Vooys. Jaargang 7

[p. 38]

Vertalen en het ‘kwaad’ der imitatie
Joke Mat

In tegenstelling tot bij voorbeeld gasinstallateurs, fysiotherapeuten en rij-instructeurs, vormen vertalers geen erkende en door duidelijke kwaliteitseisen ‘beschermde’ beroepsgroep. Iedereen die het in zijn hoofd haalt kan met onmiddellijke ingang en volstrekt legaal een ‘vertaalbedrijf’ beginnen. Een onderzoek in 1981 (geciteerd in De Volkskrant van 13-1-'88) leerde dat dit ook op grote schaal gebeurt: meer dan de helft van de ondervraagde vertalers bleek ‘toevallig’ in het vak beland te zijn. Alsof vertalen eenvoudig is. Maar hoe de grens te bepalen tussen een goede en een slechte vertaling?

Er zijn een paar factoren die dit vooral in het geval van de literair vertaler, die in de persoon van de Fransman Philip Noble in de tweede helft van dit stukje centraal zal staan, bijzonder gecompliceerd maken. Een eerste is de culturele component van taal. Je kunt een taal nog zo goed beheersen, als het je moedertaal niet is zul je nooit precies dezelfde associaties hebben bij de woorden uit die taal als een moedertaalspreker, omdat een deel van die associaties voortkomt uit de cultuur van een taalgemeenschap. Als een vertaler ze al heeft, zal het nog vrijwel onmogelijk zijn ze mee te vertalen naar de andere taal. Een andere factor is de aard van het materiaal waar de vertaler mee werkt. Dit materiaal is allesbehalve ‘ruw’, het is reeds door een schrijversgeest bewerkt en heeft zo een zeer persoonlijk karakter gekregen. De kunst is nu om dit karakter te bewaren in het vertaalproces. Hoeveel mag er in dezen van de vertaler geëist worden? Onvoorwaardelijke trouw aan de tekst, resulterend in zoveel mogelijk woord-voor-woord-vertalen? Of heeft de vertaler het recht om waar hij het nodig acht de tekst zo te wijzigen dat het resultaat in zijn eigen taal esthetisch beter leest? Het laatste zal in veel gevallen zijn eigen prestige het meest ten goede komen.

Een van de ongetwijfeld vele vertalers die in de loop der eeuwen deze mogelijkheden publiekelijk tegen elkaar afgewogen heeft, is John Dryden (1631-1700), beter bekend als dichter en toneelschrijver. In een voorwoord bij een vertaling van de brieven van Ovidiusl, waaraan een aantal vertalers meegewerkt heeft, geeft hij een verhelderende analyse van de mogelijke posities ten aanzien van de tekst. De uitersten zijn de zo letterlijk mogelijke vertaling, die Dryden aanduidt met metafrase en de geheel vrije vertaling, door Dryden imitatie genoemd. Voor metafrase heeft Dryden geen goed woord over. De vertaler heeft het naar zijn inzicht al moeilijk genoeg met de taak het gedachtengoed van een auteur enigszins ongeschonden over te brengen naar een andere taal en als hij zich daarbij ook nog strikt aan de letter dient te houden wordt het Sisyphusarbeid. Dryden stelt de aldus vertalende sloeber voor als een koorddanser met aan elkaar gebonden benen. Over imitatie is hij iets minder negatief. In zijn definitie ervan gaat de vrijheid zover, dat zelfs de door de auteur bedoelde betekenis van de tekst naar goeddunken van de vertaler verlaten mag worden. De oorspronkelijke auteur is alleen nog verantwoordelijk voor de grote lijnen van de tekst, de vertaler gaat er als een tweede auteur overheen en past de tekst aan aan zijn taal, cultuur en tijd, daarbij trachtend ‘in de geest’ van de eerste auteur te werken. (Dryden gaat uit van dode auteurs uit andere tijden, die in zijn tijd waarschijnlijk vaker vertaald werden dan levende contemporaine). Hoewel imitatie hem evenals metafrase te ver gaat, is Dryden toch vol lof over een volgens deze methode in zijn tijd

[p. 39]

vertaald werk, de Pindaric Odes. Het geval wil, naar zijn mening, dat de dichter Pindarus van Thebe, auteur van dit werk, een zo sterke en woeste persoonlijkheid heeft en uitdraagt in zijn werk, dat alleen een gelijkelijk begiftigde vertaler hem aankan en deze weer alleen (vermoedelijk vanwege zijn eigen temperament), door middel van imitatie. In handen van minder getalenteerden acht Dryden imitatie uit den boze.

