Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel IV. De provincie Gelderland

(1917)– [serie] Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst– rechtenstatus

Arnhem.

a. Voorhistorische enz. voorwerpen,

alhier gevonden, bevinden zich in het gemeentelijk museum en in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden

b. Verdedigingswerken.

Overblijfselen der oude stadswallen in de Langestraat, o.a. in Nr. 309 een fragment van een ronden vestingtoren. In den tuin achter het huis Eusebius-Binnensingel 16 een fragment van een walpoortje.

Sabelpoort, genoemd 1357, vernieuwd 1440, daarna gebruikt voor de opsluiting van krankzinnigen, de bewaring van geschut en als ‘tolkamer’ der Geldersche Rekenkamer, in 1625 verwijd, in 1647 verbouwd door Arien Verhoeff, ± 1910 uitwendig gerestaureerd. Vierkant baksteenen gebouw, aan de buitenzijde geflankeerd door torens met vernieuwde kanteelen, aan de stadszijde voorzien van een klassieke poortomlijsting met

een opschrift en: 1647, in de kroonlijst het stadswapen. In den doorgang een sleuf voor een valhek en, aan de stadszijde, een ribloos kruisgewelf. Daarboven een vertrek, toegang gevend tot de met koepelgewelven overdekte torenkamers.

c. Wegen, bruggen enz.

Bij de Schipbrug een klok, in 1755 gegoten door Joan Nicolaus Derck.

d. Burgerlijke openbare gebouwen.

1.Gouvernementsgebouw (1803-1818, ter plaatse van het in 1310 gestichte, XVII vernieuwde en in 1802 gesloopte Stadhouders- of Prinsenhof, waarvan een houten model in het Stedelijk Museum). In de voorzaal en in de Statenzaal plafonds uit den tijd van den bouw. In de laatste schutterijvlaggen (1830).

Een deel van het oudere gebouw, bij het huis Markt 6 aangetrokken, bevat een trap met gesneden leuning, een zaal met stuc-plafond, betimmering, damastbehangsel en marmeren schoorsteen, en een kamer met stuc-plafond en schoorsteen (alles XVIII c).

2.Ambtswoning van den Commissaris der Koningin. Baksteenen gevel (XVII b, gewijzigd XVIII) met hardsteenen plint, pilasters en kroonlijst. Ter plaatse van den ouden (vóór 1830) ingang een balkon met omlijsting, waarboven een nis met krijgstropheeën. Inwendig: gebeeldhouwde eiken trapleuning; trappenhuis met stucwerk; zaal met stuczoldering, marmeren schoorsteen, betimmering en geschilderd behang; eetkamer (voorheen gang) met betimmering, stuczoldering en vier

grisailles; tuinkamer met stuczoldering, alles Lodewijk XV. In de achterliggende bijgebouwen steenen: 1706 en 1707.

3.Het Raadhuis aan de Markt, is het 1539-1546 door Maarten van Rossum gestichte z.g. duivelshuis, doch aanmerkelijk gewijzigd in 1830, en gerestaureerd en vernieuwd in 1898 en volgende jaren. Van den ouden bouw zijn, met het muurwerk, slechts over: de ingang, geflankeerd door saters als draagfiguren onder het zuidelijke uitstek; de koppen (opgehakt) boven de vensters; en een poortje met gothische omlijsting en renaissance-fries, voorloopig ingemetseld in een muur achter het Raadhuis. In den doorgang, die zich onder het uitstek opent, een kruisgewelf met gebeeldhouwde sluitsteentjes.

4.Het paleis van justitie, gebouwd in 1838 door A. Aytinck van Falkenstein, bevat, in het parket van den Officier van Justitie, een gesneden eiken kast (XVII c).

5.De waag (1761), wier verdieping als Museum van Oudheden dienst doet, is een baksteenen hoekgebouw met hardsteenen plint, hoekpilasters, en omlijstingen. Balcon met ijzeren smeedwerk, rustend op kolommen. Frontons op de beide gevels.

6.Het Centraal-gebouw aan de Bakkerstraat, na 1698 stadswaag en turfhuis; 1791-1865 schouwburg, thans verkooplokaal, heeft nog de zijmuren en steunbeeren (XV) der kerk, behoorend bij het in 1636 verlaten St. Catharina-gasthuis (zie f.3).

7.Koninklijk Koloniaal Militair Invalidenhuis Bronbeek (1847). Verzameling van wapens en vlaggen.

