Vooys. Jaargang 3

[p. 8]

Arjan Luijken
Kunst of kul?

Heeft u dat nou ook wel eens, dat u een bepaald voorwerp in een park of langs de weg ziet staan en dat u absoluut niet weet wat u ermee aan moet? Ja? Dan bevindt u zich in goed gezelschap.

Aan een brede verkeersweg aan de rand van Nijmegen, langs het unieke universiteitsterrein staat een aantal ijzeren palen, met bovenop een extra stuk ijzer in een hoek van vijfenveertig graden. Twee jaar lang heb ik mezelf gedwongen ‘open te staan’ voor deze, ongetwijfeld kostbare, kunstuiting. Twee jaar lang heb ik mezelf wijsgemaakt dat deze simpele vormen-rij diep geworteld moest zijn in deze cultuur en in ieder geval ontsproten was aan de bevoorrechte psyche van een begenadigd kunstenaar. Op momenten dat wanhoop omtrent deze voorwerpen zich van mij meester maakte troostte ik mij met de illusie dat zij toch een wezenlijke ervaring in mijn onbewuste teweeg zouden brengen, die zeker ooit een verhelderend licht in mijn ziel zou doen ontsteken. Hoe vaak heb ik mezelf niet gepoogd te overtuigen van het gevoelige kleureffect dat de roest veroorzaakte, omdat de subsidie niet voorzag in een afdoende anti-roest behandeling?

Tevergeefs.

Ik legde mijn oren te luisteren bij kenners, kunstminners en ambtenaren, maar kreeg geen bevredigend antwoord met betrekking tot de zieleroerselen, maatschappelijke relevanties of andersoortige waarden achter genoemde objecten. Voor zover ik weet is er ook geen argumentatie, bij wijze van verantwoording, door de kunstenaar zelf voorhanden. De kunstenaar hoeft zich namelijk niet te verantwoorden, want de kunstenaar moet zich ongestoord, ongebonden en onbelemmerd kunnen ontplooien en moet volledig

[p. 9]

onafhankelijk kunnen werken, kunst moet ook niet zichtbaar referentieel hoeven zijn en aanverwante uitgangspunten.

Meestal komt het er voor ‘het gewone volk’ op neer dat kunst onbegrijpelijk, ongrijpbaar en dus oninteressant wordt. De vraag is nu: ‘Voor wie is de kunst (lees: de kunst waaraan elke vorm van achterhaalbare referentie ontbreekt) dan wel begrijpelijk, grijpbaar en interessant?’ Welnu, dat is ze voor een kleine groep insiders, een kleine elite van deskundigen, die op grond van achtergrondinformatie, kunsthistorische kennis en kennis omtrent het leven, de werken en ideeën van bepaalde kunstenaars, komen tot een bepaalde interpretatie, die meestal bijzonder ver afstaat van de ervaringswereld van de meesten van ons en ook niets wezenlijks toevoegt aan die ervaringswereld of ook maar enige kunstzinnige ontwikkeling op gang kan brengen. Kortom, de boel blijft hangen bij ‘de legaten van het hogere gevoel’. Dat heeft tot gevolg dat dat wat toch een onderdeel van onze cultuur zou moeten zijn, verwordt tot een zichzelf in stand houdende sub-cultuur van een quasi-kunstzinnige elite, waarvan de leden elkaar interpretaties aanpraten op grond waarvan een gemeente dan weer anderhalf ton neer kan tellen.

Een zelfde soort elitarisme vinden we in de poëzie, in de gestalte van het wereldje van poëzie-deskundigen dat zich ermee bezig houdt. Aangezien poëzie deel uitmaakt van de literatuur en de literatuur weer onderdeel is van de kunst in het algemeen, treffen we ook hier een soort van uitingen aan waarvan de onschuldigen des harten weinig of geen bier kunnen brouwen (hetgeen zeker door studenten als bijzonder tragisch gezien zal worden). De oplettende lezer zal nu al wel een donkerbruin vermoeden hebben over welke soort van poëzie ik het hier heb. Inderdaad, die soort die in kringen van deskundigen wordt omschreven als experimenteel, anti-traditionalistisch en dergelijke. Nu is de poëzie natuurlijk maar zelden puur referentieel en fanatici zullen beweren dat dat nooit het geval is. We kunnen spreken van een oppervlakte-structuur en een diepte-structuur. Nu begrijpt iedereen dat een dichter die diepte-structuur in verschillende gradaties van duidelijkheid en achterhaalbaarheid aan kan brengen. Men moet zich een schaal voorstellen met aan de ene kant de gedichten die waarin het er dik bovenop ligt en aan de andere kant de gedichten die volslagen onbegrijpelijk zijn. Over deze laatste categorie