Vooys. Jaargang 25

[p. 77]

Joris Janssens
De weifelende ezel. Over Vlaamse identiteit en Nederlandse poëzie
1893-1925
Nijmegen 2006 (Vantilt)
304 pp.
€ 26,90
ISBN 978 90 77503 553

De grens bewaken

Toen Ton Anbeek in 1990 zijn Geschiedenis van de Nederlandse literatuur tussen 1885 en 1985 publiceerde, kreeg hij naar eigen zeggen een groot deel van zijn Vlaamse collega-neerlandici over zich heen. Dat Anbeek ervoor gekozen had om alleen de literatuur in Nederland te beschrijven en Vlaanderen onbesproken te laten, werd door de Vlamingen bepaald niet gewaardeerd. Anbeek meende later dat de problemen vooral uit een spraakverwarring waren voortgekomen: de collega's hadden het ‘Nederlandse literatuur’ uit de titel gelezen als ‘Nederlandstalige literatuur’. De auteur probeerde de gemoederen te sussen door een herdruk uit 1999 Geschiedenis van de literatuur in Nederland, 1885-1985 te noemen.

Met het dubbelzinnige gebruik van het woord ‘Nederlands’ speelt Joris Janssens in de ondertitel van De weifelende ezel. Over Vlaamse identiteit en Nederlandse poëzie 1893-1925. ‘Nederlandse poëzie’ staat hier voor de poëzie uit Nederland, maar tegelijk voor de hele poëtische productie van de Lage Landen. Janssens stelt het begrip ‘Nederlands’ zelf aan de kaak. Hoe bakenen we de poëzie af: volgens nationale grenzen of volgens taalgrenzen? Horen de Nederlandse en de Vlaamse literatuur bij elkaar of juist niet? Deze kwestie staat bekend als de Noord-Zuidkwestie en is al aan de orde sinds het ontstaan van de onafhankelijke staten Nederland en België. De consternatie rondom Anbeeks literatuurgeschiedenis is een recente manifestering van dit nog altijd actuele debat, waar nog niet eerder vanuit een ‘neutraal’ wetenschappelijk standpunt naar gekeken is. In De weifelende ezel speelt Janssens de rol van afstandelijke observator met verve, waarmee hij deze lacune voortreffelijk vult.

Het boek vertelt in zes hoofdstukken hoe de literaire situatie in het vroeg-twintigste-eeuwse Vlaanderen bepaald werd door denkbeelden over (de verhouding tussen) Nederland en Vlaanderen. De manier waarop de Vlaamse auteurs zichzelf positioneerden, hun literaire verleden representeerden en omgingen met de literatuur van de noorderburen werd sterk beïnvloed door ideologische en politieke vraagstukken: de ideologische achtergrond van de auteur bijvoorbeeld (katholiek, flamingantistisch, overtuigd avant-gardistisch) of diens verhouding tot Nederland. Janssens laat overtuigend zien dat iedere positie in de discussie strategisch gekozen is: de actoren in het literaire veld construeren zelf de literatuurgeschiedenis en de literaire identiteit die hun goed van pas komt.

Een van de belangrijkste theoretische inspiratiebronnen voor De weifelende ezel is het werk van Ruth Wodak, onderzoekster aan de Universiteit van Wenen, die ervan uitgaat dat ‘nationale identiteiten, als een specifiek type van sociale identiteiten, discursief worden geconstrueerd: door middel van taal en andere semiotische systemen.’ (Janssens 2006: 11) Mensen leggen ‘narratieve patronen’ aan tussen landschappen, historische gebeurtenissen, artefacten en nationale symbolen. Hierdoor ontstaan verschillende nationale en

[p. 78]

soms tegenstrijdige nationale verhalen, want volgens Wodak bestaat er niet één homogene nationale identiteit, maar worden er heel verschillende opvattingen verdedigd, afhankelijk van de situatie.

Na het inleidende eerste hoofdstuk, waarin Janssens onder meer aan de hand van Wodaks werk zijn theoretische beginselen uiteen zet, wordt in de volgende vier hoofdstukken het kernverhaal behandeld. In hoofdstuk twee komt de voorgeschiedenis aan bod: de periode rond 1890, met aandacht voor De Nieuwe Gids en Van Nu en Straks. De hoofdstukken daarna (over de periode rond 1910, de Eerste Wereldoorlog en 1920) vormen de kern van het verhaal. In deze periode vormen auteurs uit de jaren 1880 en 1890 - Rodenbach, Vermeylen en Van de Woestijne en niet in de laatste plaats Kloos - telkens weer ijkpunten in het debat over literatuur.

