Vooys. Jaargang 11

[p. 116]

De literatuur staat tussen ons in

Frida Vogels, De harde kern. Amsterdam, 1992. G.A. van Oorschot, f 95,- (gebonden f 115,-)

Het gebeurt niet vaak dat er een debuut verschijnt van ruim achthonderd bladzijden. Daar moet haast wel iets bijzonders mee aan de hand zijn. En inderdaad, De harde kern is niet zomaar een boek. Dit blijkt al uit de ‘buikband’ die de uitgever er omheen heeft gedaan, met daarop de wervende tekst: ‘Het romandebuut van “Henriette” uit Bij nader inzien.’ Voor lezers die nu nog steeds in het duister tasten even een korte inhoud van het voorafgaande. Bij nader inzien is een roman van J.J. Voskuil over een groepje studenten Nederlands uit het eind van de jaren '40 begin '50. Beter bekend is waarschijnlijk de televisiebewerking ervan, die enige tijd geleden door de VPRO werd uitgezonden. Zowel in het boek als in de film wordt heel wat afgepraat over zaken als politiek, literatuur, vriendschap, enzovoorts. Een van die studenten is de hypergevoelige en intelligente Henriette, die nogal opvalt temidden van het praatgrage gezelschap, omdat ze zelden iets zegt en haar zinnen vaak niet afmaakt.

De schrijfster van De harde kern, Frida Vogels, stond model voor deze Henriette. Uit De harde kern blijkt dat de hoofdpersoon, Berta Mees, veel wegheeft van haar geestelijke moeder. Ze zijn bijvoorbeeld allebei vertaalster uit het Italiaans en men hoeft nauwelijks te hebben schoolgegaan om het naamgrapje te doorzien: Vogels=Mees. De verleiding is groot om De harde kern en Bij nader inzien naast elkaar te leggen en op zoek te gaan naar de overeenkomsten. Ik zal eerst in het kort iets over deze overeenkomsten melden, daarna bespreek ik De harde kern als een zelfstandig werk, omdat het als zodanig zeker de moeite waard is.

Frida Vogels heeft een kleine dertig jaar gewerkt aan De harde kern. Ongeveer dertig jaar geleden - dus zo rond de tijd dat Vogels aan haar boek moet zijn begonnen - verscheen de eerste druk van Bij nader inzien, een boek dat zowel qua vorm als qua inhoud op De harde kern lijkt. Vogels en Voskuil kennen elkaar al sinds hun studietijd en zullen, net als de studenten in Voskuils boek, elkaar wel eens wat van hun eigen werk hebben laten lezen. Deze vriendschap kan een verklaring zijn voor de overeenkomsten tussen beide boeken.

Vogels is net als Voskuil een observator, ze analyseert haar personages niet zozeer, maar ze portretteert ze eerder door nauwgezet en onvermoeibaar verslag te doen van hun talloze gesprekken, handelingen, wandelingen en houdingen. Beide schrijvers zijn sobere stilisten, die over het algemeen korte en eenvoudige, maar doeltreffende zinnen formuleren. Opvallend is ook een vrijwel totale afwezigheid van beeldspraak, hetgeen bijdraagt aan de soberheid van het boek. Er wordt zelfs nauwelijks iets over het uiterlijk van de personages gezegd. Deze soberheid is geen zwakte, maar juist een kracht: men wordt niet afgeleid door bloemrijk proza, maar met de neus op de feiten gedrukt. De spaarzaamheid die stilistisch aan de dag wordt gelegd, wordt gecompenseerd door het grote aantal minutieuze observaties, dat de lezer zeer betrokken doet zijn bij de personages, hem als het ware met huid en haar het boek in sleept. Een triviale overeenkomst is dat er in beide boeken enorm veel gerookt wordt, tot je het er bijna benauwd van krijgt, maar dat zal samenhangen met toenmalige zeden en gewoonten. Daarnaast maakt Vogels net als Voskuil bijzonder graag gebruik van het inmiddels verouderde jongerenwoord ‘mieters’, wat op den duur enigszins irritant wordt.

Meer inhoudelijk zijn Voskuil en Vogels geïnteresseerd in kwesties als vriend versus vijand, trouw versus verraad, oprechtheid versus gemaaktheid, solidariteit, integriteit. Het is belangrijk dat je in moreel opzicht aan de ‘goede kant’ staat, dat je staat voor wat je zegt en dat je trouw bent aan je vrienden, zonder jezelf ontrouw te worden. Er is nog veel meer te zeggen over beide boeken, maar dat zou een artikel op zich worden.

