Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel X. De provincie Noord-Brabant

Geertruidenberg.

Geertruidenberg.

b. Verdedigingswerken.

De versterkingen (XVId-XVIIa), in 1823 gesloopt, zijn 1833-1837 door nieuwe vervangen, welke nog gedeeltelijk aanwezig zijn.

c. Pompen.

Vier hardsteenen pompen, waarvan twee (XVIIIb): aan de oostzijde en op het midden van de Markt, en twee (XVIII B): aan de westzijde van de Markt en vóór de Vischhal.

d. wereldlijke openbare gebouwen.

1. Markt 109. De voormalige hoofdwacht (XVIIId of XIXa) is een eenvoudig rechthoekig baksteenen gebouw met een ingebouwde galerij gelijkvloers: zes baksteenen pijlers dragen vijf korf bogen, waarvan de middelste, als inrijpoort, breeder is dan de andere. Hardsteenen plinten, imposten en sluitsteenen; hardsteenen kanonvormige schamppalen te weerszijde van de inrijpoort.

[p. 118]

2. Haven. Het arsenaal of landsmagazijn is een baksteenen gebouw (1770-1778), dat een vierkante binnenplaats omsluit. De midden-partij van den gevel aan de Haven vertoont een (geverfde) hardsteenen bekleeding om een ingangspoort, in welker boogveld het wapen van Geertruidenberg te midden van krijgstropeeën. Twee gegoten ijzeren vuurmonden als schamppalen. De zuidgevel, uitziende op de voormalige Hoofdwacht, vertoont een dergelijke hardsteenen middenpartij met poort. Alle vensters hebben eenvoudige hardsteenen omlijstingen.

3. Markt 18. De voormalige havenkazerne is een onbelangrijk geheel van gebouwen met een hoogen, fraaien gevel (XVIIId) aan de Markt, bekroond door een met snijwerk versierde rechte houten kroonlijst. Hardsteenen stoep met gesmeed ijzeren leuning en twee hardsteenen stoeppalen. Inwendig: in een kamer op den beganegrond een gestucte schoorsteen een dito plafond en eenvoudige betimmering (alles XVIIId).

4. Waterpoort. wachthuisje (1836) met kleine ingebouwde galerij op zuiltjes.

5. Markt. Het raadhuis, in 1768-1769 geheel verbouwd, heeft een hardsteenen middentravee, waarin de wapens van Holland en Geertruidenberg boven het venster der verdieping, en een balcon met gesmeed ijzeren hek, waarin het jaartal 1769.

Hardsteenen kroonlijst en attiek met Justitiabeeld, hardsteenen vensteromlijstingen en stoep met gesmeed ijzeren leuning.

Op het dak een klokketorentje met klok.

Inwendig: in het voorhuis een schouw (1624), bestaande uit marmeren zuiltjes en wangen en een houten boezem, versierd met drie wapens en de beelden van Ratio en Justitia; in de raadzaal plafond en schoorsteen van stuc en houten vierschaar (± 1800), een zwaar be-

[p. 119]

schadigde schilderij (XVIII), voorstellende een Justitia met een gezicht op de stad, en vijftien iepen stoelen (XVIII A), in een kast handboeien, voetijzers, brandmerken e.d.

6. Dordtschestraat. De vischhal, blijkens opschrift in 1772 gebouwd, is een vierkant gebouwtje, gevormd door twaalf hardsteenen zuilen, verbonden door hardsteenen korf bogen, waarboven baksteen metselwerk en een gebroken dak met leien, bekroond door een koepeltje met klok.

e. Kerkelijke gebouwen.

1. De ned. herv. kerk (H. Gertrudis), genoemd in 1261, in 1310 tot collegiale verheven, in 1420 met de stad geheel verbrand, en vervolgens herbouwd, beschadigd bij de belegeringen van de jaren 1793 en 1794, in 1876 en volgende jaren gerestaureerd door C. van Seters, in 1925-1926 voor een klein gedeelte hersteld onder leiding van den architect G. de Hoog Hz., is een van baksteen met toepassing van natuursteen opgetrokken gebouw (XV), bestaande uit een schip van drie nagenoeg even hooge beuken, een aan de noord- en de zuidzijde 5/10-gesloten dwarspand, en een 5/10-gesloten koor, dat met een topgevel boven schip en dwarspand uitsteekt. Onder het koor een onvoltooide krocht (XV, in 1895 ontgraven). Aan de westzijde een toren, langs welken de zuid- en noordbeuk, afgesloten met puntgevels, ten deele zijn voortgezet. In den hoek van koor en zuidarm een traptoren, evenzoo tegen de zuidzijde van den toren.

