Vooys. Jaargang 32

[p. 83]

Lotte Jensen en Nina Geerdink (red.)
Oorlogsliteratuur in de vroegmoderne tijd: vorm, identiteit en herinnering
Hilversum (Verloren) 2013
240 pagina's
25 euro
ISBN 9789087043414

Valentijn Manshande
Is de pen machtiger dan het zwaard?

Medio 2013 verscheen de bundel Oorlogsliteratuur in de vroegmoderne tijd: vorm, identiteit en herinnering onder redactie van Lotte Jensen en Nina Geerdink. Deze bundel is een product van het nog steeds lopende NWO Vidiproject Proud to be Dutch. The Role of War and Propaganda Literature in the Shaping of an Early Modern Dutch Identity, 1648-1815 dat onder leiding staat van Lotte Jensen. De bundel kent - naast de inleiding - elf verschillende bijdragen die zijn onderverdeeld in drie thema's: vorm, identiteit en herinnering. De verdeling is vrij gebalanceerd: onder ‘vorm’ tellen we drie bijdragen, en zowel ‘identiteit’ als ‘herinnering’ zijn elk vier bijdragen toebedeeld. Het doel van de bundel is om het ‘rijke veld van de vroegmoderne oorlogsliteratuur [...] te verkennen’ en deze drie thema's zijn volgens Jensen en Geerdink dan ook ‘fundamenteel’ voor het inzichtelijk maken van het functioneren van vroegmoderne oorlogsliteratuur. (8) Zij lichten hierbij toe dat de blik van deze bundel weliswaar op de Republiek der Verenigde Nederlanden gericht is, maar dat ‘het Europese perspectief in vrijwel alle bijdragen een rol [speelt]’. (8)

De inleiding geeft stapsgewijs per thema een definitie en verantwoording van het begrippenkader dat Jensen en Geerdink hebben gehanteerd bij de samenstelling van deze bundel. Zo is er uitgegaan van het ‘brede literatuurbegrip van de vroegmoderne tijd’, (10) dat veel meer teksten onder de noemer ‘literair’ schaarde dan wij tegenwoordig zouden doen. Hoewel een scherp onderscheid tussen literair/niet-literair lastig te maken valt, is het ‘voor een grote groep teksten wel degelijk evident [...] dat ze deel uitmaakten van het letterkundig domein’. (10) Deze uitleg komt vrijwel bij elke (eerstejaars)cursus Vroegmoderne Literatuur/ Historische Letterkunde voorbij, maar met het oog op de veelzijdigheid die vroegmoderne literatuur - laat staan oorlogslite-

[p. 84]

ratuur - kent, is een dergelijke opfrisser wellicht op zijn plaats.

Deze ‘veelzijdigheid’ wordt aangestipt in het eerste thema: vorm. Hieronder valt niet alleen het verschil van ‘genres’, zoals bijvoorbeeld toneelteksten, liederen, brieven, dialogen, pamfletten of gedichten, maar ook de functie die de tekstvormen zouden kunnen hebben. Naar aanleiding van Bloemendal, Dixhoorn & Strietman (2011) wordt de performatieve en orale functie van de vroegmoderne literatuur aangehaald als doorslaggevende reden om vorm in acht te nemen: literatuur werd vaak opgevoerd, waarbij de performativiteit en oraliteit de overtuigingskracht van een tekst ondersteunden en een gevoel van collectiviteit creërden. (10) De drie bijdragen van respectievelijk Helmer Helmers, Nina Geerdink en Lotte Jensen, concentreren zich voornamelijk op twee vormen: toneelteksten en gedichten. Helmers richt zich op de verbeelding van oorlog in één toneeltekst van Joost van den Vondel, waarin de dichter het contemporaine beeld van oorlog gebruikt als legger om de engelenstrijd in de hemel te verbeelden. Geerdink legt bloot hoe de drie Amsterdamse dichters Jeremias de Decker, Jan Vos en (alweer) Vondel hun gedichten over de Noordse oorlog (1655-1660) niet alleen schreven en inzetten vanuit nationalistische belangen, maar ook om hun eigen politieke/religieuze agenda een steuntje in de rug te bieden. Jensen sluit af met een analyse van ‘de parodie’, waarin zij de invloed van Vondels Gysbreght van Aemstel (1637) bespreekt aan de hand van de vele parodieën die in de zeventiende, achttiende en zelfs negentiende eeuw zijn verschenen.

