Vooys. Jaargang 23

Justin Clemens & Dominic Pettman
Avoiding the Subject. Media, Culture and the Object.
Amsterdam (Amsterdam University Press) 2004.
216 pagina's € 29,95
ISBN 90 5356 716 X

Virtuele wetenschap

Disclaimer: de analyse van populaire cultuur kan leiden tot wezenlijke inzichten. De dialoog met recente theoretici, al dan niet ingekapseld, evengoed. ‘Nieuwe’ studies zoals bijvoorbeeld ‘cultural studies’ horen thuis in de academie. Dit boekje echter niet. Sterker nog, het lijkt de verwijten die deze ‘nieuwe’ studies vaak worden gemaakt en de pogingen van critici om de postmoderne aanpak te weren uit de wetenschap, te rechtvaardigen.

Volgens Clemens en Pettman, auteurs van Avoiding the Subject, is iedereen, in welk veld dan ook, het er over eens dat traditionele formuleringen van het object hebben afgedaan. ‘Object’ is al lang niet meer synoniem aan ‘ding’, concreet en tastbaar als de stoel waar je op zit. Ook de uitbreidingen van het concept ‘object’ met (politiek geconnoteerde) machtsrelaties (Wie of wat maakt tot object? Wie of wat wordt tot object gemaakt en hoe?) of economische relaties (Wie produceert, wie distribueert en wie consumeert een object en wat zijn de gevolgen?) volstaan inmiddels niet meer. Al in de eerste helft van de vorige eeuw noteerde Walter Benjamin hoe mechanische reproductie en serialisatie de aura van het traditionele (esthetische) object verwoestte. Enkele decennia later verklaarde Jean Baudrillard dat het onderscheid tussen schijn en werkelijkheid niet langer houdbaar is in een media-verzadigde en -getekende wereld. Voeg hier de rappe ontwikkelingen van nieuwe media aan toe, die onze leefwereld digitaliseren van Baudrillards hyperrealiteit tot een virtuele realiteit, en de problematisering van het object is compleet.

Als het aan Clemens en Pettman ligt, wordt het object in ere herstelt, en wel - zoals de titel doet vermoeden - door het subject te mijden. De onduidelijke status van het object leidt Clemens en Pettman tot drie hamvragen. Ten eerste; wat is de status van het object in een virtuele wereld? Ten tweede; wat voor gevolgen heeft dit voor de status van het affect? Ten derde; hoe kunnen deze nieuwe relaties tussen object en affect gedacht worden en hoe kan daarop actie worden ondernomen? De auteurs trachten de ‘mutaties van het object te traceren’, om zo te komen tot de politieke en esthetische consequenties van dit gemuteerde object ‘for and on human subjects’. (p. 11) Het subject wordt verre van gemeden, zo blijkt. De titel is dan ook niet meer dan een woordgrapje dat de inhoud van dit boek niet dekt. Veel van

[p. 61]

dergelijke ‘vormtruukjes’ zullen volgen. Maar, ‘...we try to begin with the object.’ (p. 11), zo drukken de auteurs ons op het hart.

Tot zover het theoretisch kader dat de auteurs de lezer voorhouden. Dan begint de rollercoasterride langs de meest uiteenlopende pieken en afgronden van de hedendaagse (populaire) cultuur. Dit levert een aparte mix van ‘objecten’ op: een vrouw die de Berlijnse muur trouwt, het (meestal witte) konijn als ‘virtuele totem van ontologische onzekerheid’ (denk aan Alice in Wonderland, The Matrix en Donnie Darko), Bush die Osama van achteren neemt en vice versa, en - schrijnend misplaatst in deze opsomming van vermakelijke rariteiten - een vrachtschip volgepropt met vluchtelingen dat reddeloos ronddobbert omdat het zijn ‘lading’ niet mag lossen op Australisch grondgebied. Op het eerste gezicht heeft dit alles weinig van doen met de verwachtingen die de auteurs in de inleiding oproepen. Jammergenoeg verandert daar, ook op het tweede gezicht, weinig aan. Hier kom ik later op terug, wanneer ik ook zal verklaren waarom ik ‘object’ tussen aanhalingstekens typ.