De noordmuur van het schip, het koor en de zuidarm zijn verlevendigd met natuursteenen banden. Tweemaal versneden steunbeeren; die aan de noordzijde van het schip en aan het koor versierd met pinakels. De traceeringen en profielen der vensters van het schip zijn sinds

[p. 120]

1876 geheel vernieuwd, evenals de daklijsten van het geheele gebouw. Koor en dwarspand vertoonen in de grootendeels dichtgemetselde vensters rijke natuursteenen traceeringen, welke in koor en zuidarm geometrische, in den noordarm flamboyante vormen hebben. Aan de noordzijde van het koor de fundamenten van de voormalige rechtgesloten Gertrudiskapel, welke door drie, nu dichtgemetselde, bogen gemeenschap had met de westelijke travee van het koor en met den noordarm, en aan de noordzijde van ondiepe kapellen was voorzien; in het oostelijk gedeelte dezer kapel bevindt zich een vervallen onderaardsche kelder, gedekt door een tongewelf, het zoogenaamde ‘Fransche gat’, ook ‘graf van de H. Gertrudis’ genoemd, indertijd als knekelhuis gebruikt.

De toren bestaat uit drie geledingen, waarvan de bovenste, bij het beleg van 1593 beschadigd, in 1768 werd herbouwd, en in 1822 hersteld; hij is plat afgedekt, en wordt bekroond door een cementen balustrade, de steunbeeren op de hoeken gaan tegen het laatste deel der bovenste geleding in lisenen over; in de tweede geleding nissen met (weggehakte) traceeringen; de westingang is gedekt door een korfboog, waarboven een nis bevattende een steen: stadswapen (XVII A). In den noordmuur van het schip een ingang met hardsteenen omlijsting (XVIII).

Inwendig wordt het schip, sinds 1817 door een muur van het dwarspand gescheiden, in drie beuken verdeeld door (zwaar beschadigde) pijlers met grootendeels weggehakte voetstukken en kapiteelen, welke spitsbogen dragen. De kruising wordt afgescheiden door muren, waarin spitsbogen. Het koor en de zuidarm zijn voorzien van muurschalken, in het koor van segmentvormige doorsnede, in het transept rijk geprofileerde, rustende ter hoogte der vensterdorpels op (gehavende) draagsteenen. In het koor ontspringen de gewelfaanzetten zonder over-

[p. 121]

gang; in het transept door bemiddeling van zeer beschadigde kapiteelen.

De krocht heeft halfronde muurzuilen, waarop zonder overgang de aanzetten van niet voltooide gewelven; kleine spitsbogige vensters in de sluiting en den zuidmuur; klein fragment van een bevloering met ruitvormige tegeltjes; sporen van pijlers of zuilen ontbreken.

In het N.-W. van de krocht een dichtgemetselde opgang naar de voormalige St. Gertrudiskapel.

De geheele kerk wordt overdekt door houten tongewelven, met ribben van peer-kraalprofiel en rozetten versierd. In den toren een hoog aangezet kruisribgewelf.

Het kerkhof wordt aan de zijden van de Dordtsche straat en de Markt afgesloten door ijzeren hekken tusschen hardsteenen pijlers, met vazen bekroond (midden-XVIII).

De kerk bezit:

Fragment van een hardsteenen doopvont (waarschijnlijk XV).

Preekstoel en doophek (XIXa).

Koperen doopbekken op driepootigen standaard (1741, blijkens opschrift).

Orgel (XVIIId?), in 1817 gekocht van de Waalsche gemeente te Heusden.

Grafmonument van wit en zwart marmer met het borstbeeld van den stadscommandant Stephanus Coopius (XVII A).

Grafmonument van wit en zwart marmer, voor den stadscommandant Dominicus Cassiopinus († 1651).

Grafmonument van wit warmer, opgericht in 1845, voor den schout-bij-nacht Johan Arnold Zoutman. Hierom een ijzeren hek.

Grafmonument van wit marmer voor J. Lagerwey († 1844).

Gebeeldhouwde grafzerken met wapens (voor zoover

[p. 122]

zichtbaar): 1514, 15 17 (met symbolen der evangelisten), 1526 (priesterzerk met symbolen als voren), 1520 (vóór den toren), 1544, 1554, 1558 (met symbolen als voren), 1566 (met symbolen als voren), XVId (met cartoucheomlijsting), 1595, 1596, ± 1600 (fragment), 1604, 1608, 1613, 1617, 1618, 1620, 1630, 1637, 1647, 165...... (fragment), 1670, 1679, 1736.

Op den oostmuur van den zuidarm een muurschildering (XV B? zwaar beschadigd en verbleekt), voorstellende den H. Sebastiaan.

Tekstborden: 1582 (met pilasteromlijsting, bekroond door obelisk en oranjeboom), 1583 (met wapens), 1596, 1616 (met pilasteromlij sting en een geschilderd gezicht op de stad aan de onderzijde).

Wapenborden: 1662, 1728, 1730, 1731 (twee), 1732, 1768, 1769 en 1791.

