Vooys. Jaargang 27

[p. 83]

Jose Buschman
Een dandy in de Oriënt. Louis Couperus in Afrika
Amsterdam (Uitgeverij Bas Lubberhuizen) 2009
160 pagina's
€16,90
ISBN 9789059371408

Een ongeëngageerd romanschrijver in de woestijn

Onlangs verscheen bij uitgeverij Bas Lubberhuizen Een dandy in de Oriënt. Louis Couperus in Afrika van de hand van historica en medeoprichtster van het Louis Couperus Genootschap José Buschman. Eerder schreef zij Zoo ik ièts ben, ben ik een Hagenaar. Een literaire wandeling door het Den Haag van Louis Couperus en Den Haag, stad boordevol Bordewijk. Buschmans nieuwste boekje, toegankelijk geschreven in een vlotte stijl en rijkelijk geïllustreerd, handelt over de periode van zes maanden (1920-1921) gedurende welke Couperus en zijn vrouw door Algerije en Tunesië trokken. Tijdens de reis publiceerde Couperus twintig feuilletons in het weekblad van zijn opdrachtgever S.F. van Oss, de Haagsche Post. Later zijn deze feuilletons gebundeld onder de titel Met Louis Couperus in Afrika (1921). Hoewel Couperus' andere reizen uitgebreid zijn onderzocht, verscheen over de reis in Noord-Afrika nog nooit een uitgebreide studie, zelfs niet van de hand van Frédéric Bastet. (9) Buschman is de eerste die de feuilletons echt tegen het licht houdt.

Dat het boek is geschreven door een historica is aan alles te merken. Het bevat veel nooit eerder gereproduceerd beeldmateriaal, waaronder een kopie van Couperus' visum, een foto van Louis en Elizabeth Couperus op de boot naar Indië, een kopie van een kaartje voor de boot, aan touristen gerichte



reclamefolders en vele foto's uit het Algerije van omstreeks 1920. Achterin vinden we een handig personenregister. Daarnaast tracht Buschman de gebeurtenissen vóór en tijdens de reis te reconstrueren. Allereerst zijn er de persoonlijke (vooral financieel penibele) omstandigheden van Couperus, die hem ertoe noopten de opdracht van het tijdschrift aan te nemen. Waarschijnlijk heeft Couperus een niet gering honorarium ontvangen, en de redactie van de Haagsche Post had dan ook, zoals Buschman aan de hand van een analyse van de manuscripten en andere brieven overtuigend aantoont, een niet geringe invloed op de toon en de inhoud van de feuilletons. Verder beschrijft Buschman in het kort de maatschappelijke verhoudingen in het door de Fransen gekoloniseerde land van bestemming - op basis van zowel recente wetenschappelijke bronnen als de belangrijkste

[p. 84]

(Europese) reisgidsen uit die tijd. In een kunsthistorisch uitstapje wordt Edward Said van stal gehaald om het oriëntalisme van de vroege twintigste eeuw te behandelen. In de eerste helft van het boekje is veel informatie te vinden in de twintig beschouwende paragraafjes die Buschman aan de twintig feuilletons heeft gewijd. Maar er is meer. Editiewetenschappers kunnen hun hart ophalen aan de ingewikkelde, zorgvuldig bestudeerde geschiedenis van de verschillende manuscripten en drukken van de feuilletons. (66-70) Ook de receptie van de feuilletons in de dagbladen is goed onderzocht. (71-74) Literair-wetenschappelijk werkelijk interessant is de tweede helft van het boek (vooral vanaf pagina 100). Hierin worden ten eerste literaire (oriëntalistische) invloeden op de feuilletons beschreven (vanaf pagina 75). Ten tweede gaat Buschman te rade bij geschriften van andere bezoekers van Noord-Afrika, tijdgenoten van Couperus (onder wie oud-premier Abraham Kuypers en de Amerikaanse schrijfster Elizabeth Crouse),

om te achterhalen wat Couperus wél gezien, maar niet beschreven heeft [...]. Vergelijking van de teksten die deze reizigers hebben voortgebracht, leverde een interessant doorkijkje op. Couperus móet getuige zijn geweest van fenomenen waarover hij in zijn reisbrieven nauwelijks te spreken kwam: het kolonialisme, de strengheid van de islam, de beklagenswaardige positie van de vrouw, de prostitutie. (134)

