Vooys. Jaargang 33

[p. 107]

Aleida Assmann
Erinnerungsräume. Formen und Wandlungen des kulturellen Gedächtnisses
München (C.H. Beck): 1999
424 pagina's
ISBN 3406446701

Doro Wiese
Seismografische opname: Aleida Assmann beschrijft in Erinnerungsräume een historisch scharnierpunt

Aleida Assmanns Erinnerungsräume. Formen und Wandlungen des kulturellen Gedächtnisses verscheen in 1999 als een herziene versie van haar habilitatie, welke in 1992 werd goedgekeurd aan de Universiteit van Heidelberg. In het boek behandelt Assmann tradities, perspectieven en discoursen die draaien om het herinneren van datgene wat cultureel doorgegeven wordt en zich over meerdere tijdperken uitstrekt - in tegenstelling tot het persoonlijke ervaringsgeheugen, dat gebonden is aan het individu en dat door middel van persoonlijke communicatie generatie-overstijgend is. Het cultureel geheugen is fundamenteel afhankelijk van media zoals taal, schrift, beelden en riten en vereist opslag en archivering, wil het aan een tijdperken-overstijgende functie voldoen. Omdat het opslagmedium ‘schrift’ en het kunstgenre ‘literatuur’ van cruciaal belang zijn voor het cultureel geheugen, is haar onderzoek uitgegroeid tot een belangrijke richting binnen de literatuurwetenschap, die - wanneer ze vergelijkend is - altijd de grenzen tot andere vakgebieden zoals geschiedenis, sociologie, politiek en media studies, opzoekt. Het monumentale boek van Assmann richt zich op de functies, de dragers en de opslagvormen van het culturele geheugen.

In deze recensie wil ik naast een inhoudelijke waardering van de wetenschappelijke bestseller Erinnerungsräume de vraagstelling verwerken welke historische bijzonderheden het boek populair maakten en ervoor hebben gezorgd dat het nog steeds populair is. Naast Assmanns grote intellectuele kracht om in Erinnerungsräume een overzicht te bieden van meer dan twee millennia westerse culturele geschiedenis rondom het geheugen en de herinnering, wordt het boek paradigmatisch verbonden met de ontwikkeling van de discipline Memory Studies. Het geheugen en het herinneren zijn niet alleen vanwege hun kracht - het verklaren van sociale en individuele verschijnse-

[p. 108]

len - tot sleutelbegrippen in de geesteswetenschappen en de sociale wetenschappen geworden. Hedendaagse ontwikkelingen bepalen ook voor een groot deel het belang van herinnering en het geheugen. Onze taak is om te analyseren hoe deze processen werken en waarom ze belangrijk zijn voor het toekennen van culturele betekenis aan gebeurtenissen in het verleden en het heden. Erinnerungsräume, een boek dat over een periode van zeker dertig jaar geconceptualiseerd, herzien en door de verschillende vertalingen geremedialiseerd is, is uitermate geschikt om de discursieve opkomst van Memory Studies te illustreren.

Veel onderzoek voor Erinnerungsräume heeft Assmann gedaan in de jaren tachtig, na haar dissertaties in Egyptologie (Tübingen) en Engels (Heidelberg). Het is dan ook opvallend dat Erinnerungsräume meer dan twee decennia later nog steeds actueel is. Erinnerungsräume lijkt te worden gezien als tijdloos; het wordt van generatie op generatie gelezen en wordt als actueel beschouwd, waarvan de vele vertalingen van Assmanns boek getuigen. De vertaling naar het Engels, de lingua franca van de wetenschap, maakt het boek sinds 2011 ook voor de internationale wetenschappelijke gemeenschap toegankelijk. Aleida Assmann heeft dus onbetwistbaar een bijdrage geleverd aan de explosieve groei van de interesse in de zogenaamde Memory Studies, een studiegebied dat in de vroege jaren tachtig van de twintigste eeuw in opkomst kwam. Het Web of Science registreerde in de periode 1981-1985 slechts 1.922 artikelen die kunnen worden gevonden in de rubriek ‘Memory Studies’. Van 2011-2015, eveneens vier jaar, zijn reeds 86.833 artikelen onder dit trefwoord vermeld, wat een 45-voudige toename is van wetenschappelijke publicaties die zich thematisch met Memory Studies bezighouden.

