Vooys. Jaargang 31

[p. 84]

In de kast
Toef Jaeger
De moorddadige lintworm

In de rubriek ‘In de kast’ bepleiten uiteenlopende figuren uit de wereld der letteren waarom een bepaalde tekst of auteur opnieuw de volle aandacht verdient. Vergeten literatuur komt boven water en op bekende werken wordt eenfrisse blik geworpen. In deze editie vraagt Toef Jaeger, biografe en recensent voor onder andere NRC, uw aandacht voor Een Mond Vol Glas van Henk van Woerden. Hierin neemt van Woerden de lezer mee op zijnjarenlange zoektocht naar het verhaal achter Demetrios Tsefendas; de man die in 1966 de toenmalige premier en ‘apartheidsarchitect’ van Zuid-Afrika om het leven bracht. Zelf zou van Woerden als ‘mad man’ de geschiedenisboeken in gaan.

‘Demetrios Tsafendas heeft een eigenaardige levensloop gehad. Geen duidelijk land van herkomst, onzekerheid over zijn naam en ras’, schrijft auteur Henk van Woerden in zijn dagboek in 1994 ter voorbereiding op een nieuw boek. In dat jaar duikt hij in Kaapstad de Nationale Bibliotheek in om informatie op te zoeken over de Griek Tsafendas, in 1966 de moordenaar van apartheidsarchitect Hendrik Verwoerd. Henk van Woerden - zelf van zijn negende (in 1956) tot zijn negentiende in Zuid-Afrika opgegroeid - maakt nauwkeurige aantekeningen over hoe diep de vier wonden in Verwoerds borst precies waren (15 cm in linkerlong, 13 cm tussen de ribben, eentje ketst af op de ribben en eentje is 12 cm bij het hart vandaan). ‘Waren die steken maar afdoende geweest. Dan had één oprechte gek, een Griek nog wel, het land gered. Maar moord helpt niks’, vervolgt hij.

De fascinatie voor de moordenaar leidt in 1998 tot Een mond vol glas. Het is een boek waarin twee levens centraal staan: dat van Tsafendas en dat van Van Woerden zelf. Van de eerste wordt het complete verhaal verteld, van de tweede gaat het vooral om jeugdherinneringen aan Kaapstad en de hedendaagseveranderingen in de stad. Beiden zijn pas op latere leeftijd naar Zuid-Afrika gekomen en in feite buitenstaanders. Wat deze dubbelbiografie in feite onderzoekt, is wat de invloed van dit buitenstaanderschap is. Zou Tsafendas de moord ook hebben gepleegd wanneer hij niet een man zonder land was geweest?

Verwoerds moordenaar blijkt een dankbaar onderwerp: er is niet alleen veel archiefmateriaal bewaard gebleven - we hebben hier ook met iemand te maken die vergeten is. Dat laatste was een doelbewuste strategie van de Zuid-Afrikaanse regering: door de man gek te verklaren werd de moord op Verwoerd van zijn politieke connotatie ontdaan. Van Woerden had hier dus een verhaal te pakken over iemand die welis-

[p. 85]

waar was weggestopt, maar die in 1966 wel een moord had gepleegd die in Zuid-Afrika vergeleken werd met die op J.F. Kennedy drie jaar eerder.

Een Mond vol glasis literaire non-fictie, zij het dat de term nog niet in zwang was toen het boek verscheen. Van Woerden omschrijft zijn werkwijze zelf in een nawoord als volgt:

De levensloop van Demetrios Tsafendas is nooit eerder geboekstaafd. Het ging mij erom door middel van zijn verhaal, ondersteund door reisobservaties en ontmoetingen in het afgelopen decennium, iets weer te geven van het Zuid-Afrikaanse trauma. In die zin is Een mond vol glas een voorzichtige poging tot anamnese. Hoe onbescheiden het streven ook mag zijn, ik heb mijn perceptie van zijn (en 's lands) stoornis tijdens de tragische jaren van de apartheid in hoofdlijnen vorm willen geven, zoals men de voorgeschiedenis van iemands ziekte in herinnering roept (wat iets anders is dan een diagnose stellen).

