Vooys. Jaargang 17

[p. 22]

Het egodocument:
stiefkindje of oogappel?
Gert-Jan Johannes en Rudolf Dekker

Lange tijd werden egodocumenten beschouwd als een marginaal literair genre en als een historische bron van twijfelachtige waarde. De afgelopen decennia krijgen egodocumenten echter steeds meer serieuze aandacht van onderzoekers uit verschillende wetenschappen. Een stroom van monografieën, artikelen en tekstedities plaatst de diverse onder deze noemer gebrachte tekstsoorten in het middelpunt van de belangstelling. In dit artikel geven Gert-Jan Johannes en Rudolf Dekker een beknopt overzicht van de kwesties die thans spelen en van lopend onderzoek op dit gebied.

De Nederlandse bijdrage aan de theorievorming over egodocumenten is tot op heden vrij beperkt gebleven. Dit is opmerkelijk: het was immers de Nederlandse historicus Jacques Presser die een halve eeuw geleden de term egodocument introduceerde. Hij hield een warm pleidooi voor het gebruik en de bestudering van dit soort teksten.^1. Er bestond kennelijk behoefte aan een meeromvattend en neutraler begrip waarmee zowel autobiografieën, dagboeken, brieven als diverse andere verwante teksten konden worden aangeduid. Kortom: teksten waarin de auteur expliciet schrijft over eigen handelen en gevoelens. Niet alleen Pressers vakgenoten gingen de term gebruiken; de term egodocument werd gemeengoed en als zodanig opgenomen in de Van Dale.

Tien jaar later introduceerde de Franse literatuurwetenschapper Philippe Lejeune een ander begrip in de theorievorming rond de autobiografie dat eveneens snel opgang maakte: het ‘autobiografisch pact’ (Lejeune 1975). Ook voor brieven, dagboeken en dergelijke bestaat er, evenals bij fictionele teksten, een impliciete afspraak tussen schrijver en lezer: in het geval van het ‘autobiografisch pact’ houdt dit in dat de schrijver, de verteller en de hoofdpersoon één en dezelfde persoon zijn.

De behoefte aan de overkoepelende term egodocument was des te groter omdat de traditionele genre-indelingen en genre-hiërarchieën in de (post)moderne tijd steeds meer in twijfel werden getrokken. De vanzelfsprekende scheiding tussen de feiten van het geschiedverhaal en de fictie van de literaire tekst is vervaagd. In dit licht is het niet verwonderlijk dat het van oudsher dubieuze, hybride genre van het autobiografische geschrift aan prestige heeft gewonnen. Ook is men zich bewuster geworden van de verwantschap met een andere tekstvorm waarin een individu centraal staat: de biografie. De geschiedenis van de autobiografie is nauw verbonden met die van de biografie. Tegelijk is er meer oog gekomen voor het verschijnsel dat de auteur van een biografie zichzelf projecteert in zijn tekst. Dat laatste gebeurt in sommige recente biografieën zelfs bewust.

1. Presser 1958, pp. 208-210. Voor een bibliografie op het gebied van egodocumenten zie de website: http://echo.fhk.eur.nl/ego.

Van Confessiones tot Confessions en verder

De traditionele literatuurwetenschap heeft zich, vanuit een chronologisch-teleologisch perspectief, vooral met de autobiografie beziggehouden. Het ontstaan van de moderne autobiografie wordt geplaatst in de tweede helft van de achttiende eeuw, met Jean-Jacques Rousseaus Confessions als een vroeg en tevens invloedrijk voorbeeld. In feite volgden literatuurhistorici vaak blindelings Rousseaus eigen openingsregels: ‘Ik ga iets ondernemen dat nooit eerder is gedaan en dat, als het eenmaal is uitgevoerd, niet zal worden nagevolgd. Ik wil aan mijn medemensen een mens laten zien zoals hij werkelijk is, en die mens, dat ben ik zelf.’ Wel werden vaak de Confessiones van kerkvader Augustinus als voorloper in de beschouwing betrokken. Ook signaleerde men aanzetten in de periode tussen Augustinus en Rousseau, met name in de Italiaanse Renaissance (Benvenuto Cellini en Gerolamo Cardano), en in protestants Engeland (John Bunyan). Maar in deze visie is de autobiografie als zelfstandig genre pas rond 1800 doorgebroken. Als bijkomend bewijs werd aangevoerd dat de term autobiografie rond die tijd pas ingang vond in verschillende talen - inclusief (maar vrij laat) het Nederlands.