8.Openbare bibliotheek. Baksteenen gevel (XVIII c) met houten omlijsting van de deurtravee. Boven de deur een alliantie-wapen (XVIII d).

e. Kerkelijke gebouwen.

1. De ned. herv. groote of St. Eusebiuskerk, sinds 1452 gebouwd ten Z. van de toenmalige St. Maartenskerk, na brand in 1633 ten deele hersteld, sinds 1894 gerestaureerd onder leiding van de architecten C.B. Posthumus Meyjes (inwendig), J.W. Boerbooms, en Jos. Th. Cuypers (uitwendig) en door H. Portheine, is een grootendeels van natuursteen opgetrokken kruiskerk, bestaande uit een schip (voltooid 1470) met twee zijbeuken, beide ± 1503 verlengd met een kapel naast den toren; een dwarspand (1529); een naar het N. afwijkend 3/8-gesloten, en door een omgang omgeven choor (1536, overwelfd 1570, het gewelf ingestort 1633, toen vervangen door een houten, en in 1783 door een gestucadoorde zoldering, doch hernieuwd 1902); en eenen westtoren (beneden 1470, verhoogd 1550 en 1650, meermalen door brand beschadigd, belangrijk hersteld in 1900). Aanbouwen: tegen den zuidwand van het schip de St. Eusebius-kapel (± 1470, in 1783 een zoldering ingelegd); ten O. van den zuid-arm de sacristie (1528) met erboven gelegen, langs een traptoren bereikbare gerfkamer, en met latere oostelijke uitbreiding. Zuidportaal (± 1529) met laat-gothisch beeldhouwwerk en deur (XVII) Noordportaal (1783), waarboven een aanzet van de vroegere welving. Portiek (± 1500) in den westmuur van den noordarm. Venstertraceeringen en luchtbogen vernieuwd, ook de balustrade langs het dak, onder welke een spitsboogfries loopt, op ten deele oude koppen. Inwendig: triforium (met vernieuwde balustrade), doorloopend langs de muren en de groote lichtramen van het dwars-

pand Spitsboogfriezen op gebeeldhouwde koppen onderlangs het triforium en de waterlijst.

De ‘raadskapel’ ten Z. van den toren is in 1855 door een ingelegden vloer in twee verdiepingen gedeeld: een bergplaats en een consistoriekamer, in welke laatste draagsteenen met dier-voorstellingen. Netgewelven over schip, beuken, choor en omgang, sacristie en de kapellen naast den toren. Stergewelven over dwarspand, St. Eusebiuskapel en zuidportaal. Kruisribgewelf over de gerfkamer. Jaartallen tegen enkele gordelbogen geschilderd: in den noorddwarsarm 1526, tegen den triomfboog 1529, aan de westzijde van de kruising 1694, in den choor-omgang aan de zuidzijde 1528, aan de noordzijde 1536. Tegen den zuidwestpijler overblijfselen van een altaar.

De oorspronkelijk vrijstaande toren heeft vier geledingen, de twee onderste vierkant en ten deele van tufsteen, de derde (open) achtkantig met: 1651 in het fries onder de balustrade; de vierde achtkantig met het stadswapen aan vier zijden. Leien spits met open koepel. Inwendig een kruisribgewelf. De kerk bezit:

Eiken preekstoel (± 1660, trap nieuw) met koperen lezenaar (XVII c).

Orgel (1770 door Johan Michael en Johannes Wagner te Schmiedefeld, hersteld 1908).

Houten beeld (XVI b, hersteld 1903) van Karel van Gelre in harnas, onder overhuiving (XVII B).

Marmeren graftombe (XVI b) van Karel van Gelre († 1538) boven zijn grafkelder, waarin o.a. een zilveren kistje met hart. De tombe vertoont sporen van polychromie. Zes nieuwvergulde zandsteenen leeuwen (XVI).

Tusschen den tweeden en den derden pijler van den chooromgang aan de noordzijde een geschilderd grafschrift (XVI d).

Gebeeldhouwde epitafen van Joost Sasbout (1546) en van Martinus Goris (1632).

Grafmonument van George Ripperda (1696).

Talrijke grafzerken (1541, 1543, 1553, 1561, enz. enz.)

Gothische gedenksteentjes in den chooromgang aan de noordzijde.

Fragment van een glasschildering (XVI b). Drie andere fragmenten (XIV) bevinden zich ten huize Babberich onder Zevenaar.

Gewelfschildering (1515-1550, gerestaureerd ± 1890 door Ellens) in de zijbeuken.