Aan de hand van deze drie bijdragen krijgt de lezer een idee van hoe vorm in de vroegmoderne tijd door dichters werd ingezet om iets te bereiken op politiek dan wel literair vlak. Gezien het doel van de auteurs om het ‘rijke veld van de vroegmoderne oorlogsliteratuur’ te verkennen, is het opmerkelijk dat er gekozen is om de bundel aan te vangen met drie bijdragen die slechts twee teksttypes uitlichten en dat Vondel (of in ieder geval zijn werk) in elke bijdrage een grote rol is toebedeeld. Met deze concentratie van Hollandse dichters wordt aan het beloofde Europees perspectief ook geen eer gedaan. Toegegeven, elk van de drie bijdragen benadert het ‘vorm’-aspect vanuit een andere, interessante hoek, maar ik had voor dit thema meer variatie in materie willen zien. Vooral na de beloften van introductie tot en verkenning van het rijke veld aan oorlogsliteratuur.

Gelukkig hebben de bijdragen onder het thema ‘identiteit’ een andere invulling. Deze vier bijdragen - van Yolanda Rodríguez Pérez, Alicia C. Montoya, Kornee van der Haven en Bart Verheijen - concentreren zich niet direct op de vorming van de ‘Nederlandse’ identiteit door de inwoners/schrijvers van de Republiek zelf, maar eerder op de identiteit van individuen uit andere landen en op hoe deze identiteit is ingebed in de natie van oorsprong. Pérez kijkt naar de Spaanse identiteitsvorming in enkele toneelstukken van de Spaanse Gouden Eeuw, waarin Spaanse muiters in de Tachtigjarige Oorlog tegen de Republiek centraal staan. Montoya bekijkt vanuit een gendergeörienteerde hoek hoe de brieven van Madame de Sévignés inzicht geven in de positie van familieleden die zich hebben aangesloten bij het Franse leger tijdens de Frans-Nederlandse oorlog (1672-1678). Van der Haven belicht de veranderende positie van

[p. 85]

Duitse soldaten - en het daarbij komende begrip van de militair als denkend en voelend individu in plaats van alleen als oorlogsinstrument - aan de hand van twee achttiende-eeuwse toneelstukken. Afsluitend toont Verheijen hoe de Hollanders zich via handschriften en pamfletten begonnen te verzetten tegen de Franse censuur en conscriptie van Napoleon in de periode van 1810-1813. In elk van deze bijdragen komt het in de inleiding beloofde ‘Europese perspectief’ sterk naar voren en krijgen we meer inzicht in de oorlogsbeleving buiten de Republiek. Ik ben gewend historische letterkunde onderwezen te krijgen vanuit een nationalistisch kader, maar deze interdisciplinaire en internationale benaderingen geven een veel genuanceerder beeld van de Republiek en haar politieke verhoudingen. Om deze reden zijn de bijdragen onder dit thema sterker dan de bijdragen onder ‘vorm’.

De bundel sluit af met het thema ‘herinnering’. Het onderscheid tussen ‘herinnering’ en ‘identiteit’ is lastig hard te maken, gezien het laatste enorm onder invloed staat van het eerste. De verantwoording in de inleiding biedt ook weinig opheldering over het doorslaggevende onderscheid tussen deze twee thema's. Het hoofdonderscheid tussen deze thema's lijkt te zijn dat de auteurs zich bij ‘herinnering’ specifiek richten op werken en auteurs uit de Republiek zelf terwijl bij het tweede thema de internationale kijk aan bod komt. Centraal staat dan ook de ‘herinnerings- en gedenkscultuur’ (18), waarbinnen de bijdragen van Rick Honings, Lieke van Deinsen, Nelleke Moser en Janneke Weijermars zich alle concentreren op de periode van 1780 tot ongeveer 1830.

