Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel I. De provincie Utrecht

IJselstein.

b. Verdedigingswerken, burchten.

Aan de oude vestingwerken herinneren:

1.	Ter plaatse der benschopper poort twee steenen met wapens. In een aangrenzend gebouwtje wapensteen en 1770. In de nabijheid (bij den molen) overblijfselen van den muur.
2.	Van de ijselpoort twee lage torentjes met leeuwen.

[p. 28]

3.	Op de walkade een voormalige poort, thans dichtgemaakt, XV (?) met wapensteen, XVII.
4.	Van het kasteel (vermeld 1279, verwoest in 1417, herbouwd XVI a en afgebroken in 1888) staat nog de vierkante traptoren, baksteen met banden van bergsteen, waarin rijke, gewelfde trap, XVI a. Een gothisch muurkastje, balksleutels en gobelins uit het kasteel zijn in het Stedelijk Museum te Utrecht.

d. Burgerlijke openbare gebouwen.

1.	raadhuis, baksteenbouw (XVII a), verbouwd 1838. De leeuwen van het vroegere bordes zijn hier nog aanwezig. Zilveren bodeteeken, XVIII c.
2.	waag, 1779. In den achtergevel twee gevelsteenen, een met 1599.

e. Kerkelijke gebouwen.

1. De ned. herv. kerk (H. Nicolaas), gewijd in 1309, tot kapittelkerk verheven in 1398, vermoedelijk verwoest bij den brand der stad in 1417, ten deele gecement in 1890, is eene driebeukige kruiskerk met choor (waarbij omgang), sacristie, zuidportaal en westtoren met poortje (XV) in den N. wand. De kerk is van baksteen met ruime toepassing van tuf en zandsteen. Houten welving behalve in sacristie en portaal. Uit een gedicht van 1511 blijkt, dat de kerk toen een rieten dak had. Kerk XV en XVI a, toren XV, bekleed XVI c en d, blijkens steenen in den gevel met 1567 en 1599.

De kerk bevat:

Eenvoudigen eiken preekstoel, XVII a.

Twee heerenbanken XVII d en 1683.

Doophek, XVII b.

In het gewelf der viering, twee houten beelden, XV.

Vier koperen kronen, XVII c en twee lezenaars, XVII c en XVIII b.

Graftombe met vier liggende beelden van zwart Namensch

[p. 29]

marmer, van Gijsbrecht van IJselstein en zijnen zoon Arnold met hunne vrouwen, omstr. 1390, hersteld in 1860 door E.F. Georges.

Graftombe (XVI a) van zwarten met liggend beeld van witten steen, van Aleid van Culenborch, † 1472.

Aan een der zuidelijke zuilen, memoriesteen voor Brunt Harmensz van Toern, † 1607.

Gebeeldhouwde zerken van 1471 en 1598; zerk, vroeger ingelegd met twee koperen figuren, XV; verschillende onder de banken.

Bord met lijst der predikanten, geschilderd in 1780 door G. Oskam.

Orgel, XVII c met Lodewijk XV borstwering.

Twee gegraveerd zilveren avondmaalsbekers, 1633; zilveren doopbekken van 1820.

In den toren twee klokken, de eene gegoten door Thomas Both en W. van Aelten 1569, de andere door P. van Hasselt en Steven Seest, 1780.

2. De r.k. kerk bezit een rijk gebeeldhouwden eiken preekstoel en communiebank, XVIII d.

3. Een oude kloosterkerk (XV) dient sinds de XVIIe eeuw als (Ewouts-)gasthuis.

g. Particuliere gebouwen.

1.	Benschopperstraat 265, gevel van 1767.
2.	Benschopperstraat 268, gevelfragment van 1623.
3.	Benschopperstraat 278 en 282, trapgevels XVII.
4.	Utrechtsche straat 104, gevelfragment van 1613. Ankers. Inwendig, fragmenten van betimmering.
5.	Utrechtsche straat 229, gevelfragment van 1630. De gevelsteen met dit jaartal en ankers, van dezen gevel afkomstig, ingemetseld in een schuur achter het huis.
6.	Brandspuitenhuisje bij de IJselpoort: kleine trapgevel met ankers en wapensteen met 1622.

[p. 30]

7.	Oude ankers (XVII b, c) in de huizen: Koningstraat 408, Molstraat 288 en Weidstraat 249 (1638).
8.	Gevelsteen met 1639, Utrechtsche straat 102.
9.	Utrechtsche straat 210, deur, XVIII.
10.	De molen draagt op den kap het jaartal 1732.