Vooys. Jaargang 32

[p. 64]

Verstand van zaken
Esther Op de Beek
‘Naar onze enge literaire maatstafjes’

In de rubriek ‘Verstand van zaken’ reflecteren deskundigen in een essayistische vorm op de stand van zaken in de hedendaagse literatuur, het boekenvak of de wetenschap. Trends worden geduid, catastrofes voorzien en normen bevraagd. Esther Op de Beek, sinds kort verbonden aan de Universiteit Leiden, schreef een proefschrift over de hedendaagse Nederlandse literaire dagbladkritiek. Hier biedt ze een inkijkje in de realiteit van de literaire evaluatie van de dagbladkritiek tussen 1955 en 2005. Hoe verhielden critici zich tot de maatstaven van een breed publiek? En in welke mate waren zij gebonden aan hun eigen ‘enge literaire maatstafjes’?

In de literaire journalistiek in de kranten wordt de laatste jaren nogal eens gerefereerd aan de grote meute leesclublezers en -lezeressen. Door schrijvers zelf worden ze als een dankbaar, eerlijk en gretig publiek voorgesteld. Zo gaf Erwin Mortier aan Arnold Vonk te kennen: ‘In tegenstelling tot sommige beroepslezers kunnen leeskringlezers wél lezen. Vaak denk ik op zo'n avond: was u maar recensent.’ (de Volkskrant, 2-7-2011) De recensenten zelf typeren de leesclublezers eerder als een stelletje middelbare mutsen met een voornamelijk moralistische en identificerende leeshouding. Het clichébeeld maakt het bijna onmogelijk een passage als de volgende, uit Karin Overmars' recensie van Tommy Wieringa's Dit zijn de namen - een overwegend positieve recensie - anders dan cynisch te lezen:

Dit zijn de namen zal het waarschijnlijk goed doen bij leesclubs: het boek bevat een paar dijken van thema's (immigratie, religie) die worden uitgewerkt met verwijzingen naar de Bijbel en de Jodenvervolging. Kortom: met een glaasje wijn erbij moet die discussie wel op gang komen. (Het Parool, 17-10-2012)

Dat de vermeende discrepantie tussen de maatstaven van de lezers en de van de critici onderwerp in de recensies zelf is, is niet zo verwonderlijk. Literaire dagbladrecensenten moeten zich wel bezinnen op de vraag hoe hun oordelen en maatstaven zich verhouden tot die van hun lezers en lezeressen, immers, juist een krantencriticus wordt geacht - op welke manier, of met welk doel dan ook - in een relatief rap tempo romans te signaleren, interpreteren en evalueren, ter informatie van een breed publiek, breder althans dan dat van de literaire tijdschriften of weekbladen. Ze moeten bepalen tot wie zij zich in hun recensies richten en of en hoe de beoordeling van literatuur daarop wordt afgestemd.

[p. 65]

Illustratie: Vince Trommel

Het is voorstelbaar dat gedurende vijftig jaar, onder invloed van brede maatschappelijke ontwikkelingen als ontzuiling, ontvoogding, individualisering en commercialisering niet alleen de beoogde lezer voor critici een andere werd, maar dat ook de behoefte of druk vanuit de redactie om zich aan de smaak en voorkeuren van die beoogde lezer aan te passen, toenam. Ik kan niet heel ver terugkijken, maar wel een eind: voor mijn promotieonderzoek onderzocht ik 734 recensies uit vijf landelijke dagbladen uit de periode van 1955 tot 2005. Mijn onderzoek richtte zich niet in de eerste plaats op de vraag naar de beoogde lezer, maar op de evaluaties van de romans in de recensies: welke romanaspecten (stijl, personages, structuur, auteur, et cetera) en welke eigenschappen daarvan (humor, moraliteit, emotionaliteit, complexiteit, et cetera) werden vaak en minder vaak beoordeeld in vijftig jaar dagbladkritiek? En: hoe zijn in die grote hoeveelheid oordelen een aantal mythes die steeds worden herhaald in literatuurgeschiedenissen, zoals de opkomst van een meer werkgerichte benadering in de dagbladkritiek rondom het tijdschrift Merlyn of de vermeende nivellering van hoge en lage cultuur, ook daadwerkelijk te herkennen?

