Vooys. Jaargang 5

[p. 40]

Iets over ambiguiteit in de opbouw van -ij/-erij woorden
A. Kooyman

In de literatuur over de morfologie van affixen wordt op bepaalde plaatsen melding gemaakt van syntactische ambiguiteit van sommige afleidingen. Ariane van Santen noemt in navolging van Schultink (1962), p. 90 deze voorbeelden:

(1) zoutig
vettig
spitsig

Zij stelt, dat in de genoemde woorden niet uit te maken is, of het woord nu van een adjectief of van een nomen is afgeleid.

Een verschijnsel dat echter niet de aandacht heeft getrokken, is dat sommige woorden, waarbij sec genomen niet uit te maken is of het woord van een bepaald grondwoord met een bepaalde syntactische categorie afgeleid is, dan wel van een ander grondwoord met een andere syntactische categorie, twee betekenissen krijgen: éen die duidelijk afgeleid is van de ene vorm en de ene syntactische categorie, en éen die duidelijk afgeleid is van de andere vorm en de andere syntactische categorie.

Een dergelijk fenomeen doet zich voor bij het woord bakkerij. Dit woord is qua opbouw dubbelzinnig: het is voorstelbaar als een afleiding van de verbale stam bak_V gevolgd door het suffix -erij, maar ook als afleiding van bakker_N, gevolgd door het suffix -ij, Het suffix -erij (en nevenvormen) vormt met verbale stammen nomina actionis (zelfstandige naamwoorden die een handeling uitdrukken) en nomina professionis (nomina die een vak-handeling uitdrukken) en zo krijgt het woord bakkerij de betekenis

(2) -1- het bakken
-2- het bakken als vak

Het suffix -ij (en nevenvormen) vormt afleidingen op basis van nomina, waarvan éen van de betekenissen is ‘X-ij’ = ‘bedrijfsgebouw van een X’. Zo wordt de betekenis van het woord bakkerij dus ook

(2') -3- bedrijfsgebouw van een bakker

Een tweede voorbeeld is het woord brouwerij. Ook dit is van een verbale stam bouw_V afgeleid, als ook van het nomen bouwer_N. En dat komt in de betekenissen van deze vorm

[p. 41]

tot uiting. Zo betekent bouwerij

(3) -1- het bouwen
-2- het bouwen als vak

Een duidelijke verbale afleiding. Maar het woord betekent ook volgens de betekenisregels van het suffix -ij bij nominale grondwoorden

(3') -3- woning van een bouwer (= boer)

Zo wordt wederom de dubbelzinnigheid van het woord op morfologisch gebied in de betekenis teruggevonden.

Deze dubbelzinnigheden zijn te wijten aan het feit, dat een woord op -erij te beschouwen is als X_V-er_N-ij_N en als X_N-erij_N. Maar een voorbeeld van pure syntactische dubbezinnigheid is het woord melkerij. Dit is opgebouwd uit melk en het suffix -erij, maar is het element melk nu een verbale stam van het werkwoord melken of van het nomen melk? Naar de verschillende betekenissen te oordelen is beide het geval: de eerste twee betekenissen die Van Dale⁸ vermeldt zijn verbaal

(4) -1- het melken als vak
-2- ruimte in een bedrijf waar men melkt

De derde betekenis van het woord is echter duidelijk met het nomen melk verbonden en niet met het verbum melken

(4') -3- fabriek waar melk verwerkt wordt.¹

Met name het derde voorbeeld is een illustratie van de stelling, dat het suffix categorie-bepalend is: of het woord nu van een verbale stam of een nomen is afgeleid, het afgeleide woord is een nomen.^*

1 Zie voor de genoemde betekenissen van de betekenissen van de suffixen -ij/-erij: Kooyman (1986), De suffixen -ij en -erij: vormen, betekenis en hun ontwikkeling, doctoraal scriptie Utrecht, 1986.

* Mijn dank geldt, als immer, drs. Kees-Jan Backhuys

Genoemde literatuur

Van Santen, A., De morfologie van het Nederlands, Dordrecht, 1985 (1985)

Schultink, H., De morfologische valentie van het ongelede adjectief in het Nederlands, (1962) Den Haag, reprint Utrecht, 1980.