Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel VIII, I. De provincie Limburg (Amby-Meer)

[p. 147]

Houtem.

a. Gekapte vuursteenen bijlen, gevonden op den Houtemerberg, zijn thans in de verzameling van baron de Sélys Fanson te St. Gerlach.

De bestrating van een Romeinschen weg werd blootgelegd in 1865.

Romeinsche begraafplaatsen te Vrouwenbosch, Smallenbosch, Strabeek en Broekem. Overblijfselen van Romeinsche gebouwen tusschen Nijstenweg en Drinkbeek, op Rondenbosch (opgegraven in 1864), bij Holswyck, in het Ravensbosch bij Vogelenzang (opgegraven in 1922 en 1923) aan de Boschstraat (onderzocht 1850) en bij het klooster ‘Ravensbosch’ (ronde tempel en steenen urnenkisten opgegraven, resp. in 1850 en 1917). Verschillende dezer vondsten worden bewaard in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden en in het museum van het Geschied- en Oudheidkundig Genootschap te Maastricht.

St. Gerlach.

e 1. De r.k. kerk (H. Gerlacus), gebouwd tusschen 1720 en 1725 als kerk van het opgeheven adellijk vrouwenstift van Sint Gerlach, is een georienteerde zaalkerk van baksteen met onderdeelen van mergel. Houten karbeelen onder de kroonlijst. Jaartal 1723 in de leien van het dak. Houten daktoren aan den westkant, Tongewelf van pleisterwerk. Het inwendige was oorspronkelijk geheel ‘al fresco’ beschilderd: de tafereelen met hunne omlijstingen (XVIII a), door den Weenschen schilder Schöpf, zijn thans door onbevoegde herstellers geheel bedorven. Aan de noordzijde twee ingangen, waarvan de linksche (XIX a gewijzigd) een steen heeft met de wapens van den proost van Pelt en van de priorin van Ravescot, die de kerk lieten bouwen; de rechtsche ingang is geheel nieuw. De kerk bezit:

Hoofdaltaar (XVIII A). In den roodmarmeren onderbouw

[p. 148]

een witmarmeren tombe met verguld ornament; tabernakel met vergulden houten expositietroon; twee altaarengelen van wit-geverfd hout.

Graftombe van den H. Gerlacus met liggend beeld van dezen heilige en met daartegen geplaatst gesneden houten altaar (1783).

Eiken communiebank (XVIII A, hersteld 1868).

Eiken biechtstoel (XVIII B).

Marmeren doopvont (XVIII of ouder? vermoedelijk oorspronkelijk koelbak) op modernen voet. Een dergelijke bak nog aanwezig op het kasteel naast de kerk.

Vergulden houten lezenaar (XVIII B), in den vorm van een adelaar, op een versierd voetstuk met drie pooten.

De oude grafmonumenten zijn bij het leggen van een nieuwen vloer in 1916 verwijderd. Op het kerkhof nog enkele grafzerken met opschriften (XIX A).

Beeld van den H. Gerlacus (afkomstig van een graftombe?) in eene nis boven in den westgevel van de kerk.

Schilderijen: St. Maarten met den bedelaar (gem. Raymondus Brebar pinxit Tornacensis anno 1786); een mannelijke en twee vrouwelijke Dominicanenheiligen met nog een Dominicaan zieken aan Maria aanbevelend; boetvaardige Magdalena (XVIII A).

In de sacristie het portret op doek van den proost van Pelt († 1728).

Kristalkroon (XIX A).

Zilverwerk: zonnemonstrans (1773, Maastrichtsche keur), reliekborstbeeld (1704, Maastrichtsche keur) van den H. Gerlacus op houten voetstuk; drie gedreven reliekhouders (XVIII B, twee met Maastrichtsche keur) in cartouchevorm, op een hiervan opschrift (1770); kleine ciborie (1611, Luiksche keur); groote ciborie (XIX A); gedreven en vergulden miskelk (XVIII a, Luiksche keur) met émailschilderingen in medaillons en wapen van de priorin en den proost van het stift; miskelk (XVIII A, Maastrichtsche keur); miskelk (1765,

[p. 149]

Luiksche keur); miskelk (XVIII A, Luiksche keur); drie oliebusjes (1728), waarvan twee verbonden en een afzonderlijk; twee ampullen (XVIII B, Maastrichtsche keur); ampullenschotel (XVIII, Maastrichtsche keur) met gegraveerd wapen.

