Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel VII. De provincie Overijssel

Oldenzaal.

a. Een bronzen paalstave, eenig proto-Saksisch vaatwerk en een steenen hamer met steelgat, hier gevonden, zijn in het Rijksmuseum van oudheden te Leiden.

b. Een van de in 1861 gesloopte Bisschopspoort afkomstig uurwerk (XVII B), vervaardigd door Jorien Sprakel te Zutfen, is thans in de Oudheidkamer.

[p. 109]

e. De ned. herv. kerk (1809), met een torentje (1844), bezit:

Orgel (1811).

Grafzerken (XVII en XVIII), van het oude kerkhof hierheen overgebracht.

Koperen kroon (XVII).

Gegraveerden zilveren beker (1631) met twee wapens en een opschrift; broodschaal en kleine schaal (1843).

Twee klokken met opschriften, doch zonder jaartal.

2. De r.k. kerk (H. Plechelmus), waarschijnlijk ± 1150 gebouwd, ter vervanging eener kapittelkerk, in 954 door bisschop Balderik, in de plaats van een aan den H. Silvester gewijd kerkje gesticht, werd in 1450-1484 vergroot door den bouw van een nieuwen zuidbeuk, in 1492 door brand geteisterd, waarbij het looden dak en een orgel, staande ‘in domo capitulari’, vernield werden, en andermaal in 1510 en 1522, hersteld en gewijzigd in 1525, in 1597 door de Katholieken ontruimd, in 1605 opnieuw gewijd door den aartsbisschop Sasboldus. Na latere beschadigingen in 1615 hersteld en wederom in 1630, is zij in 1633 door de Hervormden in bezit genomen en waarschijnlijk in 1651 gewijzigd door het bouwen eener verdieping op den noordbeuk, die toen tot Latijnsche school werd ingericht. In 1672-'74 weder in handen der Katholieken, vervolgens opnieuw aan de Hervormden overgegaan, in 1794-'95 gehavend door inkwartiering van Engelsche troepen; in 1809 aan de Katholieken teruggegeven, waarna de kerk hersteld werd en gewijzigd, en 1891-1900 gedeeltelijk gerestaureerd onder leiding van den architect Jos. Cuypers, waarbij o.a. de verdieping op den noordbeuk werd weggebroken, en de kerkvloer teruggebracht tot het oorspronkelijk peil. Sinds 1920 wederom in restauratie onder dezelfde leiding. De kerk is een van Bentheimersteen opgetrokken gebouw, bestaande uit een driebeukig schip (midden- en noordbeuk ± 1150, zuidbeuk in 1480 verbouwd), een dwarspand (± 1150) met twee

[p. 110]

halfronde absidiolen (de noordelijke ± 1899 herbouwd), een ⅝-gesloten koor (± 1525, ter vervanging der vroegere halfronde absis), met aan de noordzijde een sacristie (± 1522), aan de zuidzijde, in den hoek bij het dwarspand, een kleine vierkante, met een kruisgewelf (XII) overdekte ruimte (een dergelijke ruimte was vóór ± 1522 ook aan de noordzijde); en eenen zwaren vierkanten toren (± 1200 gebouwd, XIV-XVII gewijzigd en verhoogd).

Tegen de koorsluiting, de sacristie en den zuidbeuk eensversneden steunbeeren (XVI a) met versierde bekroningen tegen de afzaten. Aan den zuidbeuk een portaal (± 1900). In de zuidelijke travee vóór de koorsluiting een gedichte ingang (XVI a). De absidiolen hebben overkragende rondboogstellingen, rustend op muurzuiltjes met teerlingkapiteelen. Aan de noordzijde van dwarspand en schip kleine rondbogige vensters en eensversneden steunbeeren. In den noordelijken gevel van het dwarspand (herstelde) rondbogige vensters en, in het benedengedeelte, vlakke lisenen door rondbogen verbonden. In den noordbeuk een rondbogige ingang. In den westelijken sluitmuur van den noordbeuk bevindt zich een rondbogig venster en een op twee rondboogjes rustende uitkraging.

De middenbeuk, de zuidbeuk en het dwarspand hebben afzonderlijke zadeldaken, de lagere noordbeuk een lessenaarsdak. In den steunbeer aan de oostzijde van het zuidportaal een gedenksteen betreffende de verbouwing van den zuidbeuk en: 1480. In den zuidgevel van het dwarspand een steen met: M. In een steunbeer aan de zuidzijde van het koor een kogel, waaronder: 1626. De toren bestaat uit vijf geledingen, gescheiden door waterlijsten, en heeft een pyramide-vormigen helm (XVII a), bekroond door een open spitsje. Vlakke lisenen, onder de waterlijsten verbonden door boogfriezen, verdeelen elk der gevelvlakken in drie velden, uitgezonderd de westzijde der twee onderste geledingen (± 1200), waarin een kleine rondbogige ingang en een moet van

[p. 111]

een rondboog. In de derde geleding (XIII A) spitbogige nissen en, aan de westzijde, een segmentvormige moet. In de vierde geleding (XIV) dergelijke nissen, en in de vijfde (± 1400) tweedeelige nissen met vierpastraceeringen. Boven den westelijken ingang een opschrift betreffende een herstelling en: 1809.