De weifelende ezel kan dus betiteld worden als een receptiegeschiedenis, maar het is nog veel meer. Feitelijk biedt Janssens' chronologie een kapstok om een bonte verzameling aan debatten, auteurs en schrijvers aan de orde te stellen. Het knappe is dat de schijnbaar nonchalante structuur van het boek uiteindelijk een sluitend en hecht geconstrueerd verhaal blijkt te zijn: uit de casussen blijkt dat posities in het Noord-Zuiddebat geenszins ‘natuurlijk’ zijn, maar altijd berusten op strategische identiteitsconstructies. Helaas laat Janssens het verhaal niet voor zich spreken, maar voelt hij zich genoodzaakt zijn boeiende inzicht keer op keer expliciet te maken.

Omdat tijdschriften in die identiteitsconstructie een centrale rol spelen, richt Janssens zich vooral daarop. Veel van de bladen die Janssens aanhaalt zijn bekend en al in eerdere studies beschreven, zoals Van Nu en Straks, Dietsche Warande en Belfort, Vlaamsche Arbeid, De Boomgaard of Ruimte. Tegelijk komen er originele tijdschriften ter sprake zoals het katholieke Groot-Nederlandse damestijdschrift (!) De Lelie of het Rodenbachsblad, waarin rond de Rodenbachfeesten in 1909 werd gediscussieerd over het literaire belang van deze flamingantische studentenleider en dichter. Typerend voor Janssens' aanpak is dat hij telkens de lege plekken opzoekt in de literatuurgeschiedschrijving van de beschreven periode. Debatten die al in kaart zijn gebracht - zoals het expressionismedebat, dat door Geert Buelens uitvoerig werd gereconstrueerd in Van Ostaijen tot heden (2001) - stipt Janssens kort aan, om zich daarna weer te concentreren op gebeurtenissen waar nog veel minder over bekend is.

Die eigenzinnige aanpak is duidelijk terug te zien in het derde hoofdstuk, waarin Janssens aan de periode rond 1910, normaal gesproken behandeld als het ‘stiefkindje’ in de vroeg-twintigste-eeuwse Vlaamse letteren, maar liefst 85 pagina's besteedt, een derde deel van het hele boek. Zelfs in het vijfde hoofdstuk over de uitputtend in kaart gebrachte naoorlogse periode weet Janssens telkens verrassende onderwerpen te kiezen. Een belangrijk terugkerend thema is de reactie van de katholieke bladen op moderne literatuur. Rond 1910 werd de literatuur van Van Nu en Straks en vooral De Nieuwe Gids vaak argwanend tegemoet getreden, omdat het individualisme in deze bladen werd geassocieerd met kwalijke Nederlandse invloed. De modernistische literatuur rond 1920 werd in katholieke kringen echter tamelijk enthousiast ontvangen: de ‘volksverbonden’ en ethische tendens in de teksten van een auteur als Wies Moens viel bij de katholieken erg in de smaak en werd als ‘typisch Vlaams’ beschouwd.

Dat Janssens zich concentreert op onbekende casussen, maakt dat dit boek

[p. 79]

nauwelijks kan fungeren als inleiding in de Vlaamse literatuur van het begin van de twintigste eeuw. Het boek is vooral interessant voor lezers met wat voorkennis van de Vlaamse literaire en politieke situatie. Dat is geen probleem, maar Janssens verhoudt zich soms wat halfslachtig tegenover zijn leespubliek. Zo had hij het ultrakorte vierde hoofdstuk (131-135), waarin hij wat uitleg geeft over het conflict tussen de passivistische en activistische flaminganten in de Eerste Wereldoorlog, beter kunnen weglaten. Een lezer met wat voorkennis zal op de hoogte zijn van dit conflict, terwijl een lezer zonder voorkennis aan Janssens' summiere uitleg niet voldoende zal hebben.

Het boek sluit af met een tijdsprong naar de Noord-Zuidkwestie anno 2006. Recente teksten komen ter sprake, waaronder Hugo Brems' literatuurgeschiedenis Altijd weer vogels die nesten beginnen en de eerste twee Vooys-columns van Geert Buelens van de vorige jaargang. Het is interessant om te zien hoe in deze teksten argumenten gehanteerd worden die vergelijkbaar zijn met die in de debatten van honderd jaar geleden. Janssens weet het huidige, soms verhitte Noord-Zuiddebat zo in een historische context te plaatsen en te relativeren. Het zou misschien nog fraaier geweest zijn als Janssens nog verder was gegaan met zijn analyse en zijn eigen De weifelende ezel, dat immers ook een bijdrage vormt aan het debat dat het beschrijft, aan een kritische blik had onderworpen. Helaas houdt hij ook hier zijn positie van neutrale en afstandelijke observator onverstoorbaar vol. Een beetje zelfreflectie had De weifelende ezel het grandioze slotakkoord kunnen geven dat het verdient.

Laurens Ham