Vooys. Jaargang 17

[p. 27]

column
Over den poëzy!
Why? It's poetry
Tom van Deel

Willem Jan Otten was op de afgelopen Nacht van de Poëzie in Utrecht de enige dichter die zijn gedichten uit het hoofd op zei. Hij had de handen in zijn broekzakken gestoken en stond midden op het toneel, de versregels riep hij bedachtzaam op uit zijn geest, zo klonken ze althans uit zijn mond. Het was een dapper optreden, dat maar een enkele keer haperde en het publiek de extra sensatie bezorgde van een dichter die zich hardop voor een volle zaal zijn gedichten staat te herinneren.

De mooiste voordracht uit het hoofd die ik ooit heb gehoord, was afkomstig van Joseph Brodsky. Hij stond in de aula van de Lutherse Kerk in Amsterdam met geheven hoofd, de ogen dicht, zijn poëzie te zingen, een ander woord is er niet voor. Het had iets weg van kerkgezang, maar dan van de Gregoriaanse soort, een liturgische incantatie. Het leek er veel op dat zijn gedichten voor hem grotendeels uit klank bestonden: aan de betekenis ontstegen klankmagie. Toen ik hem, later op de middag, op een partijtje van uitgeverij De Bezige Bij vroeg waarom hij zijn werk op deze manier ‘zong’, antwoordde hij kort en bondig: ‘Why? It's poetry.’

Er is nog een andere Nederlandse dichter die blijkbaar vindt dat je poëzie niet moet voorlezen, maar moet belichamen: Nachoem M. Wijnberg. Hem heb ik althans, toen hij voor zijn bundel Geschenken ruim een jaar geleden de Herman Gorterprijs kreeg, uit het hoofd zijn lange en door geen rijm of metriek gebonden gedichten horen uitspreken. Een mirakel. Ottens poëzie bezit nog allerlei traditionele verstechnische eigenschappen waar het geheugen houvast aan heeft, maar die van Wijnberg lijkt bij uitstek voorleespozie, onherinnerbaar, meer iets voor het oog dan voor het oor.

Van de dichters van de laatste tien jaar vind ik Wijnberg een van de interessantste. Hij heeft een onvervreemdbaar eigen stijl en zijn poëzie is volstrekt verstoken van enigerlei neiging tot lyriek. Zijn debuut uit 1989, De simulatie van de schepping, bestaat uit een verzameling verhaaltjes, vreemde verhaaltjes weliswaar, maar toch. Het anekdotische element is sindsdien aanwezig gebleven in deze poëzie, maar aanzienlijk bemoeilijkt door springerigheid, inklinking, onlogische verbanden en collagetechniek. Er valt vaak maar weinig touw aan vast te knopen.

Je hoort vaak mensen zeggen dat gedichten die ze niet begrijpen of waar ze in welke zin dan ook geen vat op kunnen krijgen, niet te waarderen zouden zijn. Daar ben ik het helemaal niet mee eens. Begrip is bij poëzie-appreciatie niet het doorslaggevende criterium. Ik kan tot op de dag van vandaag begripsmatig vaak nauwelijks uit de voeten met de gedichten van Hans Faverey, maar ik vind ze zonder uitzondering schitterend en niet zelden aangrijpend. Een niet helemaal hiermee onvergelijkbaar effect sorteren de gedichten van Wijnberg bij mij. Ik wil hiermee natuurlijk niet beweren dat begrip net zo goed achterwege kan blijven, maar het is in laatste instantie toch niet bepalend voor de waardering.

Met driehonderdvijftig gedichten, verspreid over zeven bundels, is Wijnberg in tien jaar tijd een van de meest productieve dichters (met Leo Vroman en Toon Tellegen). Daarnaast heeft hij een roman geschreven, die ik een poëtische essayroman zou willen noemen, getiteld Landschapsseks, waarin wel veel landschap maar eerlijk gezegd niet zo heel veel seks voorkomt. Wel staan er vijftien gedichten in en misschien nog wel meer, als proza vermomd, ongeveer zoals Vroman het deed in zijn roman Het carnarium. Zo trof ik bijvoorbeeld deze tekst aan, die ik nu voor de gelegenheid in Wijnbergse versregels overtyp:

Iemand belooft zijn stervende vrouw
dat hij een goed vakman een afbeelding zal laten maken
van haar lichaam. Na haar dood zal hij dan
naast de afbeelding gaan liggen en die omarmen.
Hij zal haar naam een aantal malen fluisteren
en hij zal minder bedroefd zijn.

Iemand bindt een hertengewei vast
op het hoofd van een jager en laat de jager
door zijn eigen honden verscheuren. De honden
blijven daarna onrustig janken totdat hij
een levensecht portret van de jager geschilderd heeft
waarvoor de honden gaan liggen en in slaap vallen.

[p. 28]

 

Iemand schildert een stilleven van een vaas

 

met een aantal bloemen die spoedig sterven

 

en zegt dat dit geen stilleven is

 

maar een landschap.

In de kritiek is Wijnbergs poëzie niet opvallend gunstig ontvangen. De meeste critici wisten niet goed raad met zijn gedichten; ze raakten inhoudelijk het spoor bijster of vonden wat er beweerd werd te vaag, te onhelder. Kennelijk strookte deze poëzie niet met wat zij gewend waren als poëzie te beoordelen. De anekdote uit de beginjaren van Wijnberg werd steeds raadselachtiger en abstracter, de onherkenbaarheid nam toe en het begrip verstomde navenant.