Eerst dienen wat opmerkingen te worden gemaakt over de formule die de auteurs consequent toepassen (een methode mag het niet heten). Deze is simpel: neem een opmerkelijk voorval of culturele uiting - essentieel hierbij is dat het recent is -, associeer er hevig op los, smijt er wat denkers tegenaan en sluit af met een belerende, politiek correcte boodschap die schippert tussen nostalgische moraliteit en hoopvol idealisme. De opmerkelijke voorvallen zijn reeds in de voorafgaande alinea geïllustreerd. Over de denkers die er te pas en vooral te onpas bij worden gehaald moet nog even wat worden gezegd. Al te vaak functioneren aangehaalde denkers als niet veel meer dan namedropping, zonder dat hun plaats in het artikel en het verband met het ter sprake zijnde ‘object’ voldoende wordt verantwoord of verklaard. Op één van de vele zijweggetjes waarvan de artikelen zijn vergeven, wordt de lezer bijvoorbeeld tussen neus en lippen door geïnformeerd dat het gebruik van de ‘Golem’ uit de Joodse legende hier bedoeld is op de manier waarop Derrida het behandelt, (p. 67) Waar en hoe Derrida dat doet, wordt door de auteurs niet vermeld. Als wel dieper in wordt gegaan op een denker, bijvoorbeeld in het geval van de vrouw die de Berlijnse muur trouwt, berust de verwijzing op weinig meer dan een (toevallig?) woordgrapje: Sartres ‘Concrete Relations with Others’ uit ‘Being and Nothingness’ wordt omgeturnd tot ‘Relations with Concrete Others’. Haha, de Berlijnse muur was van beton (concrete), maar naast deze leuke verschijningsvorm mist de auteurs' bewerking van Sartre elke rechtvaardiging. Een ander kunstje onder het kopje ‘creatief met quotes’: Heidegger wordt ten tonele gevoerd met de uitroep: ‘Where are we?’. (p. 115) Zo zin- en betekenisloos als dit er staat, los van elke context, mag je hopen dat de auteurs hier een knipoog maken naar zichzelf en de manier waarop ze citeren.

Inhoudelijk laten de auteurs simpelweg teveel steken vallen, alsof ze mee worden gesleurd in hun eigen wervelwind. Zoals eerder vermeld, houden George W. Bush en Osama Bin Laden er een heftig seksleven op na, op het internet dan. Waar de auteurs in Photoshop en de relatief gemakkelijke toegang tot het internet een fundamentele verschuiving zien in het wezen van propaganda, zou ik in de eerste plaats willen wijzen op een eventuele vergelijking met de geschiedenis van de drukpers en de levendige pamflet- en spotprentcultuur van de zeventiende eeuw. ‘Hoe “nieuw” zijn nieuwe media, hoe baanbrekend en ongekend zijn de gevolgen van nieuwe media?’, zijn vragen die juist ‘media studies’, waarschijnlijk de discipline waar de meeste van de lezers worden aangetroffen, in de ban houden. De auteurs zijn zich wel bewust van deze discussie, getuige een subvraag van hamvraag één uit de inleiding: ‘How do [the objects] differ from previous “epochs of objectness”?’. (p. 11) Ze komen er echter niet op terug met een mogelijk antwoord. Deze inhoudelijke ommissie is tekenend voor de neiging om alles maar als nieuw, anders en baanbrekend te bestempelen, zonder de moeite te nemen de analyses te situeren in een bredere, academische discussie.

Maar de slotzin van dit - rijkelijk geïllustreerde! - product van enkele uurtjes surfen op het net slaat werkelijk alles. Dit is de oproep waarmee de lezer het riet in wordt gestuurd: ‘But unless we want to add a whole host of other dreadful dates to our ‘perpetual calender of human anxiety’ (Focillon), then we should spend less time demonizing the enemy, and more time Photoshopping a future we can all actually live in.’ (p. 91, mijn cursivering) Is dit nou een verwoedde poging om wat vrijblijvende observaties van een diepgaander motief te voorzien? Nee, dit is de invulling van hamvraag nummer drie zoals geschetst in de inleiding. Dit dan is de auteurs' suggestie voor de mogelijkheden van actie ondernemen in de ‘nieuw’ ontstane situatie van het virtuele object. Deze finale dooddoener - slechts één voorbeeld van vele - kan het gebrek aan goed onderbouwd onderzoek, aan toetsing van klakkeloze aannames en aan ware inhoud niet verhullen.