Wat zijn de gebeurtenissen die een behoefte aan de verklarende potentie van herinnering en het geheugen hebben voortgebracht? Ten eerste zal de Shoah genoemd moeten worden. Wanneer men in Duitsland, Assmanns land van herkomst, praat over de Shoah, wordt vaak besproken hoe de genocidale Nazimisdaden kunnen worden herinnerd en hoe deze moet worden ontsloten. Tijdens het opwerpen van de vraag of de fascistische gruweldaden gerepresenteerd en bemiddeld kunnen worden, is gediscuteerd of de Nazimisdaden met de misdaden van andere totalitaire regimes kunnen worden vergeleken. Daarbij kwam de relatie tussen nationale en persoonlijke identiteit steeds opnieuw in beeld. Individuele en collectieve trauma's vergeten en verdraaien, net als herinneringen, historische gebeurtenissen, die als onderwerpen centraal worden gesteld. Bovendien werd de Duitse bevolking met de vraag geconfronteerd of ze collectief schuldig, medeplichtig en verantwoordelijk voor de misdaden was. In de vroege jaren negentig werd gediscuteerd hoe de levende herinneringen van overlevenden van de nationaalsocialistische gruweldaden kunnen worden behouden na hun overlijden, opdat deze herinneringen niet zullen verdwijnen uit het maatschappelijke debat. Hoe kan de verantwoordelijkheid van deze herinneringen vormgegeven worden wanneer deze berusten op culturele bemiddelingsprocessen? Leidende begrippen in deze debatten waren dan ook niet geschiedenis en traditie, maar een aantal categorieën die bestaan binnen het denken rondom het geheugen en het herinneren en die het gebied van Memory Studies markeren.

[p. 109]

Hoewel Assmann zich in Erinnerungsräume niet principieel met de Shoah bezighoudt, weerspiegelt de manier waarop zij de onderwerpen groepeert duidelijk de termen die in de vroege jaren negentig leidend waren in het discours rond de Shoah. De door Assmann geconstateerde ‘crisis van het ervaringsgeheugen’ verwijst expliciet naar een diagnose van Reinhardt Koselleck, die beweert dat door de dood van ooggetuigen van de Holocaust het ervaringsgeheugen sterft. Dit leidt tot een fundamentele, kwalitatieve verandering in de manier van herinneren. Ten eerste wordt het cultureel geheugen, welke de plaats van het ervaringsgeheugen inneemt, volgens Assmann ondersteund door fysieke dragers zoals musea, archieven, gedenkplaatsen en monumenten. Ten tweede concurreren deze fysieke dragers door hun onderwerpen met de geschiedschrijving, en ten derde vindt er vervorming, vermindering en instrumentalisering van cultureel geheugen plaats. Assmann zet in Erinnerungsräume belangrijke begrippen uit een bestaand discours over de herdenking en herinnering opnieuw op een rijtje. De prominente aanwezigheid van de Shoah in de publieke nagedachtenis zorgt ervoor dat haar stellingen makkelijker kunnen worden opgenomen in het publieke debat dat in Duitsland en in de internationale gemeenschap gevoerd wordt.

Andere factoren die bijdragen aan de groeiende populariteit van Memory Studies zijn academische, mediale en politieke trendbreuken waarvan Erinnerungsräume gebruik maakt en welke vandaag de dag niets aan betekenis hebben verloren. Naast het leidende discours van de Shoah zijn hier drie discursieve velden te vermelden die Erinnerungsräume seismografisch opneemt en die gedeeltelijk hun volle effect in de loop van de tijd hebben ontwikkeld.

Ten eerste is hier de cultural turn te noemen die sinds het midden van de twintigste eeuw binnen de geesteswetenschappen de tendens registreert die artistieke werken, zoals literatuur, muziek, film, fotografie, niet meer hermeneutisch interpreteert, maar binnen hun culturele en / of maatschappelijke context plaatst. Assmann bouwt voort op deze trend door te registreren hoe bekende filosofen, schrijvers, kunstenaars en historische personen door de destijds overheersende geheugendiscoursen zijn beïnvloed. Schrift en literatuur waren voor deze discoursen millennia lang cruciaal. Wanneer Assmann bijvoorbeeld beschrijft hoe Alexander de Grote aan het graf van Achilles tranen vergiet omdat zijn heroïsche daden door geen enkele dichter vereeuwigd zijn, toont ze daarmee aan hoe sterk dichtkunst en staatsmanschap in de oudheid met elkaar waren verbonden, voornamelijk omdat de anekdote verduidelijkt hoe het leven in de oudheid bepaald werd door het streven naar roem. Elders wordt de dichter Wordsworth bestudeerd om te bepalen of hij in zijn werk de anamnese, het in de negentiende eeuw vaak vertoonde verlangen naar de bevrijding van de mens uit het verstrijken van de tijd, illustreert. Wanneer Wordsworth in zijn werk door middel van poëzie probeert tijdloos te worden en door een poëtische beschrijving van het gewone landleven het verloop van de tijd opheft, sluit hij zich daarmee aan bij het dominante herinneringsdiscours. Assmann wijst op het feit dat historische en artistieke werken sterk worden beïnvloed door de ideeën van hun tijd. De culturele context is daarbij voor haar het interpretatieve kader.

