Vooys. Jaargang 23

[p. 38]

Column
Atopos
Gaston Franssen

Black out. Geïrriteerd tuur ik naar het beeldscherm. De cursor knipoogt bemoedigend, maar er verschijnt niets dat voor een samenhangende column zou kunnen doorgaan. Er liggen wel knipsels en aantekeningen om me heen (iets van Rodenko, van Barthes, iets met Natasha Bedingfield), maar een overkoepelend thema lijkt me steeds weer te ontglippen. De ingrediënten zijn weliswaar voorhanden; de inspiratie blijkt ver te zoeken.

Misschien moet je jezelf in zo'n situatie maar proberen te troosten met de gedachte dat zo'n frustrerend inzicht in het eigen tekort als schrijver een probleem is met een eerbiedwaardige traditie, waarin zich niet de minsten bevonden: dichters als Boutens, Achterberg of Nijhoff hebben het eindeloze geworstel van de schrijver, die maar niet die juiste woorden kan vinden voor wat hij zou willen zeggen, vaak tot onderwerp van hun gedichten gemaakt. Het uitblijven van inspiratie wordt voor deze dichters dus een nieuwe bron van inspiratie. Zo'n kunstgreep is noodzakelijk, meende criticus Paul Rodenko, omdat zij van het gedicht het onmogelijke, het ‘wonder’ eisen: ‘Tegenover zulk een eis moet ieder gedicht natuurlijk tekort schieten; vandaar dat deze poëzie wezenlijk een poëzie van het echec is.’ De lezer van zulke poëzie krijgt wel een gedicht onder ogen, maar ‘het eigenlijk woord, het eigenlijke gedicht is ongeschreven gebleven’.

Zou je dus ook een ‘column van het echec’ kunnen hebben? Vreemd genoeg lijkt er in elk geval wel zoiets te bestaan als ‘de popmuziek van het echec’: nogal wat popmuziek blijkt het tekort van de tekstdichter namelijk expliciet te benoemen. Denk maar aan ‘Liefdesliedjes’ van de Jazzpolitie: dat nummer bestaat grotendeels uit een lange opsomming van mogelijke liefdesverklaringen die de zanger niet mooi, origineel of geschikt genoeg achtte. De naamgenoten van de Jazzpolitie, The Police, snijden een vergelijkbaar probleem aan in ‘De do do do, de da da da’. De dagelijkse woorden hebben hun waarde verloren voor de artiest: het zijn slechts nog ‘cheques I've left unsigned / From the banks of chaos in my mind’. Pas als taal meaningless wordt, kan zij ook weer true zijn. Zinvolle communicatie blijkt dus alleen maar mogelijk te zijn door middel van zinloos gebrabbel:

[p. 39]

 

De do do do, de da da da

 

Is all I want to say to you

 

De do do do, de da da da

 

Their innocence will pull me through

Letterlijk opgevat, heeft die laatste ruimtelijke metafoor iets geheimzinnigs: als alleen onschuldige woorden de ik-figuur erdoorheen slepen, wáár slepen ze hem dan eigenlijk naartoe? Wat is dat zo moeilijk te bereiken domein, waar de taal weer betekenisvol wordt, precies?

Een mogelijk antwoord op die vraag is te vinden in een ander voorbeeld uit deze traditie van het echec: ‘These Words of Mine’ van Natasha Bedingfield. Al zingend reflecteert Bedingfield op haar eigen schrijfproces; ze is op zoek naar het perfecte liefdeslied, waarvan ook zij ‘het onmogelijke’ eist: ‘Trying to find the magic / Trying to write a classic’ - voor minder doet ze het niet. Ze zoekt steun bij de klassiekers, maar ook dat mag niet baten:

Read some Byron, Shelley and Keats
Recited it over a hip-hop beat
I'm having trouble saying what I mean
With dead poets and drum machines
I know I had some studio time booked
But I couldn't find a killer hook
Now you've gone and raised the bar right up
Nothing I write is ever good enough

De een-na-laatste regel zou je eenvoudigweg kunnen vertalen als ‘Jij hebt de lat hoger gelegd’. Een mooie vondst is dat je ‘bar’ hier ook als ‘maatstreep’ of ‘muziekmaat’ kunt begrijpen. Maar intrigerender nog is de mogelijkheid om de passage ‘you've gone’ zelfstandig te lezen - ‘jij bent weg, verdwenen’, staat er dan. Omdat de geliefde niet in woorden te vangen is, blijft hij blijkbaar buiten het domein van het voorstelbare en is hij in feite altijd afwezig. Dat is een klassiek probleem: Roland Barthes wees er al eens eerder op dat een verliefde persoon zijn of haar geliefde steeds ervaart als een atopos (letterlijk: non-plaats), een ‘onklasseerbaar, steeds weer onvoorspelbaar origineel’. De woorden die artiesten als Sting of Bedingfield hanteren, zou je dus kunnen zeggen, verwijzen steeds naar een afwezigheid, naar iets dat ontsnapt aan het menselijke voorstellingsvermogen: de afgrond van de ander.

Dat zulke echec-pop niet zomaar een variatie is op het cliché dat je geen woorden kunt vinden om je geliefde te beschrijven, blijkt wel uit een laatste,

[p. 40]

geestig voorbeeld dat goed in deze traditie past, namelijk het nummer ‘Tribute’ van het Amerikaanse cabaretrock-duo Tenacious D. De twee vertellen de luisteraar hoe ze eens door een ‘shiny demon’ werden bezocht en vervolgens voor het blok werden gesteld: als ze er niet in zouden slagen om het mooiste nummer ter wereld te spelen, zouden ze hun ziel aan de duivel verliezen. De twee zetten op goed geluk in, en zowaar: ‘We played the first thing that came to our heads, / just so happened to be, / The Best Song in the World.’ Maar hoe dat wonderlijke lied-aller-tijden ook alweer klonk, dát zijn de twee would-be rock stars helaas vergeten. Sterker nog: ‘The peculiar thing is this, my friends: / the song we sang on that fateful night, it didn't actually sound / anything like this song!’ De tekst die ingezongen wordt, is dan ook slechts een ‘Tribute’ aan ‘The Best Song in the World’. Het gaat hier dus niet alleen maar om een onvoorstelbaar lieve of mooie geliefde. De makers van ‘Tribute’ worden met een veel fundamenteler tekort geconfronteerd: ze eisen het onmogelijke van hun muziek, waardoor deze een representatie wordt (paradoxaal genoeg) van de afwezigheid van die muziek - van de stilte, kortom. Zo bezien loopt er een regelrecht lijn van Boutens en Nijhoff naar The Police en Tenacious D.: het eigenlijke lied, zou Rodenko zeggen, is immers ongeschreven gebleven.

Zo'n fascinerende echec-traditie blijkt toch opvallend weinig troost te kunnen bieden aan de columnschrijver die zijn deadline met rasse schreden ziet naderen. Stug lees ik de verzamelde fragmenten en citaten weer eens door, nog steeds hoopvol naar de cursor turend. Alsof die me erdoorheen zou kunnen slepen.

Gaston Franssen is als promovendus verbonden aan het Onderzoeksinstituut voor Geschiedenis en Cultuur. In zijn onderzoek onderwerpt hij de poëzie van Gerrit Kouwenaar aan een tegendraadse lezing.