Vooys. Jaargang 25

[p. 44]

Uit de kast!
Pieter Steinz

In de rubriek Uit de kast! biedt Vooys gerenommeerde personen uit de wereld der letteren de gelegenheid om hun passie voor een werk uit hun eigen boekenkast over te brengen. In deze aflevering vertelt Pieter Steinz, chef Boeken van NRC Handelsblad, over de urgente en aangrijpende thematiek van Orwells Nineteen Eighty Four.

Er staan in mijn kast veel mooie boeken. Misschien wel het mooist is de feesteditie van de Metamorphosen van Ovidius (2002), door Anneke Germers vormgegeven ter gelegenheid van het veertigjarig bestaan van uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep. De mythologische verhalen van de Romeinse dichter zijn vertaald door M. d'Hane-Scheltema en zitten in een grijze cassette. Het stofomslag is matwit met zilvergrijze opdruk; het papier is dik genoeg om de zeventiende-eeuwse gravures van Crispijn de Passe te dragen; en met de drukletter - gezet uit de Ruse van Gerrit Noordzij - zal zelfs de ergste leesbriller geen moeite hebben. Om het helemaal af te maken is de typografie uitgevoerd in twee kleuren: de zwarte tekst wordt opgevrolijkt door lichtblauwe samenvattinkjes en regelaanduidingen, terwijl met hetzelfde blauw in het register de klemtonen in de Griekse en Latijnse namen worden aangegeven. En dan vergeet ik nog helemaal het zilver op snee dat de bovenkant van de bladzijden beschermt.

Veel chiquer kan een boek niet worden uitgegeven. Metamorphosen slaat alles - zelfs de loodzware, schathemelrijk geïllustreerde editie van Alberto Manguels De geschiedenis van het lezen die vorig jaar bij Anthos uitkwam, of het Pléiade-deel van Dumas' Le comte de Monte-Cristo dat ik ooit kocht in Marseille, waar een belangrijk deel van deze klassieke avonturenroman zich afspeelt. Het verhaal van de uitgestelde wraakoefening van de onschuldig veroordeelde Edmond Dantès is in de Nederlandse vertaling drie blauwe bandjes dik, en in de Penguin-editie acht centimeter, maar past in de Franse dundruk in bijna iedere jaszak. Anders dan veel Best Verzorgde Boeken kun je Pléiades ook overal mee naartoe slepen, beschermd als ze zijn door een kalfsleren bandje en een omslag van doorzichtig hardplastic.

De Metamorphosen zijn onvergetelijk, en De graaf van Monte-Cristo is een van mijn lievelingsromans. Het stemt tevreden dat de vorm van de boeken gewaagd is aan de inhoud. Want het dierbaarste boek uit mijn boekenkast ziet er heel wat onooglijker, om niet te zeggen foeilelijk uit. Het is een Britse boekenclubeditie van de twee beroemdste romans van George Orwell, Animal Farm en Nineteen Eighty-Four. Ze verscheen in 1976 en ik heb haar een jaar of drie later als onderdeel van een welkomstaanbieding (‘vier boeken voor een tientje’) voor een rijksdaalder gekregen. Je kunt deze uitgave niet eens een koopje noemen: het papier is ondermaats (en allang vergeeld), het stofomslag heeft een viesbruine kleur en de band is on-

[p. 45]

beschrijflijk saai. Tot overmaat van armoeiigheid zijn de twee boeken in verschillende typografieën fotografisch gereproduceerd.

