Vooys. Jaargang 32

[p. 91]

Rick Honings & Olf Praamstra (red.)
Ellendige levens. Nederlandse schrijvers in de negentiende eeuw
Hilversum (Verloren) 2013
286 pagina's
25 euro
ISBN 9789087043742

Rob van de Schoor
Een keur van vrienden met beroemde kennissen (die ellendig leefden)

Ellendige levens is opgedragen aan Peter van Zonneveld; het is een vriendenboek, samengesteld bij gelegenheid van zijn afscheid als docent Moderne Letterkunde aan de opleiding Nederlandse taal en cultuur van de Universiteit Leiden. Maar het is meer dan een Festschrift; zo maken Rick Honings en Olf Praamstra, de redacteuren van deze bundel, duidelijk in hun inleiding ‘Ellendige levens in de negentiende eeuw’: het boek wordt gepresenteerd als een aanvulling op de literatuurgeschiedenis van de negentiende eeuw, geschreven door Willem van den Berg en Piet Couttenier, Alles is taal geworden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1800-1900, verschenen in 2009. Door een reeks biografieën bij elkaar te brengen ‘van de bekendste negentiende-eeuwse auteurs’, geschreven door dix-neuvièmistes, die samen ‘een staalkaart’ vormen ‘van wetenschappers die hun sporen op het gebied van de negentiende-eeuwse letterkunde hebben verdiend’, (12) moet Ellendige levens voorzien in een leemte in Alles is taal geworden: deze literatuurgeschiedenis zou weinig aandacht hebben besteed aan de letterkundige teksten zelf, maar ook de schrijverslevens zouden er bekaaid vanaf gekomen zijn. Misschien is dit statement deels ingegeven door retorische overwegingen (als rechtvaardiging voor een bundel biografische schetsen), maar het lijkt me geen uitgemaakte zaak dat schrijverslevens in een literatuurgeschiedenis (geschreven conform de uitgangspunten van de Taalunie) zouden thuishoren. Bovendien is niet duidelijk waarop de claim is gebaseerd dat hier de levens van de bekendste negentiende-eeuwse auteurs zijn verzameld. Een motivatie voor deze selectie ontbreekt. Is het de keuze van de aangezochte medewerkers geweest die dit gezelschap van schrijvers bijeen heeft gebracht? Het ontbreken van een samenhang tussen de biografische schetsen die meer

[p. 92]

om het lijf heeft dan alleen ‘ellende’, lijkt erop te wijzen dat deze vraag bevestigend beantwoord moet worden.

De keuze om deze verzameling biografische schetsen te bundelen onder de titel Ellendige levens wordt verantwoord door de verwijzing naar de gelijknamige reeks schrijversportretten waaraan Peter van Zonneveld vanaf 1983 in De Gids was begonnen. De knipoog in die oorspronkelijke titel kan niemand zijn ontgaan, maar als serieus concept voor een aanvulling op de literatuurgeschiedenis van Van den Berg en Couttenier is Ellendige levens ongelukkig gekozen. In hun inleiding maken de redacteuren duidelijk, door een korte schets te geven van de ontwikkeling die de bestudering van de negentiende-eeuwse letterkunde na 1976 heeft doorgemaakt, dat het stereotiepe beeld van de negentiende eeuw sindsdien langzaam is afgebroken. In dat jaar hadden Marita Mathijsen, Peter van Zonneveld en Nop Maas elkaar gevonden in hun liefde voor de negentiende eeuw en besloten het documentatieblad De Negentiende Eeuw op te richten. Dit boek beoogt ook het beeld van de negentiende-eeuwse schrijver als een saaie, brave burgerman omver te werpen. Veel auteurs hebben ‘een enerverend leven’ geleid - wat om onduidelijke redenen met de Romantiek in verband wordt gebracht - en kregen te maken met ‘teleurstelling, miskenning, (liefdes)verdriet, verslaving, kindersterfte, zelfmoord’. Dat moge zo zijn, maar het gevaar dreigt dat het ene stereotype door het andere wordt vervangen: verandert de brave burgerman nu niet in een door noodlot en Weltschmerz bezochte tobber?