De criteria om van een autobiografie te mogen spreken, werden tot voor kort nogal strikt en

[p. 23]

beperkend gedefinieerd. Dit houdt in dat, wat de vorm betreft, een autobiografie alleen in proza kon worden geschreven. Het feit dat er een lange traditie bestond om het eigen leven in dichtvorm te beschrijven, werd genegeerd. In Nederland is die lyrisch-autobiografische traditie onder meer vertegenwoordigd in Jacob Cats' ‘Twee en tachtigjarig leven van zijn geboorte af tot zijn dood toe’, met als meer obscure voorganger het Memoriaal ofte mijn levensrayijsinghe van Harmanus Verbeecq, onlangs uitgegeven door Jeroen Blaak.^2. Wat de inhoudelijke criteria betreft, werd gesteld dat de autobiografie een zoektocht moest zijn naar het eigen ik, vaak geschreven onder invloed van een crisiservaring waarbij de auteur ‘zichzelf ontdekt heeft’. We vinden deze laatste opvatting over de autobiografie onder meer terug bij de eerdergenoemde Philippe Lejeune. In dit soort definities wordt het autobiografisch schrijven gereduceerd tot een zeer specifieke en tijdgebonden verschijningsvorm, die haar bloei beleefde in de negentiende en vroege twintigste eeuw. In de literatuurtheorie wordt hier de term ‘moderne autobiografie’ voor gebruikt, en nog steeds is dit het model dat velen voor ogen staat wanneer het gaat over autobiografisch schrijven.^3.

Als zodanig werd het ontstaan van de moderne autobiografie gezien als schriftelijke neerslag van wat genoemd werd de ‘ontdekking van de individuele identiteit’ tijdens de Verlichting. De autobiografie zou het resultaat zijn van een voortschrijdend proces van individualisering. Een proces dat tijdens de Renaissance was ingezet, maar dat in de loop van de achttiende en negentiende eeuw de Europese cultuur in haar geheel ging bepalen. Deze opvatting sloot aan bij het werk van historici als Jacob Burckhardt, Wilhelm Dilthey en Georg Misch, die de voortschrijdende ontplooiing van het individu in egodocumenten wilden traceren. Misch's Geschichte der Autobiographie werd het voorbeeld voor veel ander ideeën-historisch onderzoek, waarbij opvalt dat het steeds weer dezelfde schrijvers zijn die onder de loep werden genomen.^4. Er heeft zich een canon gevormd: beginnend met Augustinus en via Rousseau en enkele andere achttiende-eeuwers (zoals Gibbon, Franklin, Goethe) uitkomend bij schrijvers als Sartre en Leiris.

Inmiddels is dit beeld van de autobiografie als onderdeel van een ‘triomf van de westerse individualiteit’ op essentiële onderdelen aan revisie onderhevig. Ten eerste is er in de recente theorievorming veel aandacht gekomen voor de mogelijkheid dat die triomf van de westerse individualiteit zelf niet meer dan een historisch-narratieve constructie zou kunnen zijn, een constructie waaraan auteurs van autobiografische geschriften hebben bijgedragen. Daarmee zijn ook hier weer vragen naar het ultieme onderscheid tussen feit en fictie naar de achtergrond geschoven.

Onderzoekers zijn bovendien tot het inzicht gekomen dat ook het autobiografisch schrijven niet zozeer een kwestie van reconstructie is als wel van constructie (Porter 1996 en Folkenflik 1993). Het ‘zelf’ zoals de auteur dat presenteert, was er nog niet voor het schrijven, maar ontstaat (in elk geval ten dele) tijdens en door het schrijven zelf. Dit inzicht groeide mede onder invloed van de ontwikkeling van de autobiografie in de twintigste eeuw (zoals te zien is bij auteurs als Sartre, Dumas, Robbe-Grillet) die een voortgaande ‘literarisering’ vertoonde. Aanvankelijk werd hierop gereageerd met de leus ‘de dood van de autobiografie’. De stortvloed aan beschouwingen over dit thema gaf critici de schampere observatie, dat die dood in elk geval flink wat werk verschafte aan de literatuurwetenschappelijke doodgravers.