De harde kern bestaat uit twee delen, te weten ‘Kanker’ en ‘De naakte waarheid’. ‘Kanker’ begint in 1960, hetgeen af te leiden valt uit een opmerking over de Olympische Spelen, die dat jaar in Rome worden gehouden. Berta Mees is al een paar jaar getrouwd met de Italiaan Stefano De Vincenzo, die als ingenieur werkzaam is in hun woonplaats Bologna. Het is niet precies duidelijk wat Berta doet; ergens is sprake van vertaalwerk. Het verhaal wordt verteld in de derde persoon en slechts af en toe krijgen we via een monologue intérieur een kijkje in Berta's gedachten, die nogal verward zijn. Hoewel er in het verhaal weinig wordt gezegd over

[p. 117]

haar huwelijk met Stefano, blijkt uit kleine details dat dat niet erg veel voorstelt.

Het verhaal lijkt te draaien om oom Mario, de pater familias van de familie De Vincenzo. Hij heeft de opvoeding en de opleiding van Stefano bekostigd en is diens favoriete oom. Als het verhaal begint, blijkt hij kanker te hebben. Hij ligt in het ziekenhuis en lijkt te zijn opgegeven, maar zijn familie doet tegenover hem alsof hij er wel weer bovenop zal komen, hetgeen Berta een doorn in het oog is. Ze vindt dat hij niet voor de gek mag worden gehouden, maar Stefano is het eens met zijn familie. Oom Mario's ziekte is aanleiding voor het oplaaien van oude familievetes, vooral over de erfenis, en stelt ook de positie van oom Mario's nogal egocentrische concubine mevrouw Leonetti ter discussie. Aanvankelijk kiest Berta partij voor haar en tegen Stefano's familie, die het eigenlijk maar niets vindt dat mevrouw Leonetti - een getrouwde vrouw - samenwoont met oom Mario. Berta maakt zichzelf wijs dat ze het doet omdat mevrouw Leonetti, net zoals zijzelf, een vreemde eend in de bijt is, dat wil zeggen in de familie de Vincenzo. Later denkt Berta dat ze via mevrouw Leonetti eigenlijk oom Mario steunt, omdat deze niet goed meer in staat is om zijn vriendin tegen de familie te verdedigen, maar tenslotte beseft ze dat het allemaal om Stefano gaat. Uit een poging tot solidariteit met hem helpt ze oom Mario.

Uit ‘De naakte waarheid’ blijkt dat Berta ‘De harde kern’ zelf geschreven heeft en dat het boek bedoeld is voor Stefano. Ze heeft het gevoel dat hij een verkeerd beeld van haar heeft en wil dit corrigeren. Vier jaar lang heeft ze aan het boek gewerkt en vier jaar lang heeft ze er hoop uit geput. De teleurstelling is dan ook groot als blijkt dat Stefano het verhaal slechts ziet als een kroniek van zijn familie.

Omdat ze het boek ook voor haar Nederlandse vrienden Jacob en Wiesje heeft geschreven, laat ze het hun lezen als ze weer in Nederland is; ze heeft daar nog steeds een kamer heeft. Jacob zegt: ‘het is zo'n haarscherp portret van jezelf [...] Het is een verhaal over solidariteit. Het is een krampachtige poging tot solidariteit met Stefano, maar op een terrein dat zozeer niet het jouwe is, dat die solidariteit verraad aan jezelf wordt.’ Hij vindt het ‘mieters’. Berta is blij met zijn oordeel, maar weet niet goed wat ze ermee aan moet. Wiesje vindt dat ze het moet publiceren, maar Berta zegt dat ze het alleen voor Stefano en hen heeft geschreven. Wiesje begrijpt dat niet: ‘Ik zou mijn stem willen doen horen in de wereld.’

De relatie tussen Stefano en Berta wordt steeds slechter, wat zich onder meer uit in hun seksleven. Als ze net in bed liggen, vraagt Stefano soms of ze bij hem komt, maar elke keer draait het uit op iets wat men paradoxaal zou kunnen aanduiden als ‘verkrachting met toestemming van het slachtoffer’. Berta kan zich tijdens de ‘daad’ noch in seksueel, noch in emotioneel opzicht geven, voor zover het laatste al niet inherent is aan het eerste. Af en toe spreekt ze Stefano aan op zijn mening over ‘Kanker’, maar hij kan er geen portret van haarzelf in zien. Aan het einde van het boek ziet ze in dat ze met Stefano moet breken, omdat ze zowel zichzelf als hem voor de gek houdt.

