Vooys. Jaargang 17

Melissa Müller Anne Frank. De biografie.
Amsterdam. (Bert Bakker) 1998. 306 blz. f 34,90.

Een schrijfster in spe

Over Anne Frank lijkt inmiddels alles wel gezegd. In Amsterdam staat het Anne Frank Huis, er worden regelmatig artikelen over haar geschreven, er is een prachtige Internetsite met een wandeling door het Achterhuis en haar dagboek is een van de meest gelezen boeken over de uitwerkingen van het nationaal-socialistisch regime, terwijl het tegelijkertijd een goede indruk geeft van Annes persoonlijke leven. Maar dat is nog niet genoeg, vindt uitgeverij Bert Bakker. Volgens de flaptekst van Anne Frank is er ‘opmerkelijk genoeg nooit een serieuze biografie over haar geschreven’.

De Duitse journalist en wetenschapper Melissa Müller (1967) kweet zich van deze taak en deed in haar zoektocht een tweetal ontdekkingen. Ten eerste haalt ze een aantal onbekende pagina's van het dagboek boven water. Otto Frank vond die pagina's zo compromitterend (Annes moeder wordt in een kwaad daglicht gesteld en er wordt gerefereerd aan een oude, onvervulde, liefde van Otto), dat hij ze bij een vriend in bewaring gaf en zo uit de nalatenschap zijn verdwenen. Müller begrijpt de vriendelijke en ‘uitgesproken redelijke’ Otto Frank,

[p. 94]

maar geeft aan dat pubermeisjes zich ‘nou eenmaal’ tegen hun moeder afzetten en dat Annes woede dus heel gewoon is (p. 95, 190-191). Een van Müllers doelen was dan ook ‘de moeder en haar wortels eindelijk de betekenis te geven die ze zonder twijfel voor Anne en haar ontwikkeling hebben gehad’ (p. 10) en daar is ze onder meer door de nieuwe pagina's in geslaagd. Ze laat een pubermeisje zien dat overhoop lag met haar moeder en steeds meer naar haar vader trok, wiens gunst ze telkens weer wist te verkrijgen. De tweede ontdekking is eerder geformuleerd als een sterke suggestie dan als een voldongen feit. Uit nieuwe getuigenissen wordt een poging gedaan af te leiden wie de onderduikers heeft verraden, iets wat tot dusver niet bekend was. Het lijkt erop dat de schuld bij een magazijnmedewerker en/of bij diens vrouw gezocht moet worden. Zij vreesden in gevaar te komen wanneer de onderduikers werden opgepakt. Door zelf te bellen konden ze buiten schot blijven, suggereert Müller. Zeker is ze niet over deze motieven, maar het is wel duidelijk dat de magazijnmedewerker buiten stond toe te kijken en zich zo snel mogelijk uit de voeten maakte toen de nazi's binnenvielen. Müller vermoedt dat zijn gedrag werd in gegeven door schuldgevoel, daar hij de families zelf had verraden. Uit ‘Hoe is het hun vergaan?’, dat extra achtergrondinformatie verschaft, net als twee stambomen en ‘De belangrijkste gebeurtenissen in chronologische volgorde’, blijkt dat zowel de magazijnmedewerker als zijn vrouw tijdens de verhoren in 1948 tegenstrijdige dingen hebben gezegd, waaraan te weinig aandacht is geschonken. Daardoor bleef onduidelijk wie de verrader(s) waren. Wegens gebrek aan bewijs werd de zaak toen gesloten. Inmiddels is door nieuwe getuigenissen iets van de onduidelijkheid weggenomen, maar volkomen helder zal het nooit meer worden. Zowel de magazijnmedewerker als zijn vrouw waren in 1963 tijdens een tweede en laatste proces naar de toedracht van het verraad immers al overleden.

Met deze twee ontdekkingen, de brieven en de vermoedelijke verraders, laat Müller zien hoe zij te werk gaat. Uit de opgediepte pagina's wordt een karakteranalyse gegeven van Anne Frank. Met de hernieuwde kijk op de processen wordt een karakteranalyse gegeven van de vijand. Beide analyses zijn helaas oppervlakkig.