Tegenwoordig begint het inzicht te overheersen dat het niet zozeer de autobiografie zelf is die is overleden, maar een bepaalde verschijningsvorm daarvan, namelijk de moderne autobiografie, zoals die vooral in de negentiende eeuw floreerde. Dit inzicht is nog versterkt door sociaal-historisch onderzoek, genderonderzoek en etnische studies die constateerden dat egodocumenten van arbeiders, vrouwen en etnische minderheden op belangrijke punten verschillen van de canonieke autobiografische geschriften. Ook dit wijst erop dat de moderne autobiografie slechts een bepaalde vorm is uit het totaal aan mogelijkheden om autobiografisch te schrijven. Het beeld van de moderne autobiografie als

2. Cats 1726 is nog weinig bestudeerd, zie: K. Poorteman 1986, pp. 154-161; K. Bostoen 1991, pp. 89-103; Verbeeck 1999.

3. Wij nemen de term ‘moderne autobiografie’ hier gemakshalve over. Echter wel met de aantekening dat het hier dus niet gaat om de ‘moderne autobiografie’ in de zin van de polyfone of postmoderne autobiografie, zoals die in de tweede helft van de twintigste eeuw is ontstaan.

4. Misch 1954-1957. Zie: Dekker 1988 voor een overzicht van de oudere literatuur.

[p. 24]

genre berust in feite op een cirkelredenering: een beperkt corpus teksten is uit het geheel aan egodocumenten gelicht en bestempeld als ‘autobiografie’, waarna vervolgens allerlei autobiografische geschriften die niet aan dit beeld voldeden, geheel terzijde geschoven of gemarginaliseerd werden. Handhaving van dit beeld is niet langer aan de orde nu in het literatuur wetenschappelijk en literair-historisch onderzoek de traditionele genre-afbakeningen en - hiërarchieën steeds minder relevant zijn. Dit biedt ruimte voor meer genreneutraal onderzoek naar historische egodocumenten als fundamenteel ‘literaire’ teksten - ‘literair’ niet in de evaluerende zin, maar in de zin dat ze een bepaalde retorische of narratieve structuur bezitten.

De constructie van de reconstructie

In de geschiedwetenschap is eveneens sprake van een sterk groeiende waardering voor egodocumenten.^5. En ook bij historici is twijfel gerezen over de gangbare teleologische benadering in de traditie van Misch. De meest fundamentele kritiek is geleverd door Michael Mascuch in zijn recente Origins of the Individualist Self (Mascuch 1997). Hij ziet autobiografisch schrijven als een culturele praktijk waarbij de tekst een publiek vertoon van de eigen identiteit, de ‘self-identity’, is. Met een beroep op de socioloog Erving Goffman en de filosoof Charles Taylor meent Mascuch dat het concept ‘self-identity’ flexibel, multi-interpretabel en historisch bepaald is. Bij de ‘individualistische zelf-identiteit’ moeten we denken aan iemand die zichzelf ziet als autonoom, in staat is zijn eigen leven te bepalen, en die ook bewust gebruikmaakt van de middelen die er zijn om de eigen identiteit naar buiten te brengen. Een van de belangrijkste middelen is, volgens Mascuch, de autobiografie. Beide, persoonlijkheid en tekstvorm, zijn volgens hem een product van de achttiende eeuw. Mascuch sluit hiermee overigens wel aan bij ideeën van Misch. Zo benadrukt hij de samenhang met de opkomst van de roman. Ook wijst hij erop dat de moderne autobiografie gezien kan worden als een geseculariseerde versie van de reeds langer bestaande, door Augustinus geïnspireerde, bekeringsgeschiedenissen. En hij benadrukt, net als veel literatuurhistorici, het belang van vrouwelijke auteurs. Juist vrouwen konden als relatieve buitenstaanders, in de zin dat zij minder gebonden waren aan vastliggende literaire vormen, gebruikmaken van het vooralsnog meer vormvrije genre van de autobiografie.