Volgens Buschman gaat de vraag naar het waarheidsgehalte van de feuilletons ‘verder dan alleen maar het belang voor de biografie. De wijze waarop Couperus in zijn krantenstukjes de wereld weergeeft, maakt namelijk een essentieel onderdeel uit van zijn schrijverschap’. (133)

Inderdaad levert de (literair-)historische aanpak een aantal interessante resultaten op, die een indruk bieden van de wijze waarop dat wat Couperus zag of moet hebben gezien in de feuilletons wordt gerepresenteerd (of beter: niet of nauwelijks wordt gerepresenteerd). In de ruimte die mij nog rest zal ik enkele opvallende beweringen, vondsten en conclusies uitlichten, die tezamen een rij belangrijke punten op de lijn van Buschmans betoog in kaart moeten brengen.

In de jaren vóór de reis naar Afrika ging het niet erg goed met Couperus. Vanwege financiële problemen en negatieve kritieken op zijn romans nam hij het dramatische besluit zich voortaan toe te leggen op feuilletons (al verschenen later toch nog lijvige romans als Iskander). (12 en 15) De Hollandse winters hadden een negatieve invloed op het gestel van de weinig winterharde en in deze jaren hard werkende Couperus. Daar kwam nog eens bij dat hij beschimpt werd vanwege zijn vermeende verwijfdheid: in 1917 verscheen een spotprent van een in vrouwenkleding gehulde Couperus, die, te midden van mooie tafeltjes en dikke tapijten, gezeten voor een grote spiegel met getuite lippen zijn neus zit te poederen. (18) En in het voorjaar van 1920 resulteerde de Haagse ‘heksenjacht’ (17) op homoseksuelen in een zedenschandaal, waarover het hardnekkige (achteraf gezien hoogstwaarschijnlijk onjuiste) gerucht dat Couperus ontucht met minderjarige jongens zou hebben gepleegd de ronde deed. (17)

Het was in zo'n situatie dat Couperus van hoofdredacteur Van Oss het aanbod moet hebben gekregen voor een aanzienlijk honorarium naar Afrika af te reizen. Van Oss ‘ging de polemiek zo veel mogelijk uit de weg’ (21) en heeft er daarnaast ‘bij Couperus “beminnelijk” op aangedrongen niet slechts te dwepen met zonsondergangen en door de maan beschenen woestijnlandschappen. Praktische details moesten er ook in staan’. (21-22)

Dit verzoek weliswaar niet geheel tegenstaande barsten de eerste feuilletons echter vooral van de ‘“oriëntalistische” evocaties’ (135):

[p. 85]

Hier excelleert de grote romancier: de kasba krioelt van bijbelse gewaden, bedelaars liggen sereen langs de haven, vrouwen glippen in een halo van goud door nauwe straatjes en overal is de melancholie van de islam onontkoombaar. Couperus bedient zich hier van het vertrouwde oriëntalistische idioom en het hoeft dan ook niet te verbazen dat in hedendaagse beschouwingen over Met Louis Couperus in Afrika altijd maar weer uitgerekend deze twee reisbrieven geciteerd worden. (134)

In latere reisbrieven lijkt Couperus echter ‘zijn oriëntalistische kruit al tamelijk snel verschoten te hebben’. (135) Couperus komt tot het besef dat de cultuur hem wezensvreemd is. De islam in Maghreb bleek te verschillen van die in Indië. ‘[E]en zeker onbehagen’ neemt bezit van Couperus. (135) De ondanks zijn eigen roman De stille kracht koloniale Couperus (134) heeft weinig op met ‘de Arabische stijl’ (40) en de ‘bastaardpaleizen’; enkel de door vele anderen zo verfoeide Franse nieuwbouw kon zijn goedkeuring wegdragen. (40) Van de autochtone bevolking waardeerde hij alleen diegenen die voor de kant van de Fransen hadden gekozen. (102)