Waar de bovenbeschreven formule dan tenminste nog consequent wordt toegepast, is de toon van elk artikel zo anders, dat ik in eerste instantie het idee kreeg te maken te hebben met tal van auteurs in plaats van met één samenwerkend stel. De verklaring voor dit storende feit is simpel. De auteurs geven al vroeg aan dat ‘sommige’ - zeg maar gerust zes van de acht - hoofdstukken in andere vorm al eerder zijn verschenen in verschillende media. Met de toevoeging van een theoretische inleiding werd een overkoepelend thema geïntroduceerd - of: erop geprojecteerd -; dat van het geproblematiseerde object, wat leidde tot een pakkende titel. Maar waar de titel al eerder inadequaat bleek, geldt hetzelfde

[p. 62]

voor het overkoepelende thema. De auteurs hebben hun best gedaan de reeds bestaande artikelen binnen het thema passend te maken. Dat blijkt voornamelijk uit de vorm, want elk artikel krijgt een nieuwe titel mee, een soort genre-aanduiding in de verwarrende wereld van ‘objecten’. Zo werd het verhaal over de vrouw die de Berlijnse muur trouwde ‘The Love Object’ genoemd, dat van Bush en Osama, Sodom en Gomorra werd ‘The Media(ted) Object’ enzovoort.

Waarom de behandelde onderwerpen tot een nieuw genre van object worden gebombardeerd, blijft vaak dubieus. Het gebrek aan tekst en uitleg maakt dat de hamvragen uit de inleiding (Wat is de huidige status van het ‘object’? Hoe kunnen we het ‘object’ nu denken?) onbeantwoord blijven. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat het enige - gerechtvaardigde - verband tussen titel en inhoud is dat het leuk en pakkend klinkt. Vandaar de ondermijnende aanhalingstekens die ik om ‘object’ heen plaats. De auteurs zelf noemen het resultaat van dit proces een ‘cross-referenced feedback loop’. Ik daag iedereen uit mij te vertellen wat dat betekent. En daarna mag je me vertellen wat ik er dan mee moet of kan. Deze combinatie van hippe woorden kan niet verhullen dat achter het gordijntje slechts een klein mannetje zit dat alleen met een overdaad aan hulpstukken de illusie van de machtige tovenaar van Oz kan ophouden.

Toegegeven, het boek is met veel plezier geschreven. De opmerkelijke rariteiten (object of niet) die de uitgangspunten van de artikelen vormen, zijn knap gevonden en met speelsheid geanalyseerd. Een zo'n artikel in een wetenschappelijk tijdschrift zou een leuk effect kunnen hebben; een injectie van dichterlijke vrijheid in het academische wereldje dat permanent gevaar loopt te verstoffen. Op die manier zou ook de subversiviteit waar steeds impliciet een beroep op wordt gedaan tot haar recht komen. Zoals eerder vermeld, is dit hoe veel van deze artikelen in eerste instantie het levenslicht zagen. De combinatie van deze losse flodders en de pretentie een samenhangend geheel te zijn, is echter misplaatst.

Hetzelfde principe geldt op kleinere schaal: de pretentie dat het losjes beargumenteerd samenplaatsen van bepaalde ‘objecten’ en bepaalde denkers tot een significant geheel leidt, is een misvatting. Daar kunnen al die denkers die in het rond geslingerd worden niets aan veranderen. En de index, vaak een groot gemis bij relevante uitgaven, ook niet. Ik denk niet dat ik ooit nog wil nazoeken wat deze auteurs van de Teletubbies vinden (op pagina 65). De ironie wil echter dat het beroep op al die denkers, en de argeloosheid waarmee dat gebeurt, maakt dat de lezer behoorlijk onderbouwd moet zijn in contemporaine kritische theorie. Kortom, Avoiding the Subject vereist een wetenschappelijk publiek. Juist die wetenschappelijke pretenties weet het boek niet waar te maken. Daarvoor is het te toevallig in elkaar geflanst, daarvoor ontbreekt de rechtvaardiging van het verbinden van een denker aan een rariteit, daarvoor is de kloof tussen overkoepelend thema en daadwerkelijke inhoud te groot. In al z'n vrijblijvende charme heeft dit boek daarom de wetenschappelijke merites van de bijbelcode: als je een slag in de rondte associeert, kan op alles betekenis worden geprojecteerd.

Maar maak het maar eens waar. Dat vereist grondig onderzoek en nauwkeurige argumentatie, iets waar het Avoiding the Subject aan ontbreekt.

Anaïs Conyn