Zilverwerk: drie schalen (XVIIIa, merken: Alkmaar, Holland, R., roos), met ingegraveerde wapens. Vier Avondmaalsbekers met opschrift (1691, merken: Haarlem, Holland, f en twee gekruiste schopjes = Dirk van de Graaf te Haarlem); twee kannen (1834).

Drie klokken; waarvan één in 1447, gegoten door ‘Jan die Clockgieter van Venloe’, één in 1616, de derde in 1647 door Cornelis Ouderogge te Rotterdam.

2. De r.k. kerk (H. Gertrudis), gebouwd in 1862, bezit een schilderstuk (XVII), voorstellende den Zaligmaker.

In de sacristie een gedreven zilveren Miskelk (XVIIIb, Leuvensche keur); een verguld zilveren ciborie (XVIIIb), een zilveren missaalband (XVIIIa) met de borstbeelden der Apostelen.

3. Dijkweg. Buiten de stad ligt het kerkhof der Ned. Herv. gemeente. De ingang bestaat uit twee hardsteenen pijlers (XVIII d), waartusschen een ijzeren hek.

[p. 123]

f. Gebouwen van liefdadigheid.

1. Wal. Het oude mannen- en vrouwenhuis heeft een middenpartij (XVIIId), in welker achtergevel zich twee nissen bevinden met hardsteenen beelden: oude man en vrouw. In de regentenkamer een eiken kast (XVIIId), een zespootige tafel (XVIIId) en in een der andere kamers een vierpootige tafel (XVIIId).

2. Markt 5 8. Het weeshuis, tegenwoordig gebezigd als R.K. leeszaal, vóór 1681 gasthuis, is een baksteenen gebouw (XVI?-XVIII) met hoog leien zadeldak, bekroond door een open klokketorentje met hooge spits (XVI A) en klok.

De voorgevel (midden-XVIII) heeft een plint, deuren vensteromlijstingen van hardsteen. Boven de deur een hardsteenen cartouche met opschrift: ‘Het Weeshuys’. Inwendig wordt het gebouw in tweeën verdeeld door een zuil en twee muurzuilen met achtkante voetstukken en lijstkapiteelen, welke twee spitsbogen dragen. Het gedeelte aan de Marktzijde wordt overdekt door een houten tongewelf met eiken ribben van peerkraalprofiel en vernieuwde bebording. In den oostmuur van dit gedeelte een spitsbogige nis. Modern schotwerk.

g. Particuliere gebouwen.

Trapgevels, veelal met uitgemetselde, geprofileerde togen boven de vensters, cordons en een toppilaster:

1. Markt 56. Gerestaureerde, trapgevel (XVId of XVIIa). Vensters onder vlakke togen en met zandsteenen kozijnen. Toppilaster op kraagsteen. Deur met hardsteenen rondboogomlijsting en bovenlicht. Pui met luiken. De deur bestaat uit gedeeltelijk oude opgeklampte eiken kraalschrooten waarop rijk versierd ijzeren slotwerk (± 1600): cartouche-ornament en balustertjes. Inwendig: voorhuis; op de verdieping resten van zolder beschildering (XVII).

[p. 124]

2. Markt 50. Twee trapgevels (XVIIa, gepleisterd); de westelijke heeft een overhoekschen pinakel. Ankers.

3. Markt 47. Trapgevel. Gevelsteen met wapens en: 1603. Ankers.

4. Havendijkstraat 141. Trapgevel (XVII A). Geprofileerde baksteenen lijsten. Venstertogen op maskersteentjes. Gevelsteen: ‘In de kalckmae’.

5. Veenestraat 94. Trapgevel (1646) met waterlijsten. Gevelsteen: vrachtwagen, onderschriften jaartal.

6. Veenestraat 82. Trapgevel (XVII A). Geprofileerde baksteenen waterlijsten en venstertooglijsten.

7-8. Koestraat 99 en 100. Twee trapgevels (XVII A). Geprofileerde baksteenen waterlijsten. Geprofileerde venstertogen op maskersteenen. Toppilaster op kraagsteen. Ankers.

Gevels in anderen trant:

9. Markt 104. Ingezwenkte halsgevel (XVIII B).

10. Koestraat 83. Gevel met rechte kroonlijst en gevelsteen: 1770.

11. Markt 22. Gevel met rechte kroonlijst (XVIII B) en houten deuromlijsting.

Fragmenten van buiten-architectuur:

1-3. Veenestraat 91, 92, 93. Geverfde natuursteenen omlijstingen van vensters en deuren in waterlijst profiel (XV?), later ingezet.

4. Markt 33. Geprofileerde vensterboog op kopjes (XVIIa).

5. Dordtsche straat 42. Gevelsteen: schip en: ‘Het Schippershuys’. (XVII).

6. Markt 46. Fragment van een trapgevel. Ankers. Gevelsteen: wingerdboom, 1665.

7. Dordtsche straat 157. Gestoken deurkalf (XVIII A).