Ook als het om politieke zaken gaat, vindt Berta het moeilijk om een positie te bepalen en op basis daarvan in actie te komen. Vanuit Italië begint Berta een verwarde briefwisseling met Jacob en Wiesje, waarin ze ook Stefano betrekt. Aanleiding is de toenemende politieke onrust in de wereld. We bevinden ons inmiddels in de tweede helft van de jaren '60; mensen gaan de straat op om onder andere tegen het Amerikaanse militaire ingrijpen in Vietnam te protesteren. Wiesje is zeer begaan met allerlei acties en sleept Jacob daar tegen wil en dank in mee. Berta voelt zich schuldig tegenover Wiesje dat ze zelf niet de straat op gaat om te protesteren of petities ondertekent, maar ze kan het eenvoudig niet. Stefano is juist vóór de Amerikaanse interventie, omdat hij tegen de communisten is. Deze mening brieft ze weer door aan Wiesje, die boos wordt op Stefano. Berta schippert heen en weer tussen beide standpunten.

Het gevolg hiervan is dat ze ruzie krijgt met Stefano en Wiesje, die haar een lakse houding verwijten. Overigens worden zowel Stefano als Wiesje beschreven als personen die vrij snel een onwankelbare mening hebben over de dingen, hetgeen samenhangt met de nogal ongenuanceerde, haast clichématige manier waarop ze over de wereld denken. Dat ze op die wijze tot tegengestelde standpunten komen is ironisch, maar doet niets af aan deze constatering. Grappig is dat Jacob en Berta, in tegenstelling tot hun partners, juist onzeker zijn, oog hebben voor haarfijne nuances, en zich

[p. 118]

niet gauw bij iets zullen aansluiten. Al is Jacob nog wel geneigd zich soms door Wiesjes enthousiasme te laten overhalen.

Berta verklaart later tegenover Jacob en Wiesje: ‘Die hele briefwisseling met jullie was dus eigenlijk een omtrekkende beweging. Ik wilde Stefano vanuit onverwachte posities bestoken. Maar een succes werd het niet, want in werkelijkheid bestaat dat natuurlijk niet, dat je je leven met superieure krijgslisten bestuurt.’ Hier is dus opnieuw sprake van een poging om Stefano uit zijn tent te lokken, waardoor Berta probeert haar verhouding tot hem te bepalen.

Uit het bovenstaande blijkt dat ook ‘De naakte waarheid’ in feite over solidariteit gaat. Over de onmacht van Berta om solidair te zijn met iets of iemand, terwijl ze daar juist zo'n grote behoefte aan heeft. Bij vrijwel alles vraagt ze zich af waar ze staat, óf ze wel ergens staat. Niets is vanzelfsprekend. Berta let continu op zichzelf, hetgeen tot een voortdurend gespannen houding leidt. Zo nu en dan heeft ze hooguit de illusie dat ze achter een idee of een persoon staat en een duidelijke mening heeft, maar nog vaker wordt haar houding bepaald door een recalcitrante reactie op personen en andermans ideeën.

Op het moment dat Berta haar gevoelens jegens iets onder woorden tracht te brengen, slaat de onzekerheid meteen weer toe. Ze gaat twijfelen aan de woorden die ze zojuist heeft uitgesproken of op papier heeft gezet, en daarmee aan de oprechtheid van haar gevoelens. Vaak omdat het allemaal veel te mooi klinkt, te rond, te literair en daarmee onecht. Haar zwijgzaamheid komt dan ook voort uit een drang haar gedachten perfect te verwoorden; ze denkt lang na over de juiste formulering. En als ze niets wezenlijks te zeggen heeft, moet ze van zichzelf haar mond houden. Maar als ze zich niet op haar gemak voelt, heeft ze soms juist de neiging om als een bezetene te gaan babbelen en kan ze zichzelf niet meer het zwijgen opleggen. De genadeloze wijze waarop Berta zichzelf observeert doet je soms de rillingen over de rug lopen.