Inwendig: over het middenschip, den noordbeuk, het dwarspand en de eerste travee van het koor riblooze bergsteenen kruisgewelven (± 1150); over den zuidbeuk baksteenen stergewelven (XVd) op geprofileerde zandsteenen ribben; over de tweede travee van het koor een baksteenen kruisribgewelf en over de sluiting een dergelijk straalgewelf (XVI a). Tusschen midden- en noordbeuk afwisselend zware gelede pijlers, waartegen schalken, met eenvoudig geprofileerde voetstukken en teerlingkapiteelen, rustend op een keelband en versierd met palmetmotieven, en kleine vierkante pijlers, die de lage ronde scheibogen dragen. Tusschen midden- en zuidbeuk zijn deze laatste pijlers weggebroken (± 1480) en werden de vakken tusschen de hoofdpijlers tot aan de gewelven geopend. De impostlijsten zijn versierd met een schaakmotief, behalve die in den zuidbeuk, welke geprofileerd zijn. Tegen den torenwand, op met hoekblaadjes versierde voetstukken, slanke muurzuilen (XIII A) met bladkapiteelen. In den noordelijken en zuidelijken wand der eerste travee van het koor twee rondbogige nissen door een zuiltje (± 1900 vernieuwd) gescheiden. Ongeveer 3 M. boven den koorvloer een rondbogig deurtje; ook onregelmatigheden in het metselwerk zouden kunnen wijzen op een oorspronkelijk verhoogd koor, waaronder zich een krocht bevond. Boven de beide ingangen (± 1150) in den oostmuur van den noordelijken en zuidelijken dwarsarm, naast de hoekpijlers van het koor, zijn twee zandsteenen reliefs (XII?) ingemetseld, voorstellend twee naar elkander gekeerde dieren. In den toren, over de benedenruimte, een achtdeelig kruisribgewelf (XIII A). De kerk bezit:

Sacramentshuisje (XV a, in 1893 bijgewerkt door Röhring uit Munster), een spitsbogig nisje met opengewerkte versiering.

[p. 112]

Piscina (XV a).

Houten Nood Gods (XVI b).

Eiken kruisbeeld (XV c).

Geschilderd drieluik (± 1525, Antwerpsche school, in 1923 gerestaureerd door C.B. van Bohemen) voorstellend, in het middengedeelte, de aanbidding der wijzen, en op de vleugels de aanbidding der herders en de opdracht in den tempel; op de buitenzijden de boodschap aan Maria. Fraaie lijst (XVI b) met renaissance-ornament.

Dertien schilderijen, waaronder twaalf staties (1847, door Otto de Boer).

In de sacristie een schilderij (XVI d) voorstellend Christus aan het kruis, met Johannes en Maria Magdalena; en een (Hollandsche school, trant van H. Heerschop) voorstellend Jahel en Sisara (Richteren 4:17).

Verguld zilveren monstrans (midden-XV), in torenvorm. Westfaalsch werk.

Verguld zilveren reliekhoofd (1438), borstbeeld van een bisschop met den staf in de hand, den schedel bevattend van den H. Plechelmus.

Verguld zilveren miskelk (1455); dergelijke kelk (XV), op voet (XIV); en nog een kelk (XVIII).

Drie klokken, waarvan de groote in 1493 gegoten door Gerrit van Wou, een kleine in 1530 gegoten; en de nieuwe Plechelmusklok, in 1896 gegoten van de spijs der oude Plechelmusklok (1513) en der H. Annaklok (1611).

Twee gesneden eiken groepen (± 1500), voorstellend de H. Anna en Maria met het kind, vermoedelijk uit deze kerk afkomstig, zijn thans in het Aartsbisschoppelijk Museum te Utrecht.

g 1. Boterstraat 9. Houten bovengevel. Deurboog, waarin een spreuk is gesneden.

2. Marktstraat 10. Gepleisterde gevel (± 1640) met groote

[p. 113]

trappen, waartegen gebeeldhouwde vleugelstukken. Zeven sierankers.

3. Markstraat 9. Dergelijke gevel, maar zonder top. Zeven ankers. Het bovendeel is herbouwd in 1923.

4. Van het voormalige huis Everlo, in 1660 gebouwd, in in 1811 gesloopt, bestaat nog slechts het vroegere economiegebouw, thans tot woning ingericht. Boven den inrit: 1704. Boven de voordeur een in Bentheimersteen gehouwen wapen-Sloet en van der Marck. Op het dak een gekroonde windvaan met de letters J.A.S. en J.M.S. Inrijhek (XVII c) met stijlen van Bentheimersteen. Klokje (1725).

Verschillende boerenwoningen (XVII-XVIII) opgetrokken in vakwerkbouw, op grondmuren van zandsteen en veldkeien. Puntgevels met houten top. Uitstekende koppen van moerbalken.

h 1. De Oudheidkamer bezit prae- en protohistorische voorwerpen, urnen en wapenen, oude meubelen, topographische voorstellingen uit Twente in olieverf en prent, en portretten van Twentenaars, waaronder Ds. Michorius, door P.v. Anraadt; en twee portretten (1758, door Jac. Bappert).

2. Eene verzameling familieportretten, toebehoorende aan Mej. J.G. Palthe, waaronder portretten (1788, door Frans Menninghuysen), voorstellende Mr. J.W. Racer en zijn vrouw; een portret (± 1760, pastel) van burgemeester W.H. Michorius, en een (XVIII d, door J.F.A. Tischbein) van Mej. C.J.G. Michorius.