De zienswijze van Mascuch tast weliswaar de traditionele canon aan, maar sluit in grote lijnen nog aan bij het verhaal van de ‘triomf der westerse individualiteit’. Andere historici hebben juist bij het begrip individualisering zélf vraagtekens gezet. Zo heeft Hugo Röling er onlangs op gewezen dat de negentiende en twintigste eeuw naast individualisering een niet minder sterke tendens tot collectivisering kenden.^6. Hij wijst op politieke en utopische ideeën, uitmondend in collectivistische ideologieën als communisme en fascisme, stromingen waarin elk individualisme juist werd tegengegaan.

De wens om buiten de canon te kijken was ook sterk bij mentaliteitshistorici, die sinds enkele decennia vooral op zoek zijn naar egodocumenten van ‘gewone’ mensen. Dit onderzoek heeft nieuwe inzichten opgeleverd over de aard van het betreffende genre. Terwijl ideeën-historici het individualistische karakter van egodocumenten benadrukten, blijkt dat de meeste dagboeken en autobiografieën werden geschreven ten behoeve van de kinderen van de auteur. Egodocumenten vormden een brug tussen generaties, ze moesten continuïteit garanderen. Ze werden dus eerder geschreven vanuit een - met de middeleeuwen geassocieerd - familiebewustzijn, dan vanuit een modern individualiteitsgevoel. Een Nederlands voorbeeld is het dagboek dat de Haagse schoolmeester David Beck in 1624 bijhield voor zijn drie kinderen. Hij schreef voor ieder een kopie uit (Beck 1993).

Er is veel gediscussiëerd over de kwestie van de representativiteit van egodocumenten. Dat probleem wordt vaak opgelost door meerdere teksten naast elkaar te leggen. In het licht van recente

5. Zie voor een overzicht van recente ontwikkelingen: Scholliers 1997.

6. Zie diens bijdrage aan het themanummer over geschiedenis en individualiteit van Spiegel Historiael 34 (1999), no.1.

[p. 25]

theorievorming heeft deze discussie veel van haar relevantie verloren. Historici zoeken immers veel minder dan vroeger naar algemeen geldende waarheden. Men is meer geïnteresseerd geraakt in de individuele beleving van het verleden.

Terzelfder tijd heeft de tegenstelling tussen egodocumenten en overheidsbronnen veel aan scherpte ingeboet. Omdat de meeste geschiedschrijving zich sinds de negentiende eeuw ontwikkelde binnen het kader van de nationale staten, werd aan de schriftelijke neerslag van het staatsvormingproces een bijna absolute betrouwbaarheid toegekend. Juist de laatste jaren is het besef doorgedrongen dat officiële bronnen soms sterker van de werkelijkheid afwijken dan onofficiële. Recente politieke schandalen, zoals Watergate, zijn daar voorbeelden van. Wie thans de Russische geschiedenis van deze eeuw zou schrijven, uitsluitend op basis van overheidsarchieven, zou zich volstrekt belachelijk maken. Ook de Nederlandse geschiedenis, meent men tegenwoordig, zou zonder egodocumenten goeddeels ongeschreven blijven. Een dergelijke visie gaat echter nog wel uit van een absoluut waarheidsidee. Meer radicale theoretici hebben dat nu juist zelf ter discussie gesteld.

Onder invloed van structuralistische en postmoderne theorievorming is er namelijk ook in de historiografie meer aandacht gekomen voor het feit dat elk beeld van het verleden niet alleen een kwestie van reconstructie is, maar principieel ook een kwestie van constructie. In het postmoderne denken wordt de narratieve constructie zelfs gezien als de enige werkelijkheid en worden vroegere waarheidsclaims van de historiografie verworpen. In dit licht bezien, vervaagt het onderscheid weer tussen egodocumenten en andere bronnen. Een benadering die het verhaal en de constructie centraal stelt, maakt de scheidslijnen tussen de particuliere visie van auteurs van egodocumenten enerzijds, en de officiële getuigenissen en documenten anderzijds, minder scherp. Er is minder aandacht voor de vraag wat de historische waarheid is, en meer voor de vraag hoe beelden van het verleden totstandkomen en hoe de retorica van het geschiedverhaal werkt. In die visie zijn egodocumenten steeds meer volwaardige bronnen geworden naast alle andere.