[p. 110]

Verder reflecteert Erinnerungsräume op de mediale dragers van het geheugen en daarmee op de teksten, foto's en locaties die niet alleen als bemiddelaars van herinneringen dienen, maar ook als metaforen voor de ‘mechanismen’ van het geheugen worden gebruikt. Deze inhoudelijke verwijzing maakt dat het boek breed gedragen wordt. Sinds de vroege jaren negentig is er, door de opkomst en het civiele gebruik van het internet, sprake van een paradigmatische verschuiving binnen het gebruik van media. Hoewel internet destijds werd beschouwd als een vervanger van fysieke teksten en beelden, wordt het nu verantwoordelijk gesteld voor een overvloed aan informatie en data-afval die, zo wordt gevreesd, zal leiden tot een nieuwe crisis in de intergenerationele overdracht van culturele en individuele herinneringen. Assmanns Erinnerungsräume maakt het mogelijk om hedendaagse mediapraktijken archeologisch te begrijpen. Geschreven tijdens een keerpunt in het gebruik van media getuigt Assmann in haar boek van een vooruitziende blik waarmee ze de eerste tekenen van een mediarevolutie registreert; bijvoorbeeld wanneer zij reflecteert op elektronische opbergruimtes, die door de connectiviteit en toegankelijkheid van het internet in toenemende mate de maatschappelijke functie van archieven veranderen. Erinnerungsräume slaagt erin om veranderingen van media door de tijd heen te registreren en deze veranderingen in hun complexiteit te begrijpen. In tijden van een mediarevolutie verhoogt deze archeologische blik de relevantie van het boek.

Ten slotte is het succes van Erinnerungsräume - een boek dat als toonaangevend voor de opkomende Memory Studies zou kunnen worden gezien - te verklaren door het feit dat de onderwerpen die het behandelt aansluiten bij nog steeds voortdurende veranderingen in de interacties tussen lokale, nationale en mondiale contexten. Historisch onderzoek heeft aangetoond dat de geboorte van de natie samenvalt met die van de bourgeoisie. In het tijdperk waarin de bourgeoisie de adel aflost als heersende klasse (de negentiende eeuw), werd het verleden gezien als een oergeschiedenis van de tegenwoordige tijd. Dit idee moest opnieuw verbeeld worden. In het kader van deze hernieuwde verbeelding vermeldt Assmann de opkomst van een vernieuwende praktijk in de negentiende eeuw, het ‘afpassen van de geschiedenis’ [Abschreiten der Geschichte], dat leidt tot het kijken naar tijd op een chronologische manier. Door de opkomst van expositieruimtes en musea over nationale geschiedenis en historische drama's, wordt deze nieuwe manier van kijken naar tijd gemedieerd. Niet de geschiedenis van koningshuizen maar die van de natie wordt nu onderwezen. Aan het eind van de twintigste eeuw en aan het begin van het nieuwe millennium zijn echter een aantal globale machtsverhoudingen fundamenteel veranderd. Zo zijn de landen van de Europese Unie door het openstellen van de grenzen, de verandering in een monetaire unie en culturele beleidsmaatregelen sterker samen gegroeid. Dergelijke ontwikkelingen hebben invloed op het discours over het geheugen, omdat ze ervoor zorgen dat de (culturele) grenzen van naties verschuiven. Hoewel de technische, communicatieve en economische verbanden op transnationaal niveau niet betekenen dat de natiestaat verdrongen of overbodig wordt, verandert de functie van de natiestaat wel fundamenteel. Ofschoon het culturele geheugen vaak door naties wordt ingezet om het

[p. 111]

eigen voortbestaan te beschermen - bijvoorbeeld door herdenkingsdagen, nationale monumenten en archieven, curricula van scholen en onderzoek op universiteiten - heeft de transnationalisering van media en mensen, persoonlijke en politieke banden ook invloed op het culturele geheugen. Assmanns Erinnerungsräume voorspelt ook deze ontwikkelingen, bijvoorbeeld wanneer het op de voorwaarden van de zo genoemde herinneringsfunctie reflecteert, die als belangrijkste taak het herstellen van een narratieve context en het opzetten van economische keuzes heeft. Assmann onthult de strategieën die tot de legitimatie van de natiestaat leiden en maakt het zo mogelijk om de natie als veranderbaar te begrijpen.

Assmann beoogt in Erinnerungsräume de geschiedenis vanuit een nieuw perspectief te benaderen en reikt de mogelijkheid aan om het heden te begrijpen door middel van nieuwe inzichten. Naast deze zonder meer grote inhoudelijke kracht heeft Erinnerungsräume een enorme actualiteit omdat het boek op een historisch moment is ontworpen, geschreven en vertaald, dat het gezien kan worden als scharnierpunt tussen verschillende discoursen. Seismografisch op veranderingen in belangrijke discoursen en op revoluties in het gebruik van media inspelend, wordt in Erinnerungsräume de politiek van het geheugen net zoals het heden, verleden en de toekomst van media en kunst als veranderlijk en te veranderend begrepen. Erinnerungsräume is dus niet alleen een boek over herinnering, maar ook een gedenkboek. Daarmee is de interpretatie van het boek onderworpen aan verandering, vergetelheid en herontdekking, en is het ondergeschikt aan onze poging om het ogenschijnlijke privé-geheugen als een cultureel gemedieerd construct te begrijpen.