Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel V, II. De gemeente Amsterdam

[p. 1]

Amsterdam.

Amsterdam.
b. Verdedigingswerken.

1. In 1903 en 1920 zijn bij graafwerken ten W. van den Nieuwendijk eenige sporen en overblijfselen (baksteen van groot formaat) gevonden van een gebouw, dat volgens sommigen een deel van een kasteel der heeren van Amstel, volgens anderen een wachttoren (± 1300) zou zijn geweest.

Van de walmuren (XV d) zijn nog enkele stukken van baksteen met natuursteen over tusschen den Schreyerstoren en de Vischmarkt.

De wallen zijn in 1840 v.v. vergraven; enkele bochten in de Singelgracht, met name eene bij de Weesperpoort, herinneren aan de vroegere bolwerken.

Van het voormalige St. Nicolaasbolwerk bevinden zich fundamenten tegen de noordzijde van de Bantammerbrug.

2. Nieuwmarkt. De St. Antoniespoort (1488, blijkens steen in een der hoektorens) is in 1617 verbouwd tot Waag (de oude Waag van 1561 lag op den Dam), waarbij de doorgang buiten gebruik werd gesteld en de gevel aan de stadszijde vernieuwd; in 1691, toen hier de snijkamer van het chirurgijnsgilde werd ondergebracht, verhoogd met een achtkanten toren op het midden, later tot wachthuis der schutterij en van 1812-1832 tot schermschool, in 1876 tot brandweerkazerne en stedelijke oudheidkamer, in 1891, na herstelling en vernieuwing door den architect J.A. Weissman, tot gemeentearchief, en in 1926 door den architect A.A. Kok tot Stedelijk historisch museum (zie h 5) ingericht.

Het gebouw, van baksteen, met ruime toepassing van zandsteen voor banden en hoekblokken, bestaat uit een voorpoort en het hoofdgebouw, oorspronkelijk van elkander gescheiden door een pleintje, waaronder de gracht doorliep.

[p. 2]

a. de voorpoort: het middendeel (verhoogd XVII a) heeft een rondbogigen ingang in geblokte omlijsting (XVII a) met gleuven voor brugkettingen (?) en wordt geflankeerd door twee met een overkraging van rond tot achtkant overgaande hoektorens. De kraagstukken bestaan uit gebeeldhouwde figuren (XV d). Onder de daklijst der torens een boogfries. Schietgleuven. Kroonlijst en daken (XVII a). In den noordoostelijken toren een poortje met bergsteenen omlijsting en bekroning in den trant van Hendrik de Keyser en met opschrift ‘Theatrum anatomicum’ (de deur was vroeger beschilderd met een skelet door G. de Lairesse). De muren tusschen de hoektorens en het hoofdgebouw verhoogd XVII a.

b. het hoofdgebouw heeft naar de zijde der voorpoort twee groote ronde torens en aan de oude stads- of noordzijde (Zeedijk) twee kleinere achtkante (één grootendeels XVII a) te weerszijden van den doorgang (omlijsting XVII a). De poortdoorgangen naar het O. en het W. zijn ook XVII a aangebracht. Boven den ingang van den oostelijken ronden toren: 1617; boven dien van den westelijken een schild met de attributen van het smidsgilde. Houten kruiskozijnen. Twee ovale lichten met schuin gemetselde dagkanten.

In elk der achtkante traptorens een met bergsteen omlijst en door een fronton bekroond poortje (XVII a): het eene met relief: St. Lucas (schildersgilde), het andere met een door attributen omgeven medaillon, waarin een metselaar met gekroonden troffel. In dit noordwestelijke torentje een gedenksteen met gothisch opschrift: 1488 (in 1617 hier overgeplaatst) en kunstig gemetselde nissen en vensteromlijstingen (gildeproeven XVII c). Torenspitsen (XVII), op die van den middelsten toren een windvaan (XVII d) met het wapen van Amsterdam.

Inwendig (in 1916 gewijzigd): In den oostelijken ronden toren de steenen hoofdtrap (XVIIa, met in 1926 aangebrachte

[p. 3]

tegelbekleeding langs den muur). In den westelijken gelijkvloers een achthoekig vertrek van het smidsgilde. Op de verdieping de kamer van het metselaarsgilde. Deze bevat een zandsteenen schouw (XVII a) met het wapen van Amsterdam; hierboven een ovaal paneel: H. Barbara met engel en attributen van het gilde (XVII a, Hollandsche school). De wanden zijn ten deele met marmer bekleed en vertoonen verder metselproeven van geslepen steenen: vensterneggen, muurpilasters, omlijstingen om berijmde opschriften (één van 1703); vloer met marmer ingelegd; vijf stoelen (XVIII d) van het gilde; eiken kast (1616) van het molenaarsgilde; schilderijtje (1659, door T. of F. van der Elst).