Kenmerkend voor het moderne sociaal-historisch onderzoek - en vergelijkbaar met de ontwikkelingen binnen de literatuurwetenschap - is de laatste tijd de neiging de term egodocument in steeds ruimere zin te gebruiken, en er bijvoorbeeld ook verhoren van gevangen misdadigers toe te rekenen. Voor alle contemporaine historici geldt daarnaast dat het taboe op het gebruik van het woord ‘ik’ in de tekst, zo typerend voor de traditionele wetenschappelijke geschiedschrijving, verminderd is. In Frankrijk bloeit de zogenaamde ego-histoire op. Dit zijn geschriften van historici die hun eigen geschiedenis opschrijven en publiceren. In Nederland is dat nog ongebruikelijk, al heeft Presser reeds het voorbeeld gegeven, en heeft L. de Jong met zijn memoires zelfs een publiekssucces geboekt (Slihcer van Bath 1998; Kossmann 1998; Verwey 1994).

Schaamt u voor uwe vaderen niet

In historische handboeken op het gebied van de Nederlandse letteren is tot nu toe weinig tot geen aandacht aan egodocumenten besteed. Afgezien van de studies over de autobiografie door P. Spigt, over het dagboek door G. Kalff jr., en de studies van meer algemene aard van S. Dresden en A.M.J. Chorus, is er

[p. 26]

weinig verschenen.^7. Er is inmiddels wel een Werkgroep Biografie die het Biografie Bulletin uitgeeft. De activiteiten beperken zich vooralsnog voornamelijk tot gedachtevorming rond de traditionele biografie van ‘grote mannen en vrouwen’.

De idee dat Nederlanders weinig over zichzelf schreven en dat, voorzover er egodocumenten zijn geschreven, die angstvallig door de familie geheim worden gehouden, is diepgeworteld. Theod. Jorissen beklaagde zich hier een eeuw geleden al over (Jorissen 1893, pp. 53-78). Hij vernam af en toe uit de krant dat er familiepapieren aan een archief waren geschonken, en dat er dan gewoonlijk tweeërlei werd bijgevoegd: ‘dat zeker nog tal van belangrijke papieren voor onze geschiedenis van gewicht in het bezit van particulieren zijn, en dat de overgave van zulke stukken aan archieven of bibliotheken zeer te wenschen is’. Maar zoiets wordt door de lezer snel vergeten, schreef Jorissen en hij voegde daaraan toe: ‘trouwens, het is een uitzondering, als het publiek van deze belangrijke papieren iets meer hoort’. Kortom, ‘het historisch leven van ons volk is nul’. Hij besloot met de oproep: ‘Durf voor den dag komen; schaamt u voor uwe vaderen niet. [...] Hebt de trotsch der Engelsche aristocratie, die zich niet schamen, dat ook de misslagen en dwalingen van haar vaderen tot de historie des volks behooren!’ Er is sindsdien wel wat, maar niet veel veranderd. Onlangs constateerde U. Rosenthal, hoogleraar bestuurskunde, in de Volkskrant (13 februari 1999) nog eens dat er teleurstellend weinig memoires zijn van Nederlandse politici.

