Vooys. Jaargang 7

[p. 45]

De laars der letteren
Cor Hospes

Muzen, nu ik mij ga vermeten
Mijn reis te voet, heen en terug,
Naar bij uitstek 't land der poeten
Te herhale' op Pegasus' rug,
Strevend langs het pad der gedichten
Naar een blad uit den lauwerkrans,
Wilt u mij met uw lampen bijlichten,
Dan benut ik deez' gouden kans.

(Een voetreis naar Rome, Bertus Aafjes)

Sinds de succesvolle Giro van Gullit door Italië leeft het land binnen de Nederlandse samenleving als nooit tevoren. Van de Allerhande tot de Avant garde, van Zeg 'ns AAA tot De Octopus, uit alles ademt de grandeur van La Dolce Vita. Een populariteit die zich heeft geconcretiseerd in de crossa-bodem van Iglo. Het Nederlands auteursgilde lijkt zich bij deze trend te hebben aangesloten. In het najaar van '88 verschenen binnen een tijdsbestek van amper een maand drie romans met een Italiaans karakter: Domino van Kester Freriks, Fontana van Ben Borgart en Aroma van Jan Stavinoha. Bezweken deze auteurs voor een commerciële tendens of had de mediterrane stoffering wel degelijk een symbolische strekking, op een wijze zoals het land voorheen talrijke kunstenaars inspireerde? Een reis.

Italië is een land van reizigers. Het massatoerisme heeft vreemd genoeg het land nog niet in haar wurgende greep, enkele streken aan de Adriatische kust en in de Dolomieten uitgezonderd. De toeristen die het land wel koesteren bezitten dikwijls een erg smalle beurs. Binnen dit (semi-)artistieke milieu is Toscane momenteel de grote trekpleister (sommigen spreken er met een achteloosheid over als betrof het een nieuwbouwwijkje in Paterswolde), zoals de Riviera en de Dordogne dat ooit waren, een interesse die culmineert op het Piazza del Campo te Siena. Gedurende de Renaissance gingen de Nederlandse schilders er al naar toe: Hooft vond er inspiratie voor zijn Rampzaeligheden der Verheffingen van den Huize Medicis, Potgieter en Busken Huet bezochten er het Dantefeest van 1865; Goethe beschreef het landschap in zijn onovertroffen Italienische Reise, Mark Twain schreef spottend over Florence en Pisa in The innocents abroad en zo zijn er nog velen.

Ook hedendaagse auteurs stappen maar wat al te graag in de Laars rond. Iedere zichzelf respecterende schrijver moet eenmaal in zijn leven een eigen Italienische Reise ondernemen: Aafjes, Armando, Nolthenius en Van Toorn. Van ‘roept u maar’ tot Patrizio Canaponi.

Sommige romanciers konden zich niet meer van het land losmaken en bleven er enige tijd of zelfs voorgoed wonen: Byron, Couperus, Huxley, McCarthy, Meijsing en Stendhal. Allen schreven bovendien over het landschap, voor den brode of gebruikten het als decor voor hun verhalen en gedichten.

Menig kunstenaar is aldus door Italië geïnspireerd geraakt. Van Aosta tot Marsala levert het land gratis vele metaforen en symbolen. De vele bloemen en beelden, kerken en kusten, dienen als prima stoffering voor een romanstructuur waarin twee werelden, het kille Noorden versus het lichte Zuiden, met elkaar worden geconfronteerd (bij voorbeeld Cirkels in het gras van Oek de Jong). Overigens een voor de hand liggend contrast sinds Louis Couperus en Henry James hun helden naar warme zuidelijke dreven stuurden. Soms blijft de noorderling er een vreemde. Dikwijls echter ontdekt of leert hij iets over/van zichzelf. In De pupil van Harry Mulisch ontdekt het alter-ego van de schrijver in Rome dat hij is voorbestemd voor de literatuur. En zo hoort dat ook. Iedere kunstenaar, of hij nu Dürer, Goethe, List, Shelley of Nietzsche heet, is naar het Zuiden getrokken om er zich te laven aan de

[p. 46]

mediterrane cultuur; ‘Wie schrijft, schrijve in de geest van deze zee,’ dichtte Marsman al jaren voor Mulisch, en voor Kester Freriks.

Comomeer

De hoofdpersoon van Freriks' laatste roman Domino raakt verzeild in Bellagio, ‘de parel van het Comomeer’. Het plaatsje ‘wordt omsloten door water van satijn en het goud van de tuinen, die als paradijselijke lustoorden de heuvels van Lombardije bedekken’. Ansichtkaarten en uitroeptekens, poëzie zo vals als een zingende kraai. Een taal die liegt, volgens de vader van de ‘ik’, een fervent lezer van reisgidsen. Jaren later besluit de protagonist naar dit beloofde paradijs te trekken. Hij is verstrikt geraakt in een impasse in zijn leven. Een crisis die vooral te wijten is aan zijn oeverloze lust tot fabuleren welke zijn kijk op het leven van alledag ver van de werkelijkheid heeft verwijderd.