Naast dit vertrek een portaal met kunstig gemetselde nissen, fronton, en gewrongen zuilen (op de kapiteelen: 1660), opschriftvers door M.W. van der Spelt; hiernaast in den noordwestelijken traptoren een stuczoldering met metselaars-emblemen in relief (gem. H. Husly, 1757); boven de deur gebeeldhouwde emblemen (XVII c); gemetselde lambris en nissen langs de trap; marmeren geldzak op de trapleuning.

In de zaal aan de noordoostzijde zestien gebrandschilderde medaillons van het turfdragersgilde.

In de onder den middentoren gelegen koepelzaal (sinds 1691 ‘Theatrum anatomicum’, thans museum voor het gevangeniswezen) is een galerij, tegen welker borstwering 8 × 3 wapenschilden van chirurgen (tot 1792), een Latijnsch vers van Caspar van Baerle en een Hollandsch vers (beide door Naghtegaal geschilderd); in de houten overwelving het zegel van het chirurgijnsgilde (1732) en 37 wapenschilden.

Een eiken bolpoottafel (XVII A) is naar het gemeentearchief overgebracht.

Uit de snijkamer afkomstig zijn de volgende schilderijen, in 1926 weder hierheen teruggebracht: anatomische les van Sebast. Egbertsz. (1603, door Aert Pietersz.), anatomische les van Joh. Fonteyn (1625, door Nicolaas Eliasz. gen. Pickenoy),

[p. 4]

anatomische les van Fred. Ruysch (1683, door Joh. van Neck), C. Boekelman en Jan Six, hoofden van het chirurgijnsgilde (1699, door Jurriaan Pool), vijf hoofden van het gilde (1716, door A. Boonen), anatomische les van W. Röell (1728, door Corn. Troost), drie hoofden van het gilde (1731, door Corn. Troost), anatomische les van Petrus Camper (1758, door Tibout Regters).

Uit de snijkamer afkomstig bevinden zich thans in het Rijksmuseum: fragment van de anatomische les van Jan Deyman (1656, door Rembrandt; in 1723 grootendeels verbrand), anatomische les van Sebast. Egbertsz. (1619, door Thomas de Keyser), anatomische les van Fred. Ruysch (1607?, door Adr. Backer), zes hoofden van het gilde (1732, door J.M. Quinkhard), vijf hoofden van het gilde (1683, door Adr. Backer), vijf hoofden van het gilde (1724, door Cornelis Troost), vier hoofden van het gilde (1744, door J.M. Quinkhard). In het Mauritshuis (sinds 1828): anatomische les van Nic. Tulp (1632, door Rembrandt).

Een met zilver beslagen drinkhoorn (1598) van het chirurgijnsgilde en een verguld-zilveren beker (1652, door Lutma den Jonge), aan het gilde geschonken door Nic. Tulp, zijn in de verzameling van wijlen Prof. Jhr. Dr. J. Six.

3. Muntplein. Van de Regulierspoort (XV d), die bij de uitlegging (XVI d) binnen de stadsmuren kwam en in 1618 door brand werd verwoest, staat nog een der beide torens, de Munttoren, zoo geheeten sinds in 1672-1673 in het aan de Singelzijde toegevoegde gebouw (1617), oorspronkelijk ingericht voor wacht- en schuttershuis en voor gildevergaderingen, de Munt werd ondergebracht. (Dit gedeelte is 1885-1887 afgebroken en vervangen door een gebouw naar ontwerp van den architect Springer).

De Munttoren is van baksteen opgetrokken op een half polygonaal, overigens halfrond benedengedeelte (XV d), waarop zich een achtkante geleding en een achtkante houten, met lood en leien bekleede, bovenbouw (1620, door Hen-

[p. 5]

drik de Keyser) verheffen. In de wanden der achtkanten nissen, gedekt door segment- en rondbogen met bergsteenblokken, boven vier der nissen van het bovenste achtkant gebogen frontons (jaartal 1620) en, hooger, vier wijzerplaten. De spits heeft een open koepel, bekroond door een peer met windvaan.