Opvallend is daarentegen de grote belangstelling in Nederland voor het autobiografische aspect van literatuur. Sinds jaar en dag houden genootschappen die zich wijden aan de bestudering van schrijvers als Bilderdijk, Multatuli en Vestdijk, zich voornamelijk of zelfs uitsluitend bezig met het verzamelen van biografische details. Sommige hedendaagse auteurs beklagen zich over de talloze interviewers die uitsluitend geïnteresseerd zijn in de vraag of bepaalde voorvallen in een roman ‘echt gebeurd’ zijn. Andere auteurs, zoals Connie Palmen en J.J. Voskuil spelen hier juist op in, door voortdurend te benadrukken dat hun romans over ware personen en gebeurtenissen gaan. Er circuleren lijstjes van personen in Het Bureau, en dat de titel van Palmens roman I.M. iets te maken heeft met Ischa Meijer is maar al te bekend. Toch valt zelfs bij auteurs als Voskuil en Palmen soms iets van onbehagen te signaleren. Met enige irritatie, maar voorzichtig, om hun lezers niet voor het hoofd te stoten, proberen ze te laten zien dat hun literaire scheppingen toch wel wat meer zijn dan simpele afdrukken van de werkelijkheid. Er liggen literaire strategieën van selectie, schifting, vervorming, structurering in ruimte en tijd, retorische presentatie aan ten grondslag. Ook als sleutelromans zijn hun boeken toch meer dan alleen fotografische afbeeldingen van de werkelijkheid.

Voor het literaire aspect van het autobiografische heeft niet alleen het leespubliek, maar ook het literaire onderzoek vaak opvallend weinig belangstelling. Naast talloze studies waarin het liefdesleven van Multatuli wordt uitgeplozen of waarin tot op de cent wordt uitgerekend hoe groot het befaamde kastekort van Lebak nu eigenlijk was, staat maar heel weinig onderzoek naar de structuur van Max Havelaar en naar de retorische strategieën die Multatuli toepaste om de gebeurtenissen uit zijn leven een literaire vorm te geven. Zo mogelijk nog minder aandacht is er voor het feit dat elke vorm van autobiografisch schrijven in wezen een kwestie van literaire presentatie is. Er is een zo goed als totaal gebrek aan meer algemene studies naar de retorica van de brief, het dagboek of de autobiografie. Zeker waar het gaat om geschriften van mensen die niet tot de canon van de grote namen behoren.

Binnen de Nederlandse geschiedschrijving heeft de groeiende belangstelling voor egodocumenten tot nu toe vooral geleid tot aansporingen deze bron te gebruiken in toekomstig onderzoek. Historici zijn zich wel bewust geworden van de literaire aspecten van zulke teksten, en van de soms overschreden grenzen met fictie maar de gemiddelde lezer blijft verwachten dat een egodocument authentiek is. Wie een autobiografie leest die achteraf nep blijkt te zijn, voelt zich nog altijd op het verkeerde been gezet. Dat zou

7. Spigt 1985; Kalff jr. 1935; Dresden 1960; Chorus 1966. Bundels met een algemeen karakter zijn: Jongeneel 1988 (met bijdragen van onder meer Weintraub, Neumann en Porteman; Schipper Schmitz 1991.

[p. 27]

in elk geval kunnen gelden voor de lezers van Geert Maks bundel Ooggetuigen van de vaderlandse geschiedenis. Daarin heeft hij een verslag opgenomen van de arrestatie van Prinses Wilhelmina bij Goejanverwellesluis. De passage komt uit het in 1882 verschenen Uit de gedenkschriften van een voornaam Nederlandsch beambte. Kort na het verschijnen heeft de eerdergenoemde Jorissen het werk echter al ontmaskerd als een vervalsing (Dekker 1983, pp. 220-226). In handboeken wordt meestal vooral gewaarschuwd. ‘Getoetst aan andere bronnen en in het algemeen met voorzichtigheid en kritische zin gebruikt heeft deze documentatie niettemin soms originele betekenis en steeds waarde als secundaire en aanvullende bron’, luidt de conclusie van de paragraaf ‘Egodocumenten’ in de studie De ware geschiedschrijver. Apparaat voor de nieuwste geschiedenis. door P. Luykx, H.J.C Termeer en J.P.A. van Vug. Ook wordt vaak gesteld dat egodocumenten per definitie niet representatief zijn - dit dus in de aanvechtbare veronderstelling dat representativiteit van groot belang is voor historisch onderzoek. In recente historische studies, zoals die van Sandra Bos over het gildewezen, wordt desondanks vaak op egodocumenten gewezen als bronnen die het onderzoek verder kunnen brengen (Bos 1998).