Overblijfselen van een muurschildering tegen den oostwand van den chooromgang en in de St.-Eusebiuskapel; tapijtschilderingen op twee kruispijlers.

Twaalf gildeborden (XVII en XVIII); vier gildetafels (1766). Tekstbord (1706).

Koperen kroontje (XVII b), afkomstig uit de Gasthuiskerk; verschillende schildjes (XVII c) van oude kronen.

Acht zilveren bekers; een groote en drie kleine zilveren schalen (alles XVIII c).

Drie klokken, waarvan eene in 1477 gegoten door Gobelinus Moer, eene in 1477 door Gherardus de Wou en eene in 1539 door Wil. Tolhuis; klokkenspel van 44 klokken, waarvan 25 in 1652 door F. Hemony te Zutfen, 7 door F. en P. Hemony, 9 in 1734 door I.B. Le Vache gegoten, en 2 zonder opschrift.

Uurwerk (1650, door J. Spraeckel te Zutfen, hersteld 1835).

Plattegrond der kerk (1740 door H. Schreven, wapens in 1757 door Wilh. ten Haegh).

Ontwerp voor het orgel (1770).

Deur (XVII) in het zuidportaal.

Twee beschilderde kisten (XVII).

2. De ned. herv. koepelkerk (1837 door A. Aytinck van Falkenstein, inwendig vertimmerd in 1902) bezit een orgel (1841).

3. De voormalige luthersche kerk (XVII) aan de Koren-

markt, in 1701 verbouwd, in 1898 gerestaureerd en tot graanpakhuis ingericht, heeft opgaande Ionische pilasters, houten kroonlijst en fronton, gedichte boogramen. Boven de deur een zwaan in eene versiering, Lodewijk XIV.

4. De waalsche kerk bestaat uit het 3/8-gesloten, thans uitwendig bepleisterde choor (XV c) der kerk van het voormalig St. Agnietenklooster (zie e 9).

5. De r.k. st. walburgskerk, oorspronkelijk een, vermoedelijk eenbeukige, kruiskerk (XIV b) met rechte choorsluiting, 1391-1422 van zijbeuken voorzien, in 1499 en 1553 met kapellen verrijkt, XVII a tot arsenaal en militaire gevangenis ingericht, 1808 herwijd, 1853 belangrijk verbouwd en uitgebreid door Th. Molkenboer, bij welke gelegenheid het noordwestelijk deel instortte, bestaat thans uit een driebeukig schip met een in 1853 aangebouwd 5/8-gesloten choor; een dwarspand; vier kapellen (± 1886 gerestaureerd onder leiding van Dr. P.J.H. Cuypers) tegen den zuidwand van schip en dwarspand, en twee westtorens (de noordelijke in 1365 begonnen, in 1854 ingestort en daarna herbouwd). Tegen den westgevel een vierkante traptoren. De vensters in den noordgevel in 1886 heropend. Kruisgewelven in twee, kruisribgewelven in de twee andere kapellen, overigens gestucadoorde gewelven. De kerk bezit:

Negen grafzerken (1495/1543, 1498, 1532, 1553, 1561, 1563, 1566, 1566, 1569).

Twee paneelen (XVI a) van een drieluik: Aanbidding der herders en Besnijdenis.

Zilveren pax (XVI a).

Zilveren crucifix (voet XVI, bovendeel XVIII).

Twee klokken, eene (1477) en eene in 1481 door Gherardus de Wou gegoten, beide afkomstig uit de in 1818 afgebroken St. Janskerk.

6. De r.k. kerk van den H. Eusebius (1864) bezit:

Schilderij (XVI a): Kruisiging.

Zilveren reliekhouder: borstbeeld (XV) van den H. Eusebius op voetstuk van 1669.

Zilveren godslamp (1687).

Zilveren wierookvat (bovendeel gegoten XV A, kuip gedreven XVI A.)

7. De r.k. kerk van den H. Martinus (1875) bezit een gepolychromeerd beeld (XVI a) van Maria met het Kind.

8. Van de in 1858 gesloopte st. nicolaaskerk (XV) bevinden zich twee ijzeren kruisen in het Stedelijk Museum.

9. Het St. Agnietenklooster (1404), in 1636 tot Gasthuis ingericht (zie f 3), is in 1860 gesloopt.

10. Op Mariendaal, ter plaatse der voormalige abdij Marienborn, bevinden zich fragmenten van grafzerken (XV d).

f. Gebouwen van liefdadigheid.

