Vooys. Jaargang 3

[p. 34]

Petra Quaedvlieg
De lezer als slak

Naar aanleiding van Kooymans ‘Percentuele manipulatie bij Rutger Kopland’ (VOOYS 4, juni 1984) wil ik zowel op de reacties van Edwin Lucas en Marten Roorda (beide in VOOYS 1, november 1984) als op het artikel zelf als volgt reageren.

Natuurlijk bestaat de lezer niet, maar netzomin bestaat de dichter of de vrouw. De lezer, de dichter of de vrouw is niet in de werkelijkheid aanwijsbaar, toch begrijpt iedereen al of niet bewust wat ermee bedoeld wordt. We generaliseren inderdaad over lezer X, Y, Z et cetera om te komen tot zo'n abstract begrip als de lezer.

Om nu te kunnen beschrijven wat er in een gedicht gebeurt, moeten we ons afvragen welk proces zich tijdens het lezen afspeelt in de taal, dat wil zeggen hoe het komt dat een lezer iets op een bepaalde manier leest en niet anders. Wil je in die beschrijving recht doen aan het gedicht, dan kun je zelfs niet uitgaan van een ervaren lezer maar moet je uitgaan van een ideale lezer. Dat betekent dat je probeert alle mogelijkheden die de tekst biedt te onderzoeken. Je bekijkt op grond van de tekst zelf waarom bepaalde mogelijkheden kunnen en andere niet. Vaak blijkt dan dat beelden of interpretaties die zich bij eerste lezing intuïtief voordeden ofwel bevestigd worden ofwel juist herzien moeten worden, bijvoorbeeld omdat je bij eerste lezing een bepaald woord maar vaag kende of omdat je syntactisch iets niet op de juiste manier las.

Waartegen protesteert Edwin Lucas nu eigenlijk? Tegen het feit dat hem een leeservaring opgedrongen wordt door Kooyman omdat deze het over de lezer heeft? Een ervaren lezer, vindt Lucas, laat zich niet manipuleren door het enjambementgebruik bij Kopland, bovendien leest hij niet als

[p. 35]

een slak. Maar om die slak gaat het nu juist: natuurlijk stop je niet met lezen op het einde van de regel

‘haar gezicht begint te slapen als een vreemde’

maar lees je verder

‘door een koud vuur beschenen steen’

(laatste twee regels van gedicht II in Een lege plek om te blijven). Omdat je dóórleest zie je dat ‘vreemde’ een adjectief is bij ‘steen’. Dat wil echter nog niet zeggen dat je ‘vreemde’ niet (een fractie van) een seconde als een substantief leest. En het feit dat je bedacht bent op het enjambementgebruik, wil nog niet zeggen dat je als een computer een enjambement registreert en dus niet ‘gemanipuleerd’ wordt.

Kooyman heeft geprobeerd juist als een slak te lezen, het leesproces vertraagd te laten verlopen, om iets te expliciteren van wat zich intuïtief bij het lezen afspeelt. Hij doet dat op grond van analyse van de tekst en op basis daarvan generaliseert hij. Het gaat dan immers niet meer om een subjectieve ervaring maar om een ervaring die inherent is aan de tekst.

Ook Edwin Lucas gaat daarvan uit als hij zegt dat ‘de leeservaring’ in de laatste twee regels van het door hem geciteerde gedicht van Faverey (het eerste gedicht in de bundel Chrysanten, roeiers) op vele manieren ‘gebruskeerd’ wordt (en dus ook hij ontkomt er niet aan te generaliseren). Alleen maakt hij er zich wel gemakkelijk van af, hij geeft niet aan om welke manieren het hier gaat en vindt dat de lezer die zelf mag vinden.

Jammer is dat Kooyman niet nader ingaat op de semantische consequenties van het enjambementgebruik in het door hem geciteerde gedicht van Kopland. Zo beschrijft hij niet wat het nu eigenlijk semantisch betekent dat de lezer eerst voor een moment ‘vreemde’ als substantief leest om vervolgens zijn lezing bliksemsnel te herzien. Mijns inziens krijgt ‘vreemde’ daardoor namelijk mentaal volle nadruk: het levert eerst (als substantief) het effect van vervreemding (zie regel 5 - 6) op, om dan door het vervolg betekenissen als onwezenlijk, onbestemd, mysterieus op te roepen. Met ‘door een koud vuur beschenen steen’ vormt ‘vreemde’ een combinatie die aan het geheel van regel 9-10 een mystieke verstilling geeft. Zo blijf je als

[p. 36]

lezer het woord vasthouden omdat het de verwoording blijkt van het gevoel dat je kreeg tijdens het lezen: het is een ‘vreemd’, in de betekenis van onwezenlijk, gedicht. Zo draagt de wijze van enjambementgebruik bij aan de sfeer van het hele gedicht zoals ook andere kunstgrepen dit kunnen doen, bij voorbeeld de vreemde combinatie van ‘wie’ en ‘dit’ in regel 2-3:

‘Wie in dit gras nog leeft zal
spoedig sterven van de drank’

‘Wie’ geeft aan de zin een algemene strekking, terwijl ‘dit gras’ een specifieke, referentiële betekenis heeft, waardoor ‘wie’ in ‘wie in dit gras nog leeft’ behalve algemeen ook specifiek wordt: het verwijst naar iemand die ‘in dit gras’ ligt en dat moet wel (vanwege het aanwijzend voornaamwoord ‘dit’ dat verwijst naar iets bij de spreker) betrekking hebben op de spreker zelf en eventueel op ‘ze’ (regel 3).

Op deze manier probeer je aan te geven hoe het komt dat het gedicht zo'n onbestemde, vage sfeer heeft. Dat Kopland trouwens wel degelijk speelt met het enjambement, blijkt uit een artikel in De Revisor (III/3, 3 juni 1976, ‘Acht dichters in de schoolbank; acht dichters beantwoorden vragen uit schoolboekjes over hun eigen gedichten’) waarin hij zijn gedicht ‘Een moeder’ moet vergelijken met een eerdere versie ervan. Het gedicht luidt als volgt:

loopt langzaam naar haar kind om
het niet te laten schrikken,
pakt het voorzichtig op om
het niet te beschadigen,
slaat dan keihard.

In de eerdere versie staat het woordje ‘om’ (regel 1) aan het begin van regel 2. Kopland zegt over de verandering: ‘Belangrijk lijkt me ook de plaatsing van de woordjes “om”. “Loopt langzaam naar haar kind om” laat de lezer als het ware even de adem inhouden: wat zou er gebeuren, waarom loopt ze zo langzaam, dat soort vragen worden door de simpele verplaatsing van het woordje “om” opgeroepen.’

[p. 37]

Tenslotte moet me iets van het hart over de titel van het artikel van Arthur Kooyman: de term ‘perceptuele manipulatie’ vind ik van een schrikbarende gewichtigheid om aan te geven wat een kunstgreep als het enjambement voor een effect kan opleveren. Goed om de lezer van schrik VOOYS uit zijn handen te doen laten vallen, om hem nooit meer op te rapen.