Een groeiend aantal uitgegeven teksten, onder meer in de reeks Egodocumenten van uitgeverij Verloren, bevordert deze ontwikkeling. Maar voordat deze ontsloten bronnen opgenomen kunnen worden in het onderzoek, zullen (literatuur)historici zich er meer rekenschap van moeten geven hoe zij met dergelijke teksten omgaan. De inventarisatie van egodocumenten tot 1814 heeft een sterke impuls gegeven aan het gebruik van zulke teksten in (literair)historisch onderzoek. Voorbeelden van zulk onderzoek zijn de studie van Arianne Baggerman naar het leesgedrag van het jongetje Otto van Eck (Baggerman 1997, pp. 129-134), van Jeroen Blaak naar de leefomstandigheden van de Amsterdamse ambachtsman Harmannus Verbeecq (Blaak 1999, pp. 1-19) van Florence Koorn naar vrouwelijke religiositeit op basis van de autobiografie van Elisabeth Strouven (Koorn 1996, pp. 87-109) van Herman Roodenburg naar seksualiteit en opvoeding (Roodenburg 1985, pp. 518-539), van Luuc Kooijmans naar vriendschap (Kooijmans 1997; Kooijmans 1996, pp. 59-69), van Judith Pollmann over godsdienst rond 1600 (Pollmann 1999) en van Monique Stavenuiter naar ouderdom in dagboeken (Stavenuiter 1993).

Elk nadeel heb zijn voordeel

‘Elk nadeel heb zijn voordeel’, zoals de voetbalfilosoof Johan Cruijff het uitdrukt. Dat de bestudering van egodocumenten in Nederland nog in de kinderschoenen staat, biedt ongekende mogelijkheden voor geïnteresseerde onderzoekers. Er valt nog veel te ontdekken, te analyseren en te bediscussiëren. Het laat zich niet aanzien dat deze teksten ooit al hun geheimen zullen prijsgeven. Immers, egodocumenten blijven door hun veelvormigheid en persoonlijk karakter een eigenzinnig type tekst. En niet alle schrijvers zijn zo coöperatief als men verwachten zou. Wat dat betreft is het duidelijkste statement afgegeven door Willem Bilderdijk, die zijn korte autobiografie begint met de onvergetelijke woorden: ‘Het leven is mij, van zolang mij heugt, pijnlijk, lastig, en ledig gevallen. De meeste bijzonderheden heb ik al vroeg getracht te vergeten, en ik ben hierin voor een groot gedeelte, schoon minder dan ik wenste, geslaagd.’ (Tydeman 1853, p. 29)

Gert-Jan Johannes is verbonden aan de Faculteit der Geesteswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam; Rudolf Dekker aan de Faculteit der Historische en Kunstwetenschappen van de Erasmus Universiteit van Rotterdam. Beiden zijn redacteur van de serie Egodocumenten.

[p. 28]

Literatuur

Arianne Baggerman, ‘The Cultural Universe of a Dutch Child: Otto van Eck and his Literature’. In: Eighteenth Century Studies 31 (1997).

David Beck, Spiegel van mijn leven; een Haags dagboek uit 1624, ed. Sv.E. Veldhuijzen. Hilversum 1993, reeks Egodocumenten 3.

Jeroen Blaak, ‘Worstelen om te overleven. De zorg om het bestaan in het Memoriaal van Harmannus Verbeecq (1621-1681)’. In: Holland 31 (1999), pp. 1-19.

Sandra Bos, ‘Uyt liefde tot malcander’. Onderlinge hulpverlening binnen de Noord-Nederlandse gilden in internationaal perspectief (1570-1820). Amsterdam 1998.

K. Bostoen, ‘De autobiografie van Jacob Cats’. In: M. Schiper en P. Schmitz [red.] Ik is anders. Autobiografie in verschillende culturen. Baarn 1991.

Jacob Cats, ‘Twee en tachtigjarig leven van zijn geboorte af tot zijn dood toe’. In: Alle de werken. 2 dln. Amsterdam 1726. Deel 2, pp. 289-319.

A.M.J. Chorus, Vormen van zelfkennis inde autobiografie. Den Haag 1966.

R.M. Dekker 1983, ‘Wie schreef de Gedenkschriften van een voornaam Nederlandsch beambte? Enkele opmerkingen naar aanleiding van een recente heruitgave’. In: Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden 98 (1983).