1.	Het burgerweeshuis (opgericht 1583) heeft een baksteenen gevel (XVIII c), houten geprofileerde kroonlijst op dragers, gesneden houten omlijstingen in de deurtravee. Gebeeldhouwde voordeur, Lodewijk XV. Inwendig (XVIII c): gebeeldhouwde gangdeuren en trapleuning, trappenhuis met stuczoldering. In de voorkamer rechts een houten schoorsteen met schilderstuk in gesneden omlijsting. In de regentenkamer een marmeren schoorsteen met spiegel en schildering in omlijsting, stuczoldering, geschilderd behangsel. Stoel (XVII b). Gesneden omlijsting (XVII) om een bord met namen. Voorstelling van weeskinderen in costuum (XVII b). Op de linnenkamer drie eiken kasten (XVII).

2.	Het r.k. bestedelingenhuis ‘Insula Dei’ is een bak-

	steenen gebouw (XVIII a) met twee zijvleugels (± 1863). Houten kroonlijst op zware consoles. Gesneden deur- en raamomlijsting. Siervazen op dak en ingangshek.

3.	Uit het voormalige St. Catharinagasthuis, het eerst vermeld in 1246, XIV a aan de Bakkerstraat (zie d 6), in 1636 in het St. Agnietenklooster (zie e 9) gevestigd, bevinden zich in het Stedelijk Museum: twee altaarstukken (XV d), fragment van een glasschildering (XV), steenen antependium (vier fragmenten XVI b), houtsnijwerk van een schoorsteenmantel (1655), plank (XVI d) met de namen vang asthuismeesters, uithangbord en twee steenen beelden (XVII): oude man en vrouw.

4.	st. petersgasthuis, zie g. 1.

g. Particuliere gebouwen.

Gothiek.

Rijnstraat 71. Voormalig St. Petersgasthuis, gesticht 1401 in een gebouw ‘de Munte’ geheeten, gewijzigd 1850 en ± 1900. Boven de moderne winkelpui een gothische baksteengevel met twee uitgekraagde hoektorentjes, waaronder gebeeldhouwde draagfiguurtjes. De gevel is bekleed met steenen, afkomstig van het kasteel Enghuizen bij Hummeloo. Tegen den zijgevel een vierkante traptoren met gemetselde wenteltrap. De achtergevel heeft trappen. Inwendig: balkenzoldering op ten deele nog oude zandsteenen draagstukken. Eiken kap. Klok (XV?).

Renaissance.

2.	Koningstraat 37. Achter het stadhuis een fragment van een achtergevel (XVI A), waarin drie smalle vensters met gebogen middendorpel. Zijgevel met trappen.

3.	Langstraat (achterzijde van Oeverstraat 74). Gepleisterde trapgevel met bergsteenen afdekkingen en waterlijst (XVI d).

	In den zijgevel gedichte vensters met overblijfselen van een kruiskozijn en ontlastingsbogen. Poortje (XVI d). Inwendig: oude balkenzoldering.

4.	Kerkstraat 19. Trapgevel (XVI d), ten deele gepleisterd. Ankers. Hier naast een klassiek poortje met cartouche (± 1650). Hierachter een langwerpig gebouw (XVI c) met trapgevels aan de smalle zijden, waarin gedichte vensters en waterlijst.

5-7.	Bakkerstraat 4 en 5, Pastoorstraat 18. Overblijfselen van zijgevels met trappen (XVI-XVII).

8.	Rijnstraat 41. Gevel (XVII a, gerestaureerd 1913) met zandsteenen versieringen en gezwenkte toplijnen. Pui modern.

9.	Turfstraat 3. Trapgevel (XVII b, bovendeel afgebroken) met ontlastingsbogen en zandsteenen banden. Sluitsteenen met engelkopjes. Ankers.

10.	Oeverstraat 76. Gevel met opgaande pilasters, gebogen fronton, zandsteenversieringen, ook om drie ovale venstertjes. Twee steenen (linten): 1675.

11.	Groote Markt 23. Trapgevel (XVII c). Ontlastingsbogen met kopjes. Voluten tegen de trappen. Hijschbalk. Ankers. Pui modern.

12.	Bakkerstraat 57-59. Gewijzigde gevel (XVII) met korfbogen en banden. Kroonlijst, Lodewijk XV. Pui modern.

13.	Bakkerstraat 31. Fragment van een gevel (XVIIb) met pilasters tegen een verdieping en met zandsteenen banden. Korfbogen met gebeeldhouwde sluitsteenen. Deuromlijsting (XVIII d).

Lodewijkstijlen.