De twijfel die de inleiding kan wekken bij de lezer, wordt weggenomen bij lezing van de vele fraaie bijdragen in dit boek. Natuurlijk kan Ellendige levens niet het gemis aan biografische documentatie in Alles is taal geworden wegnemen - daarvoor bevat het toch echt te weinig biografieën van Vlaamse auteurs - maar het wekt door zijn beperking juist belangstelling naar een completer verzameling eigentijdse biografische schetsen. Eigentijdse biografieën - want van veel negentiende-eeuwse schrijvers verschenen geruime tijd vóór het keerpunt 1976 ouderwets goed gedocumenteerde studies, waarin leven en werk in samenhang werden bestudeerd. De moderne literatuurwetenschap heeft die samenhang inmiddels ernstig geproblematiseerd, zodat het verklaarbaar is waarom biografisch onderzoek, tenminste naar ‘kleinere’ schrijvers, tegenwoordig als weinig urgent wordt beschouwd. Het onderzoek naar de letterkunde van de negentiende eeuw, zoals dat bijvoorbeeld wordt gepresenteerd in het documentatieblad De negentiende eeuw, is nu bij voorkeur interdisciplinair van aard. Sinds de ‘uitvinding’ van de negentiende eeuw door Peter van Zonneveld, Marita Mathijsen en Nop Maas, hebben literatuurwetenschappelijke paradigmawisselingen gezorgd voor een weinig consistente bestudering van de letterkunde van wat ooit ‘de vorige eeuw’ was. Men kan de bonte verscheidenheid aan publicaties van onderzoek vanuit verschillende invalshoeken die daarvan het gevolg is zeker waarderen, maar er blijkt ook een zekere onevenwichtigheid uit. Veel fundamenteel, documentair (archief)onderzoek blijft liggen als de aandacht nu eens door deze, dan weer door die actuele benadering wordt afgeleid.

De bijdragen in dit vriendenboek zijn prettig leesbaar en onderhoudend geschre-

[p. 93]

ven; het is goed dat de redactie de verscheidenheid in toon die het boek nu kenmerkt niet heeft weggepoetst. De verschillende artikelen zijn even zovele hernieuwde ontmoetingen met schrijvers die de lezer begroet als oude bekenden. Maar weinig bijdragen bieden nieuwe documentatie of bijgestelde biografische inzichten: dat is ook niet te verwachten in een boek dat is samengesteld als huldeblijk - vandaar ook dat Festschrifte doorgaans niet gerecenseerd worden. (Een verantwoording van de herkomst van citaten zou desondanks wel prettig geweest zijn: nu moet de lezer afgaan op de summiere bibliografieën. Komen alle briefcitaten in het opstel van Ton van Kalmthout uit Reesers biografie van Bosboom-Toussaint?) Maar de dubbele doelstelling van het boek: huldeblijk én aanvulling van de biografische leemtes in Alles is taal geworden, maakt wat in eerste instantie vanzelfsprekend geen probleem is - weinig biografisch nieuws - toch weer tot een punt van kritische overdenking. Slechts enkele auteurs, zoals Henk Eijssens (P.A. de Génestet), Marita Mathijsen (Jacob van Lennep) en Gerard Termorshuizen (P.A. Daum), wijden een biografische schets aan schrijvers over wie zij een biografie hebben geschreven. Hun bijdragen leest men daarom met een bijzondere verwachting die niet teleurgesteld wordt. Anton Korteweg heeft in een persoonlijk, goed gedocumenteerd relaas verslag gedaan van zijn ontdekkingen betreffende J.J.L. ten Kate, in het kader van zijn Braga-studiën. Anderen hebben zich eerder toegelegd op andere dan biografische studies naar de schrijver van hun bijdrage; weer anderen presenteren een auteur die voor deze gelegenheid is gekozen. Olf Praamstra, de biograaf van Huet, schrijft ditmaal over Potgieter, terwijl Huet voor de gelegenheid uit wandelen mag met Arnold Heumakers (een uitstapje dat een handzaam biografisch overzicht heeft opgeleverd).

Een bespreking van een boek met biografische schetsen van de ‘bekendste’ negentiende-eeuwse schrijvers, samengesteld door wetenschappers die met elkaar een ‘staalkaart’ vormen, een boek dat bovendien een vriendenboek is, mag natuurlijk niet uitmonden in de vaststelling welke schrijvers en wetenschappers er niet in staan. Daarom zou het galanter zijn geweest om in de inleiding uitdrukkingen als ‘de bekendste schrijvers’ en ‘een staalkaart van wetenschappers’ te vermijden. Als de weldadig relativerende ironie in het mooiste stuk in deze bundel, dat van Peter van Zonneveld zelf, ook in de inleiding tot uitdrukking was gekomen, zou elke bedenking bij voorbaat zijn gesmoord.