Wijnberg zelf heeft nauwelijks commentaar geleverd op zijn eigen werk, iets wat wel eens als eye-opener kan fungeren. Wel heeft hij zich, al in 1990, uitgelaten over het verband tussen zijn bezigheden als wetenschapper - hij is een gepromoveerd econoom en doceert aan de Universiteit van Amsterdam en de Erasmus-universiteit - en als dichter. Hij zei toen: ‘Ik doe graag onderzoek als econoom, jurist of bedrijfskundige en in wezen is dat niet verschillend van mijn onderzoek als dichter. Dat betekent nadenken, theorietjes bouwen en weer afbreken. Poëzie is een mooie manier om na te denken. En als je een probleem iets dichter bij een oplossing hebt gebracht, dan heb je soms een gedicht.’ Ook zei hij: ‘Poëzie is mijn instrument waarmee ik probeer de wereld om mij heen iets beter te begrijpen. Een bevredigend patroon over een stukje van de wereld leggen, kan het toppunt van schoonheid zijn. Het moet, kortom, kloppen.’

Dat zijn uitspraken die een van zijn vroege gedichten in de herinnering brengen, uit zijn debuut:

Rabbi Nachman at 's avonds alleen en daarna
zette hij het bord (meestal nauwelijks aangeraakt)
buiten de deur van zijn kamer en sloot de deur.
Hij werkte totdat een bepaald verhaal niet meer
dichter bij een geheim kwam en sprak het nachtgebed
daarna uit. Soms meerdere keren in een nacht.

Hij vroeg een vriend de papieren met aantekeningen
te verbranden na zijn dood. Rabbi Nathan deed dit.
Een week na zijn dood. Hij liep met de papieren
naar een plaats in het woud en verbrandde de halve
geheimen en driekwart geheimen op die plaats tot as.

‘Hij werkte tot een bepaald verhaal niet meer/ dichter bij een geheim kwam.’ Het komt mij voor dat de dichter op een vergelijkbare manier aan het werk is. In de woorden van Wijnberg in het interview levert de wereld om ons heen problemen op, waarvoor in de poëzie naar min of meer bevredigende oplossingen wordt gezocht. Het gedicht is geslaagd als het zo dicht mogelijk bij het geheim is kunnen komen, een patroon over een deel van die onbegrijpelijke wereld heeft weten te leggen, iets in kaart heeft gebracht van het onbekende.

Er zijn er een paar die geprobeerd hebben iets meer dan oppervlakkig door te dringen in Wijnbergs gedichten. Hans Groenewegen is van mening dat deze gedichten ‘legendarische anekdotes’ zijn, in de zin die Martin Buber (van de Chassidische legenden) aan dat begrip geeft. Het zijn pogingen om met de methode van de legendarische anekdotiek verbanden zichtbaar te maken. Aangezien er, zo meent Groenewegen, geen door een gemeenschap gedeelde legendarische wereld meer bestaat, moet Wijnberg die zelf scheppen in de hoop dat men hem hierin volgen kan en wil.

Een andere liefhebber van Wijnbergs poëzie is collega-dichter Tonnus Oosterhoff, al evenzeer een buitenbeentje in de Nederlandse poëzie. Hij vindt dat Wijnbergs gedichten ‘vertellen over een catastrofale binnenwereld’ en vergelijkt ze met die van Tellegen, een vergelijking die mij zeer juist toeschijnt. Als enig en cruciaal verschil tussen beiden ziet hij het feit dat Tellegen rechtstreeks over die catastrofale binnenwereld vertelt en dat Wijnberg ‘in zijn kleurige, met personages afgeladen en vindingrijke vertelsels de dekking hoog’ houdt.

Hij licht dat laatste toe met een mooi beeld: ‘Er wordt vanuit een woning dringend op de ruit getikt. “Kom even binnen!” Een persoonlijke kwestie? Maar als de lezer door de voordeur binnengaat, verlaat de bewoner haastig het huis aan de achterkant.’ Oosterhoff doelt hier op de ontwikkeling in deze poëzie naar een steeds grotere anonimiteit, abstractie en afstandelijkheid.

Overigens doet Oosterhoff ons nog een aardige suggestie aan de hand door zichzelf te afficheren als een poëzielezer die gevoelig is voor zinnen: ‘Een gedicht is voor mij al mooi als er een schitterende zin uit opstaat.’ En hij geeft als voorbeeld een zin uit het gedicht ‘Bokser’ in Wijnbergs bundel Langzaam en zacht: ‘Zijn moeder is snel maar zijn vader is langzaam / en hij wordt ook langzaam.’

[p. 29]

Ik sprokkel een handvol van zulke prachtige zinnen uit de bundel Geschenken:

Hij slaat een raam kapot en valt zijn vuist achterna door het glas.

Een vlucht vogels
dwars door de lucht
als uit een hand geworpen.

Ik open een fles champagne, een betere fles dan eerst,
en verontschuldig mij nogmaals.

Iemand, laat iemand mijn hand nemen, mijn vingers in een mond doen.

Ik versta je niet goed, met wiens dood bedreig je mij?

Het zijn deze intrigerende en sterk geformuleerde zinnen - vragende, informatieve, bespiegelende, analytische, paradoxale, meditatieve, humoristische, beschrijvende, geëmotioneerde zinnen - waaruit de poëzie van Wijnberg is opgetrokken. Ze vormen de bouwstenen van hoogst merkwaardige taalbouwsels en doen mij denken aan de eenzame, gebeitelde zinnen die Gerrit Krol gebruikt voor wat hij noemt zijn ‘epische balladen’, de lange prozagedichten uit De kleur van Groningen en andere verhalen en Vijf vingers van dezelfde hand. Wie dit soort klare zinnen weet te schrijven en er gedichten mee maakt die hun geheimen maar met moeite prijsgeven, kent het diepzinnige raadsel van de oppervlakte en begrijpt wat poëzie is.