In het proefschrift - getiteld: Een literair fenomeen van de eerste orde. Evaluaties in de literaire dagbladkritiek, 1955-2005: een kwantitatieve en kwalitatieve analyse - betoog ik dat we uit de evaluaties van critici in allerlei verschillende recensies in verschillende media niet zomaar een literatuur- of kritiekopvatting kunnen herleiden, wat vaak wel het doel van het poëticaonderzoek is geweest. Uiteraard oordelen critici vanuit al dan niet bewuste vooronderstellingen die hun criteria beïnvloeden, maar wat een criticus vindt of denkt is niet te analyseren. Wat hij op grond van die gedachten besluit op te schrijven, precies op die specifieke plek in de krant en voor dat specifieke publiek wél, al weet men dan dat de resultaten ‘slechts’ gelden voor wat critici juist in de krantenrubrieken pas-

[p. 66]

send vonden en niet voor wat zij in een ander medium, voor een andere doelgroep of in een andere rol zouden schrijven. Aan de hand van een grote hoeveelheid recensies kan men een beeld geven van de voorkeuren van dagbladcritici in het algemeen in de loop van vijftig jaar. Dat beeld is te vergelijken met wat we op grond van de literatuurgeschiedschrijving zouden verwachten. Ik richt mij nu op wat me opviel aan de keuzes van de kranten en de critici ten aanzien van de krantenlezers.

Concessies aan de literaire voorkeuren van het lezerspubliek - in hoeverre krijgt dat wat écht veel wordt gelezen aandacht in de krant? - zijn niet altijd in dezelfde mate gemaakt: in 1955 en 1965 waren er bijvoorbeeld in een aantal kranten dagelijkse of wekelijkse rubrieken voor de populaire genres en serieboeken: detectives, boerenromans of zeemansverhalen. Die rubrieken stonden niet op de kunstpagina, waar de meer prominente recensenten de meer ‘literaire’ auteurs bespraken. In 1975 en 1985 toen de boekenbijlagen er waren gekomen, was een dergelijk onderscheid nauwelijks meer te vinden, maar daarna, in 1995 en 2005 kwamen er opnieuw rubrieken voor thrillers en bestsellers, weliswaar niet meer op een aparte plek in de krant, maar gewoon op dezelfde boekenpagina's.

‘De recensenten zelf typeren de leesclublezers eerder als een stelletje middelbare mutsen met een voornamelijk moralistische en identificerende leeshouding.’

In alle peiljaren zijn er critici te vinden die zich expliciet distantiëren van de vaak zelf in het leven geroepen ‘gewone lezer’ - ze hebben mogelijk ook belang bij een bepaalde beeldvorming - en richten zich op de intellectuele krantenlezer, medecriticus, uitgever of auteur. Andere critici verzetten zich juist tegen een zogenaamd academische leeshouding, waarin alleen op stijl en compositie gelet zou worden en voor emotie of moraliteit geen plaats zou zijn. In de Volkskrant van 18 juni 1955 stelt criticus F. de Clerq in zijn recensie van De verre weg van Hans Martin, bijvoorbeeld:

Men constateert telkens weer in gesprekken met allerlei gewone mensen, dat ze er een gezonde beoordelings-maatstaf ten aanzien van boeken op na houden. [...] De Verre Weg is weer een snel te absorberen boek van deze verbluffend productieve schrijver en, áls we het dan eens over het ‘hoe’ moeten hebben, lang niet zo'n kwaad boek; zelfs niet naar onze enge literaire maatstafjes.

En tien jaar later zegt Hans Berghuis in 1965 in een recensie over Vestdijk:

Ook voor deze roman zal Simon Vestdijk het volgend jaar géén Nobelprijs voor de letterkunde krijgen. De kraakheldere wijze, waarop Vestdijks kleine demonieën beschrijft, past niet in de rustige stromen van een academie. (Berghuis 27-11-1965, de Volkskrant).

[p. 67]

Het beeld van de technisch-steriele academici of critici kan uiteraard evenzeer als een strategisch ingezet cliché fungeren.

