Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel IV. De provincie Gelderland

(1917)– [serie] Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst– rechtenstatus

Tiel.

a. Voorhistorische voorwerpen,

in deze gemeente gevonden, worden bewaard in de stedelijke Oudheidkamer en in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden.

b. Verdedigingswerken enz.

Kleibergsche of Waterpoort (1647). Aan den rivierkant: hoofdgestel op Toscaansche pilasters. Hierboven een borstwering met twee halve bollen. Steen met stadswapen. Twee steenen met opschriften. Over den doorgang twee kruisgewelven en de sleuf van een valhek. Klok, in 1503 gegoten door Wilhelmus en Jasper Moer.

2.	Hugtpoort (1664), thans woning. De doorgang is dichtgemetseld. Aan den buitenkant een steen met stadswapen en: 1664. Twee steenen: ‘De Hugt.’ De doorgang gewelfd als de Waterpoort.

3.	Overblijfsel van een uitvalspoortje in den wal bij de Ambachtsschool. Overblijfselen van stadswallen en grachten.

c. Pompen.

Op de Markt een hardsteenen pomp (1768). Dergelijke pompen, eenvoudiger, in de Kleibergsche straat bij de huizen F 2 en B 72, in de St. Agnieten straat tegenover E 8, in de Gasthuisstraat bij D 99.

d. Burgerlijke openbare gebouwen.

1.	Het raadhuis, ter plaatse van het oude (XV), heeft in de burgemeesterskamer een beschilderd behangsel en plafond (1722, door W. van Kessel). Verder: eiken schepenbank (XVIIId, geverfd), acht stoelen (XVIII b), knipwerk (1722, door F. van Voorst), schilderij (XVIII). In den toren een klok (1468).

2.	Ambtmanshuis. Zie g 4.

3.	De Vischmarkt. Neo-klassieke zuilengang (± 1800). Houten kroonlijst en attiek.

4.	De Beurs. Twee neo-klassieke zuilengangen (1849).

e. Kerkelijke gebouwen.

1. De ned. herv. kerk (St. Maarten), het eerst vermeld in 1325, 1389-1403 uitgebreid met een dwarspand en een nieuw choor, in 1420 en volgende jaren van een nieuw schip en in 1431 van een nieuwen toren voorzien, in 1888-1889 gerestaureerd, mist thans haar dwarspand en choor, aangezien deze, nadat in 1560 door Mr. Cornelis van Gouda begonnen was met haar

(nooit voltooiden) herbouw, afgebroken zijn resp. in 1731 en XIX A (het choor in 1785 tot paardenstal ingericht). De kerk is een baksteenen gebouw, bestaande uit een schip (XV b) met twee zuidbeuken (resp. XV b en XVI a), gedekt door paviljoendaken over elke travee, en eenen noordbeuk (XV b) met kapel ten N. van den toren; een kapel (1554) ten W. van den meest zuidelijken beuk, wier verdieping tot ‘Librije’ ingericht werd; en eenen ingebouwden tufsteenen toren (1440-1451, na het afbreken van den onvoldoende gefundeerden van 1431) met half achtkanten traptoren. Tegen den zuidbeuk, op den oostelijken hoek een traptorentje met wenteltrap. Stergewelven over de beuken en in den toren. Over de zuidkapel kruisribgewelven op fraai bewerkte vrijstaande zuilen en op kraagsteenen. Grafkelder (XVII).

Ten N.O. der kerk de voormalige sacristie (XV a), thans Algemeene Armenkamer, bestaande uit twee verdiepingen, gedekt door kruisribgewelven. Traptorentje met wenteltrap tegen den zuidwesthoek. De kerk bezit:

Eiken preekstoel en doophek (beide ± 1630).

Eiken heerenbank (XVII d).

Eiken schotwerk (XVI B), dito (XVI d), dito (XVII d).

Twee eiken kastjes. (XVI d)

Orgel (1780).

Grafmonument van Welderen († 1709) door J.B. Xavery, met portretbuste, door J. Snoek.

Grafzerken: gothische van 1517, 1526, 1539, 1588, een priesterzerk en verschillende (XVII).

Twee schildjes (1779), afkomstig van lichtkronen.

Vier klokken, waarvan drie in 1552 en eene in 1554 gegoten door Jan Moer.