14.	Bakkerstraat 56 (voorheen ‘die olde munte’, waarvan aan den zijgevel overblijfselen van trappen.) Gevel Lodewijk XIV, met versierde midden-travee, waarin een alliantiewapen boven de deur. Kroonlijst op consoles. Deur, Lodewijk XIV. Inwendig (alles,

	Lodewijk XIV): gang met stuczoldering, eiken trap met gesneden leuning. Trappenhuis met lantaarn. In de voorkamer een stuczoldering met mythologische schildering (1730 door A. Elliger), betimmering, schoorsteen met spiegelomlijsting, dessus-de-porte. In de achterkamer een stuczoldering, vroeg Lodewijk XV. In de achterkamer aan de andere zijde een stuczoldering, vergulde spiegelomlijsting en schoorsteenstuk.

15.	Bakkerstraat 25. Gevel met kroonlijst, Lodewijk XIV, waarin een venster met gesneden omlijsting. Pui modern.

16.	Onderlangs 6-8. Gepleisterde huizen met topgevels, op een waarvan: 1778.

17.	Bakkerstraat 24. Tuitgevel, Lodewijk XV, met klauwstukken en topversiering.

18.	Groote Markt 6. Zie d 1.

19.	Walburgsplein 10. Gevel (XVIII c). Versierde middentravee, Lodewijk XV. In de deuromlijsting een wapen. Inwendig: gang met stucwerk. Gesneden trapleuning. In de rechtervoorkamer betimmering, schilderingen op plafond en behangsel, en schoorsteenstuk. In de linkervoorkamer stuczoldering, schoorsteenstuk en spiegelomlijsting.

20.	Bakkerstraat 19. Gevel (XVIII d) met opgaande hardsteenen pilasters. IJzeren raamhekken, Lodewijk XV.

21.	Groote Markt 7. Gepleisterde gevel (XVIII d) met houten kroonlijst en fronton, waaronder een alliantiewapen.

Op de Sonsbeek-weide een boerderij(XVIII) met watermolen. In het park Sonsbeek zijn in 1914 grondslagen van een kasteel (gulden Spijker? 1524) gevonden.

Details.

Drieharingenplaats C 64. Zeven koppen en maskers. Gevelsteen (XVI d).

Langstraat 89 en 138. Deuren, Lodewijk XIV.

Koningstraat 34 en 36. Houten kroonlijsten, Lodewijk XIV.

Gevelsteen.

Janslangstraat 1-2 (1665).

Ankers.

Turfstraat 5 (XVI), St. Jansstraat 11a (1608), Varkenstraat 24.

In het villapark Hulkestein gemetselde hekposten met vazen en opschrift, en een gesmeed ijzeren hek (XVIII c).

Het kasteel Zypendal (1743, doch geheel gemoderniseerd) heeft in den achtergevel een steen: 1651.

Bij Monnikenhuizen zijn in 1890 gebeeldhouwde grafzerken en fragmenten daarvan (XV d en XVI) gevonden.

h. Musea en particuliere verzamelingen.

1.	Museum vam Oudheden (zie d 5). Schilderijen en afbeeldingen van oude gebouwen, portretten (o.a. van Karel van Gelre), bodestaven (XVII en XVIII), gildebekers (XVII en XVIII), munten, Arnhemsch aardewerk, zandsteenen relief (XVI a, afkomstig uit Zeddam) enz. Zie ook f 3.

2.	Nederlandsch openluchtmuseum. Boerenwoningen. Fragmenten van landelijke bouwkunst. Voorwerpen van folkloristisch belang enz.

3.	Verzameling-Mr. W.F.K. baron van Verschuer. Chineesch porselein en Delftsch aardewerk.

4.	Verzameling-F. baron van Verschuer. Munten.

5.	Verzameling-Mr. W.E.J. baron van Balveren. Familie-portretten (XVI), afkomstig uit het huis te Echteld, Uurwerken.

6.	Verzameling-Mr. E.P.A.M. Scheidius. Schilderijen

	en familieportretten, o.a. van de familie van der Graeff uit Dordrecht.

7.	Verzameling-G.H. Braams. Schilderijen en portretten, o.a. een door Frans Hals.

8.	Verzameling-van Grotenhuis. Familieportretten, o.a. van het geslacht Lyauckama, door W. de Geest.

9.	Verzameling-A. Mos. Oude schilderijen en teekeningen.

10.	Verzameling-van der Toorn. Praehistorische en Romeinsche oudheden enz.

Vorige Volgende