Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel X. De provincie Noord-Brabant

Terheiden.

a. Vroeger zijn onder deze gemeente bij herhaling Romeinsche munten gevonden, o.a. in 1780 twaalf goudstukken van Nero en twaalf van Vespasianus.

Slikgat.

e. Het moderne capucijnenklooster bezit:

Eiken preekstoel (XVIIId).

Twee houten beelden (± 1700): HH. Johannes Nepomucenus en Antonius abt, afkomstig uit de R.K. kerk te Terheiden.

Schilderijen: Mater dolorosa (1577, paneel); twee (XVIIa, vermoedelijk copieën naar Rubens): inzameling van het manna en Mozes water uit de rots slaand; drie (XVII?): de Evangelisten; een (XVII?, vermoedelijk copie naar A. van Dyck) twee geschonden schilderijen (XVId en XVII): Jezus voor zijn rechters en de val onder het kruis.

Terheiden.

e 1. De r.k. kerk (H. Antonius abt), als kapel gesticht in 1401, sinds vermoedelijk ± 1508 door een andere vervangen, na brand in 1590 hersteld 1595-1597, na verwoesting door storm in 1603 in 1617-'18 en waarschijnlijk in 1641 hersteld, van 1648 tot 1800 in handen der Hervormden, in 1876 gerestaureerd onder leiding van dr. P.J.H. Cuypers, waarbij o.a. de toren verhoogd en zijbeuken, dwarspand en koor met gemetselde gewelven overdekt zijn, is in 1922 geheel uitgebrand en daarna in den te voren bestaanden toestand teruggebracht

[p. 329]

door ir. Jos. Th. Cuypers. De kerkbestaat uit een driebeukig basilicaal schip (1542-1546) van vijf traveeën met langs den, van een oudere en kleinere kerk overgebleven, toren doorgetrokken zijbeuken, een dwarspand en een 5/10-gesloten koor van drie traveeën (beide XVIa); bij de aansluiting van koor en dwarspand aan de noordzijde een achtkante traptoren en aan de zuidzijde een oude sacristie. De zijbeuken hebben niet juist in de as der zuilen geplaatste beeren, vensters met fraai geprofileerde baksteenen dagkanten. Dwarspand en koor hebben rijkbehandelde, bij de waterlijst in een hogelspitsje eindigende, beeren met bergsteenen banden en kantblokken in de oude vensterneggen; in den noordgevel van het dwarspand een rijkgeprofileerde spitsbogige ingang, waarvóór een nieuw portaal. Het oude deel van den toren met tot op geringe hoogte opgaande, dubbele beeren aan de westzijde, enkele aan de oostzijde - de beeren op den zuidwesthoek in verbinding met een veelhoekig uitgemetselden traptoren - heeft bergsteenen kantblokken en wordt boven de, telkens twee, spitsbogige galmgaten afgesloten door een rondboogfries. Inwendig herinneren alleen de met bergsteenen banden verlevendigde zuilen, bekroond met koolbladkapiteelen en verbonden door spitsbogen, aan den oorspronkelijken toestand (XVI); het oude korfbogige houten tongewelf van het schip en de overige boven de moderne kruisgewelven nog aanwezige houten tongewelven (na 1603, doch in gothischen trant) zijn in 1922 verbrand. De kerk bezit:

Zerken van Gerardt Smidt, serg.-majoor commandant van het fort ter Heyde († 1668) en van Matthyssen († 1727).

Koperen kroon (XV), bekroond met het beeldje eener heilige.

Houten beeld (XVI, latere polychromie): H. Antonius abt; lindenhouten beeld (XVII); ivoren corpus (XVII) van een kruisbeeld.

[p. 330]

Zilverwerk: gedreven kelk in den stijl van het Keizerrijk, geschonken in 1826; collecteschaaltje (XVIIIc) en ingekort missaalbeslag (XVII).

Gegoten kandelaars: koperen drielichtskandelaar (XV); vier (XVI) op ronden voet met balusterstam; twee paar met balusterstam en twee paar kleinere (vermoedelijk XVII).

De oude klokken zijn bij den brand van 1922 gebroken en gesmolten.

Een koperen kroon (XVII), tweemaal zes-lichts, uit deze kerk afkomstig, bevindt zich thans in particulier bezit te Wassenaar.

2. Als r.k. pastorie dient het landhuis ‘Boomsigt’ (XVII) met hekdammen in den stijl van Lodewijk XIV. In den tuin twee vazen (XVIIIc), in 1865 hier geplaatst, drie zandsteenen borstbeelden van fauns, waarvan twee op voetstukken (XVIIIa). Een uit de kerk afkomstige ijzeren communiebank (1805) doet dienst als hek.

3. De ned. herv. kerk, een onbelangrijke zaalkerk (1809), bezit:

Eenvoudigen preekstoel (XVIIId), waaraan een koperen arm met doopbekken (± 1700).

g 1. Een boerderij (XVII) in het dorp heeft nog een gedeelte van een zijtrap-gevel, eenige ontlastingsbogen en ankers. Inwendig een oude balkenzoldering en een schouw.

2. De herberg 't gouden kruis aan den weg naar Slikgat draagt het ankerjaartal 1750.

h. De schutterij van den H: Antonius bezit een zilveren ketting met vogel (XVII) en schilden uit 1802 en later.

[p. 331]

Wagenberg.

e. De moderne r.k. kerk (1904) bezit het volgende zilverwerk:

Gedreven, nieuw-vergulden stralenmonstrans (± 1600, merken: sleutel, letter i en ster) in torenvorm; gedreven ciborie (XVIIId, merken: A B gekroond, kroon, C); vergulden kelk (± 1600) en een onversierden kelk (XVII); wierookvat (XVIId, merken: Antwerpen, W, vogel op takje).

Verder een koperen doopschotel (XVII).