In de gerfkamer: houten schoorsteen (1712), eiken tafel (XVIII a), beschilderde ijzeren kist (XVIII a). Ten huize van den koster een kist (XVII).

Een poortje (1411) met basrelief, afkomstig van het kerkhof, bevindt zich thans in de Oudheidkamer.

2. De Luthersche kerk, voorheen kapel van het St. Cecilia Klooster, (het eerst vermeld in 1494, gesloopt voor 1621), in 1633 voor den Hervormden eeredienst ingericht, in 1792 inwendig vernieuwd, bestaat uit een schip met 5/8-gesloten choor (XV d), tegen welks noordwand een traptoren met wenteltrap. Netgewelf met doorhangende sluitsteenen en rustend op gebeeldhouwde kraagsteenen, over het choor. Overblijfselen van de oude houten zoldering boven het schip. Gebeeldhouwde grafzerk (1636).

f. Gebouwen van liefdadigheid.

1.	Het Gasthuis (1804, blijkens een steen in den achtergevel), ter plaatse van een reeds in 1390 vernield gebouw, bezit een eiken kast (XVII [...]) in de regentenkamer.

2.	Het voormalige Weeshuis, gesticht 1563, thans Districtshuis van de Neder-Betuwe, heeft een voorgevel van 1793.

3.	Algemeene Armenkamer (zie bij e 1.)

g. Particuliere gebouwen.

1.	Van het voormalige Hof van Arkel (XIII d? geheel verbouwd 1645-1647) zijn nog slechts de kelders (XVII) en een gedeelte van het muurwerk over. Een wapenschild (1645) en een wapensteen (1647), hiervan afkomstig, worden in de Oudheidkamer bewaard.

2.	Markt D 9. Achtergevel (XIV A), beneden gewijzigd, vermoedelijk een tot topgevel verbouwde trapgevel, blijkens de slechts ten deele overgebleven cirkelvormige versieringen langs

	de kanten, en opgetrokken uit afwisselend roode en groen-verglaasde baksteen. Twee spitsbogige spaarvelden, waarbinnen een driepasboog, welke het smalle venster bevat. Tusschen den spitsboog en den driepasboog vierpasversieringen. In den top een spaarveld, gedekt met een driepasboog. Inwendig spaarnisjes.
3.	Weerstraat B 55-59. Boven de moderne pui overblijfselen van een trapgevel (XVI a, ten deele vernieuwd in 1915) met zijdelings uitgekraagden hals. Zandsteenen waterlijsten, kruiskozijnen, spaarvelden door een korfboog gedekt. In de Kleibergsche straat een poortje met rondboog (1623). Inwendig: balksleutels (XVI a).
4.	Voormalig Ambtmanshuis (1563, verbouwd XVIII a en later). Voorgevel met boogramen (XVIII a). Aan de achterzijde een fragment (XVI) met kruiskozijnen. Inwendig een schoorsteen (XVIII a).
5.	Vleeschstraat D 23. Gevel (XVIII c) met deur- en raamomlijsting. Rococo.
6.	Groote Societeit. Gevel (± 1790) met hoekpilasters en bloemslingers in teruggemetselde vakken.
7.	Ambtmansstraat F 5. Gevel met deuromlijsting en gootlijst (XVIII d).
8.	Ambtmansstraat D 121. Gevel (XVIII d) met opgaande pilasters.

Details.

Kleibergsche straat B 69. Raamversiering en gesneden deur, Lodewijk XIV.

Vleeschstraat D 25. Bovenlicht (XVIII d).

Waterstraat naast C 84a. Op een gemetselden pijler een schildhoudende leeuw (XVIII c).

h. Musea en varia.

1.	Stedelijke Oudheidkamer. Romeinsche oudheden, drieluik: Verzoeking van den H. Antonius (1525) van de St.

	Antonius Broederschap, beeldhouwwerk (XVI), fragmenten van doopvonten (XVI), zilveren keten met vogel (XVI), gevelsteenen (XVI en XVII), goud en zilverwerk, w.o. bodenstaven (1631 en 1636), glaswerk (XVII en XVIII), rouwborden (XVII en XVIII).

2.	Gildevoorwerpen van het in 1551 opgerichte buurtgild ‘De Klomp’, bewaard ten huize van den buurtmeester: zilveren keten (XVII) met klomp, staf, roephoren met koperbeslag en schild (1611).

Vorige Volgende