R.M. Dekker 1988, ‘Egodocumenten: een literatuuroverzicht’. In: Tijdschrift voor geschiedenis 101 (1988), pp. 161-190.

S. Dresden, Schrijvers in eigen spiegel. Den Haag 1960.

Robert Folkenflik [red.], The Culture of Autobiography: Constructions of Self-Representation. Stanford 1993.

Els Jongeneel [red.], Over de autobiografie. Utrecht 1988.

Th. Jorissen, ‘Uit familiepapieren’. In: Historische studien IV. Haarlem 1893.

G. Kalff jr., Het Dietsche dagboek. Groningen/Batavia 1935.

Luuc Kooijmans, ‘De dagboeken van Joan Huydecoper’. In: Nederlands archievenblad 100 (1996), pp. 59-69.

Luuc Kooijmans, Vriendschap en de kunst van het overleven in de zeventiende en achttiende eeuw. Amsterdam 1997.

Florence Koorn, ‘Een charismatische anti-heilige: Elisabeth Strouven (1600-1661)’. In: Mirjam Cornelis e.a. [red.], Vrome vrouwen. Betekenissen van geloof voor vrouwen in de geschiedenis. Hilversum 1996. (= Tipje van de Sluier deel 10), pp. 87-109.

E.H. Kossmann, Familiearchief. Notities over voorouders, tijdgenoten en mijzelf. Amsterdam 1998.

Philippe Lejeune, Le pacte autobiographique. Parijs 1975.

P. Luykx, H.J.C Termeer en J.P.A. van Vug, De ware geschiedschrijver. Apparaat voor de nieuwste geschiedenis. Gronigen 1983, pp. 92-99.

Michael Mascuch, Origins of the Individualist Self. Autobiography and Self-Identity in England, 1591-1791. Cambridge 1997.

George Misch, Studien zur Geschichte der Autobiographie. Goettingen 1954-1957. 3 dln.; Id., Geschichte der Autobiographie. Bern 1949-1970. 7 dln.

Judith Pollmann, Religious choice in the Dutch Republic. The Reformation of Arnoldus Buchelius. Manchester 1999.

K. Poorteman, ‘Jacob Cats Twee-en-tachtigjarig leven als autobiografie’. In: H. Duits e.a., [red.], Eer is het lof des deuchts. Opstellen over Renaissance en Classicisme aangeboden aan dr.Fokke Veenstra. Amsterdam 1986.

Roy Porter [red.], Rewriting the Self. Histories from the Middle Ages to the Present. Londen 1996.

J. Presser, ‘Memoires als geschiedbron’. In: Winkler Prins Encyclopedie VIII. Amsterdam/Brussel 1958.

Herman W. Roodenburg, ‘The Autobiography of Isabella de Moerloose: Sex, Childrearing and Popular Belief in Seventeenth Century Holland’. In: Journal of Social History 18 (1985), pp. 518-539.

Peter Scholliers, ‘Major turns in European social historiography’. In: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 23 (1997), pp. 129-137.

Mineke Schipper en Peter Schmitz, [red.], Ik is Anders. Autobografie in Verschillende Culturen. Baarn 1991.

B.H. Slihcer van Bath, Leven met het verleden. Groningen 1998.

P. Spigt, Het ontstaan van de autobiografie in Nederland. Amsterdam 1985.

Monique Stavenuiter, Verzorgd of zelfstandig. Ouderen ende levensloop in Amsterdam in de tweede helft van de negentiende eeuw (diss. Rijks Universiteit Groningen 1993); Id., ‘Ouderdom in egodocumenten. De dagboeken van Gedeon Jeremie Boissevain’, Groniek 24 (1991), pp. 177-188.

H.W. Tydeman [red.], Geschiedenis der Vaderlands, door Mr. W. Bilderdijk, XIII. Amsterdam 1853.

Harmanus Verbeeck, Memoriaal ofte mijn levensraijsinghe, ed. Jeroen Blaak. Hilversum 1999. Egodocumenten 16.

G. Verwey, 's Levens avontuur. Een autobiografie. Amsterdam 1994.