Na een korststondige euforie (‘Vergezichten, onbeschaamd in pracht overweldigen me [...] Ansichten en uitroeptekens in de woorden van mijn vader’) dient de desillusie zich snel aan. Hij wil weg uit Bellagio: de realiteit heeft de taal overtroffen. In de trein naar Amsterdam komt de ‘ik’ een Italiaanse vrouw tegen wier verschijning precies beantwoordt aan het in Bellagio opgeroepen ideaalbeeld. Hiermee lijkt de cirkel rond. Vanuit de werkelijkheid heeft de speurtocht van de verbeelding hem terug gebracht naar de realiteit, maar bevrijd van zijn fantasieën. Waarom Domino handelt in Italië en bij voorbeeld niet op Kreta, is me volstrekt niet duidelijk geworden, zoals eigenlijk de hele essentie van het boek me ontglipt, alhoewel het behoorlijk geschreven is tussen het aarzelende begin en het ronduit slappe eind.

Livorno

Ben Borgarts alter-ego Bernardo Cuzzi heeft een andere reden om naar Italië af te zakken. Hij is niet op zoek naar een paradijs maar naar zijn Italiaanse roots, hetgeen zijn naam alreeds deed vermoeden. Daartoe belandt hij in Livorno, ‘het Liverpool van Toscane, een stad van jammernis’.

Borgart is vooral bekend geworden door zijn boekenlijst-bestseller De vuilnisroos. De schrijver is een ouderwetse verteller stammend uit het schelmengilde van Jan Cremer c.s. van spannende jongensboeken voor volwassenen. Zijn laatste roman Fontana leest dan ook als een trein. De hoofdpersoon rolt als een zijn korte broek ontgroeide Pietje Bell door het Toscaanse heuvellandschap, van de ene dwaze gebeurtenis in de andere tuimelend. Dit levert soms prachtige plaatjes op, want vertellen kan Borgart als de beste. Bovendien is Fontana een verhaal, in tegenstelling tot het literair-gelikte proza van Freriks die zijn romanfiguur liever laat (ver)dwalen door een labyrint van dubbele bodems - dat Freriks echt iets kan vertellen bewijzen wel de passages waarin de ‘ik’ enkele herinneringen aan een drietal vriendinnetjes ophaalt. Het verschil is evenwel evident, Borgart indachtig: ‘La campagna. Hier en daar hooiers in de velden, verlaten aandoende dorpjes, en lanen met populieren langs de kerkhoven van Toscane. Een brug van ruwe marmerblokken over een beek met een kudde drinkende schapen. Iets uit de bijbel.’

Toch schiet de pen van Borgart ook wel eens uit. Cuzzi heeft het over ‘weirde’ plannen en ploft aangeslagen in een ‘seat.’ De grootste fout maakt de auteur echter aan het eind van het boek wanneer Bernardo Cuzzi zich meent te moeten manifesteren als de wedergeboorte van Dante Alighieri. Hij wil de komedie Fontana dan ook van het predikaat goddelijk voorzien want ‘de Goddelijke Komedie speelt zich in zeven dagen af, nietwaar, en het huidige ego was eveneens circa een weeklang door een hier-en-daar bijna allegorisch landschap getrokken. De onderwereld, de loutering, het visio dei, alle elementen waren in de een of andere vorm weer aan de orde gekomen’. Een leuk geprobeerde maar veel te ver gezochte, en daardoor mislukte, poging om het genoemde meesterwerk te actualiseren en Fontana binnen het kader van de intertekstualiteit te plaatsen.

Rome

Jan Stavinoha voert ons naar de hoofdstad van Italië, ‘het eeuwige spektakel. De archeologische supermarkt.’ In de roman (met de open-deur titel) Aroma maken we kennis met Leon Hartman en zijn dochtertje, op weg naar Rome. Gearriveerd in de eeuwige stad etaleert hij te pas en te onpas zijn encyclopedische kennis van het rijke romeinse verleden. Bijna iedere situatie associeert hij met een synchroon element uit de

[p. 47]

Foto: Alexander Osten

[p. 48]

geschiedenis. Deze eindeloze lust tot documenteren wordt na verloop van tijd erg vermoeiend en dringt herhaaldelijk de vraag op wat de schrijver daarmee eigenlijk bereiken wil. Zijn het soms selectief opgeworpen snippers uit een catalogus, die als apocalyptische ruiters over de stad neerstrijken? Er lijkt althans een onheil op handen: ‘Buiten gilt de sirene van een politieauto. Van het gezicht van de monnik straalt een duidelijke boodschap af. Of de stenen die van het Pantheon zijn gevallen nu het eind van de wereld inluiden, of de aarde onder onze voeten ophoudt met om haar as te draaien [...] hij is met zijn glimlach daar allang op voorbereid.’