Het geeft niet. Nineteen Eighty-Four, een van de eerste romans die ik in het Engels las, is het boek dat me een andere kijk op de wereld gaf, en dat in zekere zin mijn leven heeft veranderd. Mijn interesse voor de geschiedenis mag dan in de eerste plaats gewekt zijn door jeugdboeken als Kruistocht in spijkerbroek en televisieseries als I Claudius en The World at War, mijn beslissing om me er professioneel aan te wijden - historische wetenschappen te gaan studeren - was zeker ingegeven door Orwells verbeelding van de macht en het misbruik van de geschiedenis. De manier waarop in Nineteen Eighty-Four het verleden (en daarmee ook het heden) gemanipuleerd wordt, en de angst van de machthebbers in het ‘Oceanië’ van 1984 voor de waarheid, gaf mij als aankomende student het idee dat ik me met iets heel belangrijks bezig ging houden.

Zoals echte Reve-fans zich eind december en masse verheugen op een jaarlijk wederzien met De avonden, zo herlees ik op gezette tijden Nineteen Eighty-Four. In 1981 voor het eindexamen; in 1984 om te zien in hoeverre George Orwells toekomstroman uit 1948 werkelijkheid was geworden; na de Val van de Muur om te huiveren bij de parallellen tussen het leven in Stasi-Duitsland en dat in Orwells Oceanië; een jaar of vijftien geleden omdat ik munitie wilde verzamelen tegen de stelling van een onbezonnen criticus ‘dat Orwell literair weinig inhoudt’; en in 1999, het jaar van het televisieprogramma Big Brother, omdat de wereld toen de datum naderde die in apocalyptische geladenheid de opvolger was van 1984.

Ik ben nog nooit teleurgesteld. Natuurlijk heeft Orwells satire op het totalitarisme wel zwakke punten, al was het alleen maar doordat veel van de personages eendimensionaal zijn en sommige van de dialogen te didactisch. Maar bij iedere lezing stuit je op nieuwe kwaliteiten. Was ik als vijftienjarige vooral onder de indruk van de martel- en hersenspoelsessies waaraan Winston Smith in de kelders van het Ministerie van Liefde onderworpen wordt (Kamer 101! De ratten!), een paar jaar later werd ik als student geschiedenis gegrepen door Orwells uiteenzettingen over de boetsering van het verleden in een dictatuur: ‘Wie het verleden beheerst, beheerst de toekomst; wie het heden beheerst, beheerst het verleden.’ Daarna las ik Nineteen Eighty-Four minder voor de politieke filosofie dan voor de literaire verbeelding van Orwells antiutopie - vanaf de superieur-omineuze beginzin (‘Het was een heldere koude dag in April, en de klokken sloegen dertien’) tot het even ontroerende als cynische slot waarin de gebroken Winston er toe komt Grote Broer lief te hebben.

Tegenwoordig is Nineteen Eighty-Four voor mij in de eerste plaats een roman over de liefde, een van de mooiste die ik ken. De verboden amour fou van Winston en Julia, te midden van de teleschermen en de agenten van de Dunkpolitie, is ten minste zo invoelbaar en gedoemd als die van Romeo en Julia, Tristan en Isolde, of Heathcliff en Cathy. Nog steeds krijg ik de rillingen bij de scène waarin Winston en Julia elkaar murwgeslagen weer tegenkomen en gelaten vertellen dat ze de ander verraden hebben; terwijl ze er in betere tijden zeker van waren dat de Partij hen alles kon laten doen, maar dát

[p. 46]

nooit, omdat ze niet diep in je binnenste kon komen.

IJdele hoop. ‘Ten overstaan van pijn zijn er geen helden, geen helden’ luidt de kernzin van Nineteen Eighty-Four. En het beeld van de toekomst dat Winstons vaderlijke folteraar O'Brien geeft van de toekomst - ‘stel je een laars voor die stampt op een menselijk gezicht, zonder ophouden’ - is al even ontmoedigend (en in het grootste deel van de wereld waar). Nineteen Eighty-Four is een van de somberste romans van de twintigste eeuw. ‘The best books are those that tell you what you know already,’ denkt Winston wanneer hij in het verboden boek van een Partij-vijand leest. Maar het is anders. De beste boeken zijn die welke je vertellen wat je eigenlijk niet wilde weten.