Zelf neemt Dryden een tussenpositie in, waarvoor hij de term parafrase gebruikt. Hierbij dient het gedachtengoed van de auteur, voor Dryden ‘sacred and inviolable’, zo getrouw mogelijk door de vertaler te worden weergegeven, maar is er wel vrijheid op het vlak van de expressie. Als een letterlijke vertaling een onzinnige of afzichtelijke formulering oplevert, mag de vertaler hem vervangen door een minder letterlijke, zolang de betekenis niet verandert. Dit brengt met zich mee, dat de literair vertaler in de eerste plaats een kenner van zijn auteur moet zijn. Drydens tolerantie voor de naar zijn zeggen uitmuntende, maar zeer vrije vertaling van de Pindaric Odes lijkt aan te geven dat wat hem betreft deze kennis van de auteur de marges van de vrijheid van de vertaler bepaalt.

Dryden gaat er bij zijn analyse van uit, dat de auteur van het te vertalen werk reeds lang geleden ten grave is gedragen. Het kan interessant zijn om te bekijken in hoeverre zijn inzichten gedeeld worden door een vertaler, die te maken heeft met een levende auteur, vooropgesteld dat die beschikt over enige kennis van de taal waarin zijn werk vertaald wordt. De vertaler kan in dat geval door de auteur op zijn vingers getikt worden als deze meent dat er onzorgvuldig met zijn zo oorspronkelijke ideeën wordt omgesprongen (Zie ook het vergelijkbare geval van Beckett en de vrouwen.) Imitatie lijkt in dit geval onmogelijk. Of is ook hier de mate waarin de vertaler de auteur begrijpt doorslaggevend voor de hem toegestane vrijheid?

Philip Noble heeft twee boeken van Cees Nooteboom in het Frans vertaald en converseerde met deze schrijver op een door Maison Descartes georganiseerde bijeenkomst op 15 december 1988, onder leiding van de journaliste Rudi Wester. Noble lijkt uit te gaan van een zeer grote vrijheid voor de vertaler, als hij zegt: ‘Je moet de vertaler vergelijken met een oude stoommachine, die oververhit is en zo nu en dan op springen staat. Af en toe moet je stoom afblazen en dan verzin je iets. Als de druk verminderd is, kun je doorgaan.’ Nooteboom op zijn beurt blijkt het een plicht ten aanzien van zijn oeuvre te vinden zich met de vertaling te bemoeien. Zich realiserend dat Noble natuurlijk de expert is als het om het Frans gaat, formuleert hij zijn opmerkingen als vragen, ‘lange lijsten met vragen’, die Noble dan moet kunnen beantwoorden. Onduidelijk blijft in hoeverre Noble zijn vertalingen aanpast naar aanleiding van deze vragen. Dat Nooteboom ‘vertalen’ betitelt als ‘een vorm van samenwerking’ is wellicht een indicatie.

Hoewel het gesprek zich afspeelt in een sfeer van veel wederzijds respect, draagt een aantal opmerkingen van Rudi Wester ertoe bij, dat Noble gaandeweg toch iets krijgt van een verdachte die zich moet verdedigen, en wel voor het begaan van imitatie. Het begint als Wester Noble confronteert met de uitspraak Traduire, c'est trahir, en hem verzoekt hierop in te gaan. Noble reageert uiterst laconiek en vertelt zich maar al te goed bewust te zijn van de spanning tussen een zeer letterlijke maar onleesbare en een zeer vrije maar ontrouwe vertaling. Hij stelt dat iedere vertaler tussen die twee polen voor zichzelf het evenwichtspunt dient te bepalen, en helt zelf opnieuw duidelijk over naar een

Philippe Noble

[p. 40]