Zeer interessant is Buschmans bespreking van de door vele andere Couperus-vorsers onopgemerkte extra reisbrief, die in het Extra Kerstnummer 1921 van de Haagsche Post verscheen. Deze brief bestaat uit het enige verhaal dat Couperus tijdens zijn verblijf in Algerije schreef. Het gaat over twee schone vijftienjarige knaapjes, Safar en Ali genaamd, die runderen en schapen hoeden. Op zekere dag worden zij verliefd op het mooie bedoeïenenmeisje Zuleima. Een zandman, een waarzegger, ‘voorspelt de knaapjes, na bestudering van de handafdrukken in het zand, een toekomst vol rijkdom’. (61) De jongens gaan opgetogen naar huis, maar het meisje blijkt al verloofd te zijn. ‘Safar en Ali zijn, ondanks de hun voorspelde rijkdom, ontroostbaar.’ (61) Het verhaal gaat vergezeld van ‘“photographieën door den schrijver gekozen”’ (61), waarop de personages figureren. De details op de foto's komen precies overeen met de beschrijvingen:

De afgebeelde jongetjes zijn bevallig en voldoen aan het oriëntalistische ideaal. Dat laat een detail als de achter hun oren gestoken bloemen goed zien. Het zijn duidelijk kunstfoto's en geen journalistieke plaatjes: er wordt een artistiek effect beoogd. De naam van de fotograaf wordt in de Haagsche Post niet vermeld. Onderzoek wijst uit dat het gaat om het vermaarde duo Lehnert & Landrock. [...] Het is aannemelijk dat Couperus eerst de foto's heeft aangeschaft en daarna het feuilleton, met de foto's in de hand, heeft geschreven, zo precies klopt zijn beschrijving met de foto's. Dit idee wordt bevestigd door aantekeningen die Couperus op het kladhandschrift maakte. (62-63)

Buschmans doorwrochte bestudering van de manuscripten levert dit soort interessante ontdekkingen op. Zij laten zien hoe het oriëntalisme in het werk van Couperus een rol speelt.

Opvallend is Buschmans aandacht voor wat Couperus juist heeft nagelaten te beschrijven. Anders dan zijn tijdgenoten laat Couperus ‘een (ook toen al) heet hangijzer als de verbinding tussen kolonialisme, de islam en de vrouw’ geheel buiten beschouwing. (100) In zijn romans kon Couperus, ‘onder dekmantel van het genre’ (140), nog wel aandacht besteden aan maatschappelijke kwesties. En in zijn eerdere (met name Italiaanse) feuilletons kiest hij vaak voor de vorm van een ‘dialoog met een (al dan niet werkelijk bestaan hebbende) vriend Orlando’. (141) In Afrika laat hij dit soort kunstgrepen echter achterwege. De koloniale Couperus gingen de maatschappelijke gevoeligheden niet erg aan het hart, en bovendien moest hij ‘de tenen van zijn lezers en opdrachtgever’ ontzien,

[p. 86]

want de veroordeling van Oscar Wilde was nog niet zo lang geleden. (141; 139) Buschman stelt dat Couperus een gevoel van onbehagen echter niet geheel uit de tekst heeft weten weg te houden. (141)

Buschmans historische aanpak, die gebruik maakt van werkelijk alle mogelijke bronnen, levert dus een aantal interessante resultaten op. De editiegeschiedenis en de receptie van de feuilletons zijn goed beschreven. Haar onderzoek toont overtuigend aan dat een groot aantal uiteenlopende omstandigheden, alsmede Couperus' eigenschap de werkelijkheid ‘als accesoire voor zijn fantasie’ (100) te beschouwen, de representatie van de Oriënt in de reisbrieven in hoge mate heeft beïnvloed. Met haar conclusie, dat Met Louis Couperus in Afrika ons ‘een even onthullend als ontroerend zelfportret van de schrijver’ oplevert (141), kan ik het na lezing van dit mooie boek alleen maar roerend eens zijn.

A.B.C. Swart