Over de feitelijke beoordelingscriteria van de ‘gewone lezers’ van ‘snel te absorberen’ boeken, zoals F. de Clerq het omschreef, is feitelijk weinig bekend. De maatstaven van critici echter, zijn voor de naoorlogse periode door mij nu steekproefsgewijs wel onderzocht. Zoals het cliché wil, blijken dagbladcritici, ongeacht waar ze zichzelf tussen ‘gewone lezers’ en ‘enge literaire maatstafjes’ plaatsen, gemiddeld genomen voornamelijk te oordelen over stijl en compositie en weinig op grond van ‘herkenbaarheid’ of hun eigen morele en politieke engagement, zoals de leesclublezers volgens Overmars zouden doen. Niettemin vinden de critici ‘spanning’ en ‘emotie’ wel degelijk belangrijke eigenschappen of effecten van de stijl of structuur. Bovendien spelen naast de te verwachten beoordelingscriteria van de professionele lezer als gelaagdheid, complexiteit en psychologische diepgang ook de toegankelijkheid en leesbaarheid van romans voor de gemiddelde krantenlezer mee in de krantenrecensies. Dat is een constante in de hele periode: een schrijver bewijst zijn talent volgens de critici pas echt, als hij een verhaal schijnbaar moeiteloos componeert of schijnbaar eenvoudig mooi kan vertellen en de lezer die alle verwijzingen en motieven niet ziet, toch nog een mooi verhaal krijgt. Een van de passages waarin dat uitgangspunt wordt geëxpliciteerd, is:

Evenals Twee vrouwen en De aanslag is Hoogste tijd ook voor argeloze lezers, die bijvoorbeeld niet meteen hun oren spitsen als bij Mulisch een restaurant de naam Osiris draagt of een meisje Stella Middag heet, direct toegankelijk. (zonder naam, NRC Handelsblad, 4 juli 1975)

Zo bezien houden critici - dagbladcritici wel te verstaan - dus rekening met de maatstaven van een breder publiek, maar klopt het beeld van de ‘enge literaire maatstafjes’ tot op zekere hoogte ook.

Wat bovendien opviel is dat er in de dagbladkritiek in de periode 1955-2005 twee soorten lezer-gerelateerde evaluaties onderscheiden kunnen worden, ofwel oordelen die alleen voor een bepaald type lezer gelden. In de eerste plaats zijn dat oordelen waarin de criticus een zogenaamde ‘leeswijzer’ hanteert, bijvoorbeeld: dit boek is ‘niet geschikt voor kinderen onder de twaalf’ of ‘onnodig kwetsend voor christenen’. In de tweede plaats zijn het oordelen gericht op een specifieke groep liefhebbers, het soort consumentenadvies van Overmars, zoals: dit boek ‘zal het waarschijnlijk goed doen bij leesclubs’ of ‘echt iets voor de liefhebbers van speurdersverhalen’. Deze consumentenadviezen, die de informatieve en commerciële functie van de kritiek onderstrepen, blijken in alle kranten en op alle meetmomenten voor te komen, terwijl het eerste type lezer-gerelateerde oordelen - de ‘leeswijzer’ - alleen in de eerste peiljaren, 1955 en 1965, voorkomt. Deze oordelen zijn vaker gerelateerd aan morele evaluaties in de confessionele kranten en zijn te verbinden aan een bemiddelende en bevoogdende functie van de kritiek, die onder invloed van de ontzuiling en individualisering steeds minder

[p. 68]

belangrijk geworden is. Overigens, de verschillende functies die kritiek kan hebben, zijn uiteraard niet los van elkaar te zien of empirisch vast te stellen: ik signaleer een verandering in de toon waarop de lezers worden aangesproken en kan me voorstellen dat die verandering wordt veroorzaakt doordat recensies anders zijn gaan functioneren.

Zouden we Christiaan Weijts geloven, dan is het clichébeeld van de leeskringen - een geëngageerde discussie over ‘dijken van thema's’ bij een glas wijn - grotendeels terecht, maar is het wel dé plek voor het literaire debat geworden.

De leesclublezers beoordelen een boek domweg op de vraag of ze er al of niet plezier aan hebben beleefd. [...] Ze komen met allerlei schijnbaar irrelevante maar daarom nog niet minder vermakelijke anekdotes uit hun eigen bestaan, die blijkbaar door het boek zijn losgemaakt. [...]. Misschien is in die leesclubs te vinden waar het in de bladen en het publieke discours aan ontbreekt: het literaire debat. (Weijts in de Groene Amsterdammer, 6 maart 2013)

Natuurlijk is de setting waarin wordt geoordeeld voor de leesclublezer of historische ‘gewone lezer’ een compleet andere dan die van de literair criticus. Toch lijkt het, ter toetsing van het cliché, vanwege de suggestie dat dáár ‘het literaire debat’ te vinden zou zijn, maar vooral ook omdat het ons iets vertelt over de effecten van literatuur in de wereld, de moeite waard ook de evaluaties van de ‘gewone lezer’ systematisch te onderzoeken: de leesclubs in, de weblogs op!