Opvallend is dat zij over het algemeen haar toevlucht neemt tot het geschreven woord als ze haar positie, of gebrek aan positie aan Stefano of haar vrienden wil verklaren. Blijkbaar wantrouwt ze dat als medium minder dan het gesproken woord. Het duidelijkst blijkt dit natuurlijk uit het feit dat ze ‘Kanker’ heeft geschreven als een soort verklaring voor Stefano, maar opmerkelijk is ook een ontboezeming die ergens tegen het eind van het boek wordt gedaan. Ze denkt dan terug aan het begin van haar relatie met Stefano. Al vrij snel zegt ze tegen hem dat de literatuur tussen hen in staat, omdat ze haar ziel aan de literatuur heeft verkocht. Ze schrijft hem een briefje waarin staat dat ze nooit van hem zal kunnen houden en dat het huwelijk van haar ouders om die reden ook is mislukt. Maar Stefano zet door en om zijn geluk niet te frustreren en omdat ze hoopt dat ze toch zal veranderen, meer van zichzelf zal kunnen geven, trouwt ze met hem.

In het verlengde hiervan is het niet zo vreemd dat Berta het idee krijgt om opnieuw een boek te gaan schrijven, ditmaal voor zichzelf, als toevlucht, maar vooral om uit te zoeken hoe het allemaal zo gekomen is. Want het is duidelijk dat haar relatie tot haar ouders iets met haar huidige chaotische gevoelsleven te maken heeft. Regelmatig moet ze aan hen denken en op die momenten heeft ze het gevoel dat ze te kort is geschoten. Het huwelijk van haar ouders was slecht en haar moeder drukte haar op het hart om het beter te doen. Inmiddels is haar moeder overleden en is Berta's vader, die erg tegen haar opziet, maar met wie ze een slecht contact heeft, hertrouwd. Ze verwijt hem dat hij het verleden ontkent, dat hij haar eigen moeder doodzwijgt. Met haar broer Thijs heeft ze helemaal geen contact meer. ‘Ik wist het al zo lang, dat ik ooit rekenschap zou moeten geven van wat er vroeger, vóór Stefano, was gebeurd. Nu scheen het ogenblik daartoe gekomen.’

Het curieuze feit doet zich voor, dat ‘Kanker’ nu toch is verschenen, ondanks de aanvankelijke mening van Berta dat het niet geschikt was voor publikatie. Dit werpt en passant een aardige filosofische kluif op, waarin ik mij niet te veel zal vastbijten: als een personage uit een boek een verhaal heeft geschreven dat ook werkelijk wordt uitgegeven, is dat personage dan eigenlijk nog wel fictief? Een tweede kluif is intussen de vraag wie nu eigenlijk de auteur is van ‘De naakte waarheid’. Dit boek is duidelijk niet de ‘rekenschap’ waarvan hierboven sprake was en bevindt zich derhalve ergens in het luchtledige tussen ‘Kanker’ en het nog te schrijven verhaal van Berta, dat ons in het colofon wordt beloofd door Van Oorschot.

[p. 119]

Wie ‘De naakte waarheid’ ook geschreven heeft (misschien blijkt dat in een later stadium toch weer Berta te zijn), het lijkt me in elk geval waarschijnlijk dat dit verhaal de publikatie van ‘Kanker’ mogelijk heeft gemaakt. Het dient als een soort exegese ervan en is er tevens een vervolg op. Uit het verhaal wordt duidelijk hoe men ‘Kanker’ kan lezen en vooral hoe de schrijfster zelf vindt dat men - in casu Stefano, Jacob en Wiesje - het eigenlijk moet lezen: namelijk als zelfportret. ‘De naakte waarheid’ plaatst dit zelfportret in een breder kader. Het thema blijft hetzelfde, maar wordt verder uitgewerkt, onder andere in de vorm van de politieke discussies. Berta krijgt ook meer achtergrond; we komen het een en ander te weten over haar verleden. Jacob en Wiesje zijn betere, meer vertrouwde tegenspelers dan Stefano's familie. Een groot verschil is ook dat we de wereld nu door Berta's ogen zien.

Het is tenslotte nog maar de vraag of Berta veel zal opschieten met haar nieuwe verhaal, gezien haar scepsis ten aanzien van het geschreven woord. Wat ze tegen Stefano heeft gezegd geldt vermoedelijk in het algemeen: de literatuur staat tussen Berta en de anderen in, omdat taal domweg niet eenduidig is en ontoereikend, of de dingen mooier maakt dan ze zijn. Het is ironisch dat Berta tijdens haar crisis weer toevlucht neemt tot het medium dat haar juist van de wereld heeft weerhouden. Weliswaar schrijft ze het nieuwe boek voor zichzelf, maar de vraag blijft of de literatuur ook niet tussen Berta en haar eigen gevoelens in zal (blijven) staan. Ze heeft weinig keus: ze heeft haar ziel immers verkocht aan de literatuur en kan niet anders.

Henk Hardeman