Honings bijdrage richt zich op de Slag bij Doggersbank van 1781, die een grote weerklank vond in de literatuurproductie van die tijd. Deze zege werd door de hele Republiek ingezet om vaderlandse gevoelens aan te sterken. Honing concentreert zich op de auteur Johannes le Francq van Berkhey en zijn ambities om deze slag in literatuur te verwerken voor de versterking van vaderlandse gevoelens en eigen roem. Helaas is een tikfout die gelijk in de eerste alinea van het stuk staat een beetje slordig te noemen: ‘lied’ (135) in plaats van ‘liet’.

Van Deinsens stuk behandelt ook de Slag bij Doggerbank, maar vanuit drie aparte benaderingen: hoe achttiende-eeuwse auteurs deze slag gebruikten om het vermeende verval van de afgelopen honderd jaar van het vaderland aan de kaak te stellen, hoe de algehele vaderlandse geschiedenis een rol speelde in de literatuur van deze tijd en als laatst hoe één literaire vorm (de zogenaamde dodendialoog) het heden en het verleden met elkaar in verbinding bracht. (153-154)

Moser richt zich op het tegenovergestelde van herinneren: vergeten. Haar bijdrage behandelt het Digt Memoriaal (1762-1815) van Cornelis van der Schelling, die in oorlogstijd opvallend stil is wat zijn literaire productie betreft. Als hij iets schrijft, rept hij met zo goed als geen woord over de Fransen of over zijn eigen opvattingen met betrekking tot de oorlog. Hier zie ik een cruciaal aspect van herinnering, een aspect dat belangrijker is om dit thema verder uit te diepen: wat iemand besluit te verzwijgen kan veel vertellen over het (nationale) identiteitsbesef. Hier ligt dan ook een prachtige kans om het Europese perspectief verder uit te werken, door te vergelijken wat partijen aandikken of verzwijgen in hun literatuurproductie. Het is een kans die in deze bundel niet wordt

[p. 86]

benut.

In de laatste bijdrage behandelt Weijermars de Slag bij Waterloo en de invloed daarvan op de Nederlandse literatuurproductie in 1815-1830. Ik vind dit een vrij laat jaartal om nog te spreken van ‘vroegmodern’; met de start van de eerste industriële revolutie loopt deze periode wel ten einde. Meningen over de indeling van tijdsvakken blijven uiteraard verdeeld omdat de industriële revolutie niet overal gelijktijdig inzette. Het Europese perspectief zien we hier wel terug komen, Weijermars haalt bijvoorbeeld de Engelse reacties aan op de Hollandse literatuur die deze slag voortbracht; zij lieten zich weinig positief uit over deze holle en lege lofdichten en -liederen. Verder stipt zij aan hoe het algehele besef van de Noordelijke Nederlanden versus de Zuidelijke Nederlanden begint te ontstaan.

Afsluitend wil ik deze bundel bestempelen als een prettig leesbaar geheel, met uiteenlopende aanpakken van (soms) dezelfde materie. Het is wel jammer dat de bundel verwachtingen schept die niet worden waargemaakt. De lezer krijgt weliswaar een blik in het ‘rijke veld’ van de oorlogsliteratuur, maar vooral vanuit één (Hollands) kader. Met de gekozen titel, die een algehele oorlogsliteratuur van een periode belooft en een Europees perspectief in de inleiding aanstipt, verwachtte ik meer variatie in materie, ook al is de bundel een product van een op de Republiek gericht onderzoeksproject. Wanneer de variatie wel komt, biedt deze de nuancering die nodig is om een project dat zich richt op een Hollands nationaal identiteitsbesef niet te laten verzanden in eenzijdigheid. Als dit sterker naar voren was gekomen in de bundel dan hadden we pas echt kunnen spreken over ‘Oorlogsliteratuur in de vroegmoderne tijd’, in plaats van over ‘voornamelijk Hollandse oorlogsliteratuur in de vroegmoderne tijd met slechts een beetje variatie’.