn gevonden: een gepolijste bijl van vuursteen, thans in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, en twee bronzen bijlen; voorts in de buurtschap Hasselt enkele Gallo-Germaansche urnen en aardewerkscherven, thans in het museum van het Provinciaal Genootschap te 's Hertogenbosch.

d. Wereldlijke openbare gebouwen.

1. Het voor koning Willem II bestemde paleis, 1847-1849 gebouwd naar de aanwijzingen van dezen vorst en in navolging van Engelsche kasteelen, een gepleisterd rechthoekig gebouw (de oorspronkelijke kanteeling ± 1895 verwijderd), met vier ronde hoektorens en, aan de lange zijden, vooruitspringende middenpartijen, waarvoor bordes-trappen, diende sinds 1866 als Rijks-H.B.S.; het is thans bestemd tot raadhuis. Tegenover het gebouw de in denzelfden trant opgetrokken rentmeesterswoning.

2. Het raadhuis, een gepleisterd gebouw (met hardsteenen onderdeelen) in classicistischen trant, met bordes

[p. 333]

en uitgebouwd middendeel, is in 1849 gebouwd door H. van Tulder.

In het raadhuis worden bewaard: schilderijen: portret van koning Willem II (XIXb, door prof. N. de Keyser); bloemenstilleven (XIXa, door G. van Spaendonck); alpenlandschap (XIX A, door J.A. Knip, pastel). Voorts: bronzen beeldje van koning Willem II (1844, door Jozef Geefs); drie zilveren zegelstempels (1734, koninkrijk Holland, Keizerrijk).

e. kerkelijke gebouwen.

1. De r.k. kerk (H. Dionysius), de ‘Heike-kerk’, is een eenvoudig gebouw in Waterstaatsstijl (1827-1829), bestaande uit een schip van drie even hoog gewelfde beuken en een koor met 3/8-sluiting, in 1895 in neogothischen geest gerestaureerd en met twee kapellen aan de westzijde uitgebreid door C. van Hoof. Zij heeft nog den toren (XVc) der oude kerk behouden, in 1895 gerestaureerd en vooral in zijn benedendeel zeer gewijzigd ten gevolge van den aanbouw van een portaal en twee traptorentjes. Deze toren, opgetrokken van baksteen met enkele groefsteenen details zonder steunbeeren en met veelhoekigen, ten deele uitgemetselden traptoren aan de zuidoostzijde, bestaat uit drie geledingen en een van vier tot achtkant ingesnoerde, door een lantaarn met peer bekroonde spits. De middenverdieping heeft spaarvelden, afgedekt door friezen van elkander kruisende rondbogen; de door een rondboogfries afgesloten rijk behandelde klokkenverdieping tusschen kleine contreforten gevatte spaarvelden, waarin gekoppelde spitsbogige en in één rondboog gevatte galmgaten, onder welke wederom een fries van elkander kruisende met zandsteenen neuzen afgezette rondbogen is aangebracht; boven de spaarvelden een spitsboogfries. De kerk bezit:

[p. 334]

Gemarmerd houten hoofdaltaar (XVIII), afkomstig uit de St. Michiels-abdij te Antwerpen; het bijbehoorend altaarstuk: de onthoofding van den H. Dionysius, hangt thans in den noordbeuk.

Houten beeld (XVIII, uit Antwerpen): H. Thomas van Aquino.

Twee gegoten koperen kandelaars (± 1500).

Twee driestellen (XVIII B en ± 1800).

Missaal (1773) uit de drukkerij van Plantijn.

Twee klokken, in 1654 gegoten door Marinus Marischal.

2. Hasseltstraat. De hasseltsche kapel (H. Maria) is een éénbeukig geheel gepleisterd gebouw (XV), na 1648 voor wereldlijke doeleinden gebezigd, doch in 1796 aan de Katholieken teruggeven en hersteld, bestaande uit een grootendeels ingebouwden westtoren, met een boogfries boven de gekoppelde spitsbogige en in één segmentboog gevatte galmgaten, een schip (in later tijd verhoogd) en een smaller, met riet gedekt, koor met 3/8-sluiting. Zij bezit:

Klok, in 1536 gegoten door Jasper Moer.

3. Goirkestraat. De r.k. kerk (H. Dionysius), de ‘Goirke-kerk’, is ter plaatse eener oudere schuurkerk 1835-1839 gebouwd door H. Esser en in 1903 van een nieuwen voorgevel en een andere bedaking der zijbeuken voorzien. De kerk bezit:

Hoofdaltaar (XIX A) met altaarstuk: onthoofding van den H. Dionysius (1842, door J.A. Wiertz).

Hardsteenen doopvont (1560, blijkens opschrift), thans als wijwatervat gebezigd.

Gedreven zilveren godslamp (1772).

Kleinen gegoten koperen kandelaar (XVI); zes grootere koperen kandelaars (XVII B).

Koorkap (± 1800).

[p. 335]

4. Zomerstraat. De ned. herv. kerk (1822-1823, blijkens gedenksteenen), een zaalgebouw van langwerpig achtkanten vorm, met torentje op het dak, bezit:

Eiken preekstoel (XVIII A).

Eiken heerenbank en drie eenvoudige eiken banken (XVIII A).

Koperen lezenaar en doopbekkenhouder (XVIII A).

Orgel (XVIIIc).

Avondmaalszilver: twee bekers (XVIII); een kan (XVIIId, Bredasche keur), geschenk van Gijsbertus Steenbergensis, graaf van Hogendorp, vrijheer van Hofweege, Tilburg etc.; een schotel (1849, door P. de Meyer te 's Gravenhage), geschenk van koningin Anna Paulowna; twee bordjes (± 1850, door P. de Meyer).

Tinnen kan (± 1750) met getorsten buik; twee tinnen collectebakjes (XIX A, merk: H.V.G.).

Bijbel (1682) in leeren band met koperen beslag.

Klok, in 1822 gegoten door Petit en Fritsen.

g. Particuliere gebouwen.

1. Tongerloosche Hoefstraat 23. Voormalige hoeve der abdij van Tongerloo. In een der vensters een gebrandschilderd ruitje met wapen, waaronder: ‘Adriaen Gheerincx dispensier van Tongerloo anno 1657’.

2. Hasselt 5. Jaarankers: 1608.

3. Hasseltstraat 47. In zijgevels jaarsteenen: 1790 en T.F.S.

4. molen: achtkante houten bovenkruier met stelling, thans buiten gebruik.

h. Van de opgeheven schutterij van St. Joris (gesticht XVIa) bevinden zich in particulier bezit nog een veertigtal zilveren schilden, o.a. uit 1613, 1619, 1641, 1649, 1659,

[p. 336]

1713, 1735, 1750, 1759, 1765, 1779, 1789, 1807, 1812, 1814, 1815, 1818, 1821, 1824, 1828, 1836, 1839, 1842, 1845 en 1848.