Ten eerste levert Müllers ‘karakteranalyse’ een bijna hilarisch beeld op van een speels en ‘schattig’ klein meisje, een ‘lachende zon’, dat wordt afgeschilderd als ‘het levendig ding’ dat ‘parmantig’ spreekt in ‘gloedvolle bewoordingen’ (p. 33, 39, 54, 120, 197). Het moet kennelijk duidelijk worden dat Anne Frank niet zomaar een meisje is, maar excentriek in al haar eigenzinnigheid en vrolijkheid, hoezeer haar leven ook werd ingeperkt door tragische omstandigheden. De biograaf legt daar wat al te sterk de nadruk op en dat geeft een onwerkelijk beeld. Als lezer begin je je na de zoveelste verheerlijking af te vragen wat Anne Franks kwalijke kanten waren, nergens echter wordt Anne Frank mens. Ze blijft een engelachtige verschijning die alleen als ze ondergedoken zit haar medemens tot wanhoop drijft. De biograaf lijkt dat gegeven voornamelijk te gebruiken om de verkennende en bruisende natuur van Anne uit te vergroten. Het is deze portrettering van een onaardse goedheid die verraadt dat er nog een ander punt op Müllers agenda staat.

Dat punt heeft Müller in haar inleiding al min of meer aangegeven, want daarin stelt ze dat deze biografie een overzicht geeft ‘van de waanzin van de naziterreur’ (p. 9), in de hoop er zoveel mogelijk mensen mee wakker te schudden. Zij verwacht dat gruweldaden kunnen worden voorkomen door ze te doorgronden. Behalve een verhaal over een meisje bevat deze biografie daarmee ook een waarschuwende analyse waarin het karakter van de vijand, de nazi's, onder de loep wordt genomen. Müllers verwachting zal naar alle waarschijnlijkheid worden bewaarheid; lezers van dit boek zullen haar boodschap wel meekrijgen, maar de loep waar die lezers door kijken, vergroot de feiten tot deze buitensporig grote

[p. 95]

proporties krijgen. Zo zijn nazi's ‘stomme rotmoffen’, ‘treiteren’ ze de joden en noemt Müller hen ‘listig en achterbaks als piraten uit een reeds lang vervlogen eeuw’ (p. 99, 139). De gruweldaden blijken, weinig diepgravend, voort te komen ‘uit belustheid op macht en overwicht. Uit geldingsdrang. Uit pure idiotie’ (p. 115). Het moet de lezer duidelijk worden dat alles wat de nazi's deden gericht was op het beroven van de persoonlijkheid van de joden. Het was ‘een afschuwelijk spelletje, dat iedere persoonlijkheid relativeer[de]’ (p. 149). De achterliggende en zeer aannemelijke gedachte van Müller is, dat dé manier om een oorlog te winnen ligt in het degraderen van de tegenstander. Wat de nazi's wilden, volgens de biograaf, was voornamelijk het moreel van de joden breken. Hier stelt Müller dan tegenover dat Anne Frank haar vrolijke persoonlijkheid tot in haar laatste dagen heeft weten te behouden (de vraag is alleen in hoeverre die ene getuigenis overtuigend is).

Door de manier waarop Müller analyseert, ontstaat aan het einde van het boek enige verwarring. In het nawoord van Miep Gies, die de onderduikers heeft bijgestaan in het Achterhuis, wordt namelijk met nadruk gesteld dat Annes leven en dood een individueel lot zijn en dat zij beslist niet alle oorlogsslachtoffers symboliseert. Maar de manier waarop de biograaf Anne en haar vijand analyseert, doet juist vermoeden dat Anne wél als symbool fungeert: de lezer moet immers lering uit het verhaal trekken. Anne krijgt weliswaar meer diepte door alle familieverhalen van ooms, tantes en vrienden, maar door van de biografie tevens een verhaal over de naziterreur te maken wordt de symboliek (en de karikatuur) erg voor de hand liggend, zodat Anne niet meer als mens centraal staat, maar een voorbeeld wordt. Anne is het weerloze slachtoffer en de nazi's zijn de brute beesten. Uiteraard is een biografie over Anne Frank ondenkbaar zonder de achtergrond van de Tweede Wereldoorlog, maar door het gebrek aan nuance en de uitgebreide verhalen over gebeurtenissen die Anne Frank niet hebben geraakt (althans niet rechtstreeks), wordt Anne noodzakelijkerwijs een weinig menselijke heldin en zodoende een symbool. En dit ‘misverstand’ (p. 242) leek Müller nu juist uit de wereld te willen helpen, als we Miep Gies in haar nawoord moeten geloven. Müller zelf wijdt hier overigens geen woord aan, zodat de lezer in verwarring achterblijft over de verschillende uitgangspunten.