Houten altaarkruis met gepolychromeerd Christusbeeld, (wellicht XVI); processiekruis (XIX A).

Koperwerk: twee groote en twee kleine gegoten altaarkandelaars (XVI d of XVII A); twaalf (XVII) van verschillende hoogte; vier (XVIII A).

Op het oksaal een gesneden klokkekast (XIX A).

In de sacristie een gedrukt en ingelijst obituarium van

den proost van Pelt († 1728).

In de pastorie een tiental koperen clichés van prentjes (XVII-XVIII), waaronder dat van een processievlaggetje met afbeelding der stiftkerk vóór den herbouw in 1720.

In den tuinmuur der pastorie een steen met twee wapens en het jaartal 1729.

2. In het kapelletje van Sint Gerlacus een steenen altaar Lodewijk XVI; een gepolychromeerd beeld (1786) van St. Gerlacus. Als schampsteenen vóór deze kapel dienen twee ondersteboven geplaatste Naamsche steenen (XVIII a), volgens opgave afkomstig van het stift.

g. Het kasteel St. Gerlach bestaande uit de kloostergebouwen van het voormalig stift St. Gerlach, aansluitend bij de zuidzijde der kerk:

a. De oostvleugel (XVIII a en XVIII d), van baksteen en mergel (gewit) met onderdeelen van Naamsche steen, heeft een langgerekte middenpartij van één verdieping met twee risalieten; over het midden een gebogen fronton, met het wapen van den proost Cauwenberg († 1718); over elk der hoekpartijen een driehoekig fronton. Inwendig (XVIII d en XIX herhaaldelijk gewijzigd): in de benedenzaal links een marmeren schoorsteenmantel (XVIII a) en ijzeren haardplaat met wapen en: 1724; gebakken haardsteentjes met

[p. 150]

figuren. In de groote zaal hiernaast, een marmeren schoorsteenmantel (XVIII b), een gegoten ijzeren haardplaat met wapen (XVII a) en gebakken haardsteentjes met wapens (overgebracht uit Luik). Op de verdieping twee marmeren schoorsteenmantels (XVIII d).

b. De westvleugel (XVIII a), thans pachterswoning en stallen, van baksteen en mergel en eveneens van één verdieping, heeft hooge en smalle, thans grootendeels dichtgemetselde vensters. Aan de oostzijde de kloostergang, waarvan nog een tweetal kruisgewelven van mergel op geprofileerde gordelbogen en ribben over zijn (XVI B?). Andere stallen en de schuren van de bijbehoorende pachthoeve zijn in mergel en vakwerk gebouwd (1834).

c. De dienstgebouwen (XVIII A) van het voormalig stift, ten Z.O. van het kasteel om een rechthoekig binnenplein gelegen, hebben gebogen hoeken en mansardedaken.

Houteme.

e. De bergplaats bij het landgoed De Vroenhof is een overblijfsel der voormalige parochiekerk van Houtem (St. Martinus). Nog aanwezig zijn de middenbeuk (XIII) en het koor (1785), beide van mergel en aan de westzijde, waar de toren stond, van breuksteen. De rondbogen tusschen den middenbeuk en de thans afgebroken zijbeuken zijn dichtgemetseld. Hardsteenen vensteromlijstingen in het koor. Aan de zuidzijde overblijfselen van spitsboogvenstertjes in den muur van den middenbeuk. In den westmuur een groote dichtgemetselde spitsboog. Vlakke pleisterzoldering met stuc-versiering. In het koor een groote grafzerk van Naamsche steen (1676) met opschrift en wapens der families Wynants en Alarts. Alles in zeer vervallen toestand.

Boerderijen van het Frankische type:

g 1-4. Aan den weg naar Valkenburg: C 144, poortsluitsteen: 1683; tegenover C 154, een van 1720 met pilasters te

[p. 151]

weerszijden van de poort; tegenover C 152 een dito zonder jaartal; C 152, een van 1723.

5-7. Aan den weg van Houtem naar Meersen: C 220, in den zijgevel een cartouche: 1730; C 232, in- en uitgezwenkte zijgevel, boven de poort: 177?; C 242, met sluitsteen: 1772.