Het boek werd geen bestseller - zoals zoveel literaire non-fictie die er op volgde. Desalniettemin is het een tijdloos werk, vernieuwend binnen het genre van de biografie door de aparte schrijf- en werkwijze, maar ook een spannend verhaal over een man die zijn weg zoekt in Zuid-Afrika in een tijd dat de apartheid haar hoogtepunt beleefde.

Het staat vol beeldende details en plotlijntjes, zoals bijvoorbeeld de lijn waarin Tsafendas zeker denkt te weten dat hij van binnen wordt weggevreten door een lintworm terwijl de artsen niets kunnen vinden. Van Woerden gebruikt de lintworm als symbool voor de ziekte die Zuid-Afrika op dat moment plaagde. Tsafendas' verhoorders zagen er daarentegen een mooie gelegenheid in de man gek te verklaren en in een gesticht te stoppen waar de ‘verzorgers’ vrij spel haddenom de man vast te binden, te slaan en zwaar gedrogeerd te houden.

‘Van Woerden gebruikt de lintworm als symbool voor de ziekte die Zuid-Afrika op dat moment plaagde.’

Het is een tragisch verhaal met een voor een biografie ongebruikelijk maar zeer ontroerend slot; het is niet de dood van Tsafendas waar de biografie mee eindigt, maar een ontmoeting tussen de biograaf en zijn onderwerp. Vanaf 1994, vlak nadat Van Woerden begon met zijn onderzoek, diende de auteur al verzoeken in bij het Sterk-fontein Hospital met de vraag of hij Verwoerds moordenaar mocht bezoeken. Het antwoord was elke keer negatief, Tsafendas zou te ziek zijn om bezoek te ontvangen. In maart 1998 keert het tij en verkrijgt Van Woedern opeens wel toestemming. Van Woerden is zenuwachtig, schrijft hij in zijn dagboek, maar met kladblok, pen en taperecorder gaat hij toch op stap. Wat voor soort man zal hij aantreffen? Zal hij voldoen aan het beeld dat Van Woerden in al die jaren van hem gevormd heeft? De Griek blijkt een wrak in een zwaar lichaam:

[p. 86]

Hij heeft een lichtblauw T-shirt aan, met het opschrift L-O-N-D-E-N op de borst. Daaronder draagt hij een felgroene joggingbroek van synthetische stof afgebiesd met wit. In een kier tussen broek en shirt spant zijn buik. Zijn voeten zijn in nauw-passende versleten bruine pantoffels gestoken.

De bandjes die Van Woerden maakte zijn bewaard gebleven, en daarop is te horen hoe moeizaam de interviews verliepen. Van Woerden brult in het oor van Tsafendas, maar de man hoort hem nauwelijks. Tsafendas heeft jaren in eenzaamheid doorgebracht en praat als om de tijd in te halen aan een stuk door. Hij vertelt graag over zijn verleden, maar is verward. Meerdere malen spoort hij Van Woerden tijdens het gesprek aan om met zijn moeder te gaan praten. Ook kan hij namen van schepen en die van zijn zuster niet uit elkaar houden. Op veel verhalen die Tsafendas vertelt, soms harder pratend wanneer hij door emoties wordt overmand, kan Van Woerden - die na vier jaar onderzoek alle namen kent - alleen maar uitbrengen: ‘Yes, I know’. Hij helpt Tsafendas wanneer die zich iets niet meer herinnert.

Soms, wanneer Tsafendas te slecht hoort, schrijft Van Woerden de vragen op: ‘Do you know any Greek Songs? Did you meet Mandela? Would you like to meet him? [op die vraag antwoordt Tsafendas overigens: “Does he speak English?”] Are you a hero? Do you remember Verwoerd?’ De meeste vragen blijven onbeantwoord, maar die laatste vraag maakt emoties los. Het is een van de weinige keren dat Van Woerden de vraag op papier niet in andere bewoordingen herhaalt. In het handschrift van Tsafendas staat er: ‘I regret what happened’.

Wanneer hij de woorden opschrijft, begint hij hard te huilen. Hij herhaalt nog enkele malen wat hij opgeschreven heeft. ‘Don't feel bad about it!’ Van Woerden brult de woorden en schrijft ze op om ze te benadrukken. ‘Not your fault!’ vervolgt Van Woerden. ‘Klopt,’ huilt Tsafendas. Hij was ziek, alles is de schuld van de lintworm. ‘This Dragon Tapeworm’, zet hij zwart op wit, ‘it controls me’.