Dat het misverstand de wereld niet uit is, is naar mijn idee voornamelijk te wijten aan de stijl. Müller probeert in de inleiding de criticus te snel af te zijn door te schrijven dat ze bewust gekozen heeft voor een ‘behoedzame verhalende schrijftrant, om het meisje Anne Frank nader te komen’ (p. 11). Hiermee hoopt ze een zo groot mogelijk publiek te bereiken en haar schrijfstijl te verantwoorden. Die stijl nadert het meest de spreektaal, soms op het infantiele af, zoals in een ‘goed geplande gemeenheid’ (p. 122) of in een zin als ‘En dat vonden de meeste Nederlanders helemaal niet zo leuk.’ (p. 59) Vooral echter door een overstelpende hoeveelheid verkleinwoorden en herhalingen. Het doel, veraangenamen van een wetenschappelijk vertoog, wordt daardoor volkomen voorbijgeschoten, zodat een vreemd kinderlijke sfeer komt te hangen over een onderwerp waarin wel wat meer volwassenheid mag worden verwacht. Het gevolg is dat de missie van de pagina's spat en dat is volkomen onnodig, het verhaal is op zichzelf immers al tragisch en sterk genoeg. Daarnaast is het de vraag of de taalkundige hobbels en gaten aan Müller of aan de vertaler van het boek te wijten zijn. Wat zeker aan de vertaling te wijten is, zijn germanismen als ‘twintig minuten voor twaalf uur’ (p. 104) en ‘het grote zusje’ (p. 187).

Tot slot is een van de interessante dingen aan een biografie die grotendeels is gebaseerd op een ‘literair document’ (p. 7) meer te weten te komen over het soort literatuur dat Anne las. Zijn er verbanden te vinden tussen haar stijl en die van haar voorbeelden, met de

[p. 96]

inhoud of de vorm van de boeken die ze in handen kreeg? Daar valt met een oeuvre van één dagboek niet zo ontzettend veel over te vertellen, maar Müller doet een poging. Zo laat ze zien dat Anne, vooral in haar onderduiktijd, bergen boeken verslond, waaronder veel geschiedenisboeken, maar ook romans van Nico van Suchtelen en van haar favoriet Cissy van Marxveldt. Uit het dagboek blijkt dat Joop ter Heul, de vierdelige roman van Van Marxveldt, Anne hoogstwaarschijnlijk heeft aangezet tot het schrijven van haar relaas. De hoofdpersoon van die roman, met wie Anne zich identificeerde, schreef immers ook een dagboek. Müller constateert een toenemende verrijking van Annes woordenschat en een per maand soepeler en genuanceerder wordende beschrijving van haar werkelijkheid. Wat ze opmerkelijk vindt aan het dagboek en de verhalen die Anne schreef, is het overzicht dat zij als ‘dramaturge’ over haar schrijven bewaarde (p. 171). Dat blijkt vooral uit de manier waarop zij haar dagboek ten dele heeft gereviseerd. Uit alles wat Müller vertelt, komt naar voren dat Anne bezig was een eigen stijl te ontwikkelen, iets wat volgens Müller ongetwijfeld, had Anne de oorlog overleefd, tot een groot schrijverschap had geleid. Nu zullen we het moeten doen met het dagboek, waar literair eigenlijk weinig over te zeggen valt, behalve dat het is geschreven vanuit een enorme geestdrift en een steeds dieper wordende overtuiging. Jammer is dat Müller niets meer weet te vertellen over de verhalen die Anne geschreven blijkt te hebben. Het blijft onduidelijk wat precies de inhoud was en of deze de tijd hebben overleefd.

Anne Frank. De biografie is een gekleurd boek geworden, maar wie door die gekleurde bril kan kijken en de kinderlijke, soms stuntelige taal niet stoort, kan door Müllers ontdekking van de onbekende pagina's van het dagboek en de theorie over de verraders van de familie Frank in elk geval zijn beeld van Annes leven en leefomgeving bijstellen. Maar of het boek daarmee ook de in de flaptekst vermelde betiteling ‘eerste volledige, diepgaande biografie’ mag dragen, is de vraag.

Fleur Speet