Tussendoor ontmoeten onze erudiete gids en zijn leuke dochtertje een aantal malen een geheimzinnige figuur om wiens identiteit, en motieven, een nevel van suggesties hangt. Aroma: een op Elsschot-achtige wijze zuinig gecomponeerde roman waarin aroma's en andere elementen een onduidelijke rol spelen.

Gekrulde haren, gekrulde zinnen

De drie kort besproken boeken zijn qua aanpak even divers als origineel. Alle hoofdpersonen zijn noorderlingen die naar de Laars reizen en er door geraakt worden. Bovendien zijn allen op zoek naar iets: vrijheid, zichzelf, willen ze iets ontdekken. Hartman uit Aroma is een door dagelijkse angsten gehinderd intellectueel, Rome bevrijdt hem hiervan. De archeologische kunstschatten lijken geen goedkope couleur locale: de vele ruïnes zijn geladen door de symboliek van leven en dood, van ontplooiing en onvermijdelijke ondergang. Doordat de auteur evenwel deze aanwezigheid continu accentueert, verliezen de romeinse fossielen hun aannemelijkheid aan het oppervlak van de romanstructuur. Bernardo Cuzzi is op zoek naar zijn Italiaanse voorouders, een reis als een soort zelfverkenning die uiteindelijk een geheel nieuw levensperspectief oplevert: hij denkt dat hij de wedergeboorte van Dante is. De stoffering krijgt hierdoor een laagje gemaaktheid, een stopverf die de auteursintentie niet luchtdicht maakt. Integendeel: het maakt de oprechtheid van de schrijver meer dan verdacht.

De ik-figuur uit Domino tenslotte ondergaat een soortgelijke reis. Hij vindt zichzelf aan het Comomeer en laat aldaar zijn lust tot fabuleren achter. Italië plaatst hem (net zoals Leon Hartman) terug in de realiteit. Koos Hageraats merkte op in De tijd (12-8-'88) dat de schrijver in het boek op zoek is naar de wortels van zijn schrijverschap. ‘Met de verbeelding heeft Freriks zich bevrijd door naar de wortels van zijn schrijverschap te zoeken, tegelijkertijd verwezenlijkt hij dat schrijverschap in zijn verbeelde werkelijkheid.’ Wat zei Gerrit Komrij ook alweer in het NRC (19-8-'81): ‘Er is geen mooier alibi dan de kunst, geen prachtiger methode om je twijfelachtige product een mystieke dimensie te geven.’

We mogen zo langzamerhand aannemen dat de schrijvers zich bij de decorkeuze hebben laten (ver)leiden door de ingezette popularisering van Italië. Uit het gekunstelde (symbolische) karakter van de stoffering ademt slechts een sfeer van onoprechtheid. Er moet uiteraard brood op de plank komen, maar om dit geldbesef te versluieren door zogenaamd iets diepers, een mystieke dimensie in de woorden van Komrij, is hypocriet. Waarschijnlijk kunnen we van veel schrijvers binnenkort veel ‘moois’ uit Turkije verwachten. Turkije lijkt namelijk de scepter van Italië, Toscane in het bijzonder, over te nemen. De laatste regels uit het plotseling (?) herdrukte Een voetreis naar Rome van Bertus Aafjes lijken mijn twijfels omtrent het veronderstelde ‘gekrulde haren, gekrulde zinnen’ te willen benadrukken:

‘Kleine dichter, in kleine tijd geboren, Ach, hoe lang blijft gij aan uw woord getrouw? Wiekt het niet reeds op den zephyr verloren Weg in een eeuw van tranen en berouw?’ Maar ik: ‘Serenissima, nieuwe tijden - Gulden eeuwen van aardscheid - breken aan; Wij vergaan in den smeltkroes van het lijden Langzaam tot het goud van een nieuw bestaan. En klonk mijn taal als een te roekeloze, Een ding zweer ik u bij der lauwren groen: Mijn dagen gaan als groote gouden rozen Open en dicht, naar de luin van 't seizoen.’

Ben Borgart, Fontana; 187 blz. f 26,50; De Bezige Bij

Kester Freriks, Domino; 172 blz. f 34,50; Meulenhoff

Jan Stavinoha, Aroma; 230 blz. f 29,90; Van Oorschot