wordt als ‘wezenskenmerk’ genoemd dat het ‘grenzen overschrijdt [...] die in een bepaalde samenleving courant zijn’. (10) Het kan daarbij gaan om morele en juridische grenzen, zoals in het geval van onzedelijke, blasfemische of staatsgevaarlijke boeken, maar ook om esthetische grenzen, bijvoorbeeld wanneer genreconventies doorbroken worden. Een voorwaarde is ook ‘dat het hevige emoties teweegbrengt: het moet reacties oproepen die de grenzen van het normale overschrijden’. (11) Vaak zijn dit negatieve emoties, maar het kunnen ook positieve gevoelens zijn of een mix van beide. Bij hun definiëring van het centrale begrip ‘schokkende boeken’ maken de redacteuren dus een koppeling tussen grensoverschrijding enerzijds en impact op de lezer anderzijds. Daarmee plaatsen zij de bundel als het ware binnen het kruisvlak van twee domeinen waarbinnen al veel werk is verricht op het gebied van grensoverschrijdende boeken: het receptieonderzoek en het onderzoek naar (de geschiedenis van) censuur en verboden boeken. Zo verscheen bijvoorbeeld een paar jaar geleden een bundel met artikelen - voor een deel van de hand van auteurs die ook aan Schokkende Boeken! hebben meegewerkt - over censuur en pers-onvrijheid in de Nederlanden sinds de uitvinding van de boekdrukkunst. (Mathijsen 2011) Ook waren er de afgelopen jaren in Nederland exposities over dit onderwerp te zien, bijvoorbeeldde tentoonstelling ‘Censuur’ in 2008 in het Persmuseum in Amsterdam en in 2012 ‘Verboden Boeken’ in het Centre Céramique in Maastricht.
De samenstellers gaan niet expliciet in op de overwegingen die geleid hebben tot het ontstaan van Schokkende boeken!. De vraag hoe dit overzicht zich volgens hen verhoudt tot andere overzichtsstudies van boeken die maatschappelijke beroering hebben veroorzaakt komt evenmin aan de orde. Wel wordt benadrukt dat het boek een diachronisch overzicht biedt en dat het (daarmee?) laat zien hoe in Nederland de grenzen van literatuur, moraal en esthetiek in de loop van de tijd veranderd zijn en ook in onze eigen tijd nog blijven verschuiven.
Een studie die vanuit een literatuurwetenschappelijke invalshoek meer inzicht verschaft in dit soort grensverschuivingen in het literaire veld vormt wat mij betreft een welkome aanvulling op wat er al voor handen is aan literatuur over norm-doorbrekende boeken. Bij lezing van de bundel bekroop me echter het gevoel dat de vlag van de titel de lading niet helemaal dekte. De artikelen staan onderling in een losser verband dan wenselijk zou zijn vanuit de optiek van een lezer die verlangt grip te krijgen op het onderwerp. Sommige auteurs lijken bijvoorbeeld niet goed uit de voeten te hebben gekund met het begrip ‘schokkende boeken’, althans met het begrip zoals dat in de inleiding is omschreven. Dat komt in de eerste plaats doordat het een term is die ‘literatuurwetenschappelijk weinig afgebakend is’, zoals Jan Konst treffend opmerkt. (271) Of een boek als schokkend wordt ervaren hangt niet alleen af van de geest van de tijd waarin het gelezen wordt, maar tevens van de persoon die het leest. Hoe groot moet de groep zijn die op een bepaald moment heftige emoties ervaart bij het lezen van een boek om dat werk als ‘schokkend’ te kunnen kwalificeren? En hoe heftig moeten die emoties precies zijn? Aan wiens stem wordt in dit verband doorslaggevende waarde toegekend? Als de kerkelijke superieuren van pastoor Justus van Harduwijn hem be-
Auteursrechtelijk beschermd