Cees Nooteboom

voorkeur voor de imitatie van Dryden: ‘Ik doe dingen die mij plezieren, ik ben wat dat aangaat zeer egoïstisch. Ik probeer er iets leesbaars van te maken.’ (Elders:) ‘Een vertaling is uiteindelijk een persoonlijke interpretatie.’ Een persoonlijke interpretatie kan ver afwijken van de bedoelingen van een schrijver. Noble komt hier dicht in de buurt van Drydens zeer vergaande omschrijving van imitatie. Hij geeft zelf te kennen met zijn opvatting uit de mode te zijn en verwijst naar een op dat moment recent congres van vertalers in Arles. ‘Daar was een ploeg vertalers die voor een nieuwe vertaling van het oeuvre van Sigmund Freud had gezorgd. Het is niet hetzelfde als een literaire vertaling, maar het komt er wel dichtbij. Ze hadden zich tot doel gesteld een vertaling te maken die zoveel als maar enigszins mogelijk was trouw bleef aan het origineel, inclusief de structuur van de zinnen. De zinnen vullen bij Freud vaak een hele pagina, en de Duitse syntaxis is totaal verschillend van de Franse. Het deed mij de haren te berge rijzen.’ Noble bevindt zich hier geheel op een lijn met Dryden, die de metafrase radicaal afwijst.

Vervolgens vraagt Wester Noble naar een zin in een van zijn vertalingen, die niet terug te voeren is op een zin in het origineel. Noble mompelt: ‘Weer betrapt’, maar meldt meteen schaamte -loos zich hier niets van te herinneren. Uiteraard het enig juiste antwoord. ‘Misschien drukt de zin een bepaalde nuance uit, die niet in de tekst stond. Het kan ook te maken hebben met het ritme van de zin in het Frans.’ Later snijdt Wester een wat principiëlere kwestie aan: die van de noten bij een vertaling. Hoe ver moet een vertaler gaan bij het verklaren van voor de lezer van de vertaling onbegrijpelijke verwijzingen? Noble merkt in een noot bij ‘Gerrit Achterberg’ op, dat het hier gaat om een der grootste dichters van Nederland. Bij ‘de pijp’: ‘arbeiderswijk in Amsterdam-Zuid’. En bij het voor Franse lezers ongetwijfeld zeer raadselachtige: ‘iemand van wie mij verteld is dat hij geoloog moet zijn, een boek over een denkbare god’, geeft Noble de oplossing: W.F. Hermans. Hij is van mening dat noten in een vertaling op hun plaats zijn, zolang ze ertoe dienen een culturele toespeling te verklaren. Een noot toevoegen die een bepaalde vertaling toelicht acht hij ontoelaatbaar: ‘Dat is een ingreep in de positie van de lezer. Het berooft de lezer van zijn vrijheid.’ Voor andere teksten dan romans ligt dit natuurlijk weer anders.

De licht beschuldigende ondertoon die de vragen aan Noble af en toe krijgen, verhult niet dat de relatie tussen hem en Nooteboom, op professioneel vlak althans, uitstekend is. De schrijver lijkt zich er weinig van aan te trekken dat de vertaler zich veel vrijheid permitteert. Imitatie en een levende auteur blijken elkaar niet uit te sluiten. De verklaring hiervoor moet wel zijn dat Noble een vertaler is die zijn vak verstaat en die bovendien Nooteboom uitstekend aanvoelt. Nooteboom heeft geen reden tot klagen: hij kan invloed uitoefenen op de vertaling en de resultaten van Noble laten niets te wensen over. Dit is geheel in overeenstemming met Drydens visie, waarbij ik mij aansluit, dat de kunde en auteurkennis van de vertaler relevanter zijn dan zijn principes over trouw aan de tekst. Als het ooit nog zover komt dat er officiële eisen komen waaraan een vertaler moet voldoen, moeten die in elk geval ruimte laten voor imitatie. Een goede vertaler kan zich die veroorloven en hoeft er geen verantwoording voor af te leggen. Rudi Wester had dit niet zo erg begrepen.

* Met dank aan Henk Hardeman.

1. Opgenomen in het tijdschrift Van taal tot taal, nr. 2, jrg. 31.