Hoewel het boek relatief weinig lezers in Nederland voor zich weet te winnen, betekent Een mond vol glas voor Van Woerden de internationale doorbraak. Een flink deel van het boek - over Tsafendas - wordt in Zuid-Afrika uitgegeven onder de titel The Assassin. Het Britse tijdschrift Granta opent een nummer waarin maar liefst zeventig pagina's zijn ingeruimd voor de tekst. In The New York Times van 24 juni 2000 is de recensent laaiend enthousiast:

Van Woerden takes the reader on a transforming journey through the illegal immigrants' plight, the cost of race thinking and the way the label ‘mad’ is used to suppress stories too dangerous or unbearable to hear. The Assassin is a wrenching work of eloquent humanity and understated rage.

Naast de Engelse vertaling van Dan Jacobson verschijnt er ook een vertaling in het Afrikaans door Antjie Krog, onder de titel Een domein van glas. In Zuid-Afrika wordt het boek enthousiast ontvangen, J.M. Coetzee geeft een lofprijzing bij de Engelstalige

[p. 87]

editie: ‘A thoroughly successful blend of biography and fiction, suggesting in intriguing ways how a new history of South Africa can be written’. Ook auteurs als de Brit Justin Cartwright en de Zuid-Afrikaan Christopher Hope loven de manier waarop verbeelding is gecombineerd met de Zuid-Afrikaanse geschiedenis.

Van Woerden krijgt in 2001 als eerste niet Zuid-Afrikaan de Alan Paton Award;een prijs die vernoemd is naar de auteur van Cry the Beloved Country en die ook Breyten Breytenbach, Antjie Krog en Nelson Mandela ten deel is gevallen. Zelfs de zoon van Hendrik Verwoerd reageert; op 28 april 1999 schrijft Wilhelm J. Verwoerd een e-mail aan Van Woerdens uitgeverij waarin hij vraagt of hem een exemplaar van het boek toegestuurd kan worden voor zijn ‘Verwoerd-verzameling’. Hij blijkt erg sceptisch over het boek, want na zijn verzoek om een gratis exemplaar (‘of eventueel tegen betaling’) schrijft hij ‘al lyk dit nie of die skrywer enige nuwe lig werp op die moord van my vader nie’.

Een verkeerde veronderstelling, want niet eerder was er zoveel aandacht besteed aan de moordenaar van Verwoerd. In de Zuid-Afrikaanse schoolboeken werd slechts gesproken van een ‘mad man’. Acteur en schrijver Anthony Sher herinnert zich dit nog levendig wanneer hij in een eindoverzicht voor The Guardian in 2000 The Assassin als zijn favoriete boek noemt. Hij verantwoordt zijn keuze als volgt:

I was a schoolboy in Cape Town in 19 66 when Prime Minister Verwoerd was stabbed to death in parliament. In The Assassin Henk van Woerden has written a delicate, haunting biography of the assassin, Tsafendas, who was shunned by his family and kicked from country to country like a junk because he was of mixed race. After the assassination he was certified mad. But are we born mad or do we have madness thrust upon us?

En daarin zit de reden dat we dit boek nog steeds zouden moeten lezen: Van Woerden durft een antwoord te geven op die onmogelijke vraag.

Een mond vol glas is verschenen bij uitgeverij Podium. Volgend jaar verschijnt Koning Eenoog, een biografie over Henk van Woerden, bij uitgeverij AtlasContact.

Literatuur

Sher, A., ‘What were you looking at?’. In: The Guardian, 16 december 2000.

Woerden, H. van, Een mond vol glas. Podium, Amsterdam 1998.

Woerden, H. van, A Mouthful of Glass. Granta, 2001.

De dagboeken, tapes met interviews, brieven en faxen liggen allemaal in het archief van Henk van Woerden dat me door zijn weduwe Nicole van Woerden ter beschikking is gesteld. Volgend jaar liggen ze in het Letterkundig Museum ter inzage.