In den koepel hangt een spel van negen-en-twintig klokken, waarvan negentien in 1651 door Fr. en P. Hemony te Zutfen gegoten, een in 1659 door Fr. Hemony te Amsterdam, acht in 1668 door P. Hemony te Amsterdam, en een in 1728 (zonder gietersnaam). Het speelwerk is in 1669 door Fr. Alberts vervaardigd.

4. Alexanderplein. De Muiderpoort is in 1770, na het instorten der vorige (van 1663), gebouwd naar ontwerp van den directeur van stadswerken C. Rauws, met gebeeldhouwde versieringen door A. Ziesenis.

Zij heeft twee tot kortegaard bestemde zijvleugels, aan de stadszijde een even uitspringende, aan de voormalige veldzijde een krachtig uitkomende middenpartij, deze beide met zandsteenen bekleeding: een Dorische ordonnantie (aan de stadszijde pilasters, aan de andere zijde zuilen), die boven de omloopende kroonlijst een driehoekig fronton draagt, waarin het wapen van Amsterdam (aan de stadszijde het oude: de kogge; aan de veldzijde het nieuwe) met het jaartal 1770. Te weerszijden van den rondbogigen doorgang in beide middenpartijen beeldnissen, waarboven medaillons met festoenen. De zijvleugels hebben hoekpilasters in rustica, vensteromlijstingen en boven de kroonlijst een attiek met meanderversiering. Midden boven de poort de vierkante met een balustrade afgezette onderbouw van den achthoekigen houten, met leien en lood bekleeden koepeltoren, waarin een klok, in 1664 gegoten door Fr. en P. Hemony te Amsterdam. Rechts en links van den met twee kruisgewelven en een koepelgewelf overkluisden doorgang bergsteenen portieken.

[p. 6]

5. Haarlemmerplein. De Haarlemmer- of Willemspoort is een neo-classiek gebouw (1840, gerestaureerd in 1900), bestaande uit een zuilengang, geflankeerd door lokalen van de kortegaard (nu politiepost). Hoofdgestel met attiek. Kapiteelen en plafondrozetten door J. de Koning.

6. Ter plaatse van de in 1842 afgebroken Weteringpoort (1668), staat een commiezenhuis (1842).

7. Geldersche Kade. De Schreijerstoren, in de XVIIe eeuw gebezigd als zetel van de commissarissen der ‘Waalen’ (binnenhavens), is een baksteenen gebouw (XV d, hersteld XVI B), aan de oostzijde halfrond, met een modern aanbouwsel aan de zuidzijde. Gemetseld boogfries onder de voormalige kanteeling (gewijzigd). Veelhoekige spits met windvaan: zeilschip. In den muur een steen met de voorstelling van een vrouw, die een schip naoogt, en het opschrift: ‘Scrayer-Houck 1569’. Zie ook c 1.

Uit de commissiekamer der ‘Waalen’ zijn de volgende schilderijen in het Rijksmuseum: de oppercommissarissen der ‘Waalen’ (1674, door Abr. Backer), dito (XVIII d, door Wybr. Hendriks), het IJ voor Amsterdam (door W. van de Velde Jr.).

In het Raadhuis: vier oppercommissarissen (1747, door J.M. Quinkhard).

In het Stedelijk historisch museum: bord (XVIII B) met geschilderde wapens van oppercommissarissen; een aantal wapenschildjes (XVII), afkomstig van de lijst van een verdwenen schilderij door W. van de Velde Sr.

8. Oude Waal. De Montelbaanstoren is een halfronde baksteenen vestingtoren (XVI a, in 1537 van een hijschkraan voorzien), die in 1606 door H. de Keyser verhoogd is met een slank achtkant, en bekroond door een houten, met lood en leien bekleede, spits. De overstekende hoeken van het achtkant rusten op geprofileerde bergsteenen kraagstukken; in elk der wanden een rechthoekige

[p. 7]

en hierboven een door een rondboog met zandsteenblokken gedekte nis. De spits bestaat uit drie geledingen, waarvan de onderste gesloten is en aan vier zijden wijzerplaten vertoont, bekroond door driehoekige frontons met obelisken, terwijl de tweede en derde, gescheiden door een balustrade en kegelvormig toeloopend, geopend zijn boven een borstwering. Obelisken met pinakelvormen. Open peer met windvaan: meerman. Klok, in 1606 gegoten door Corn. Ammeroy.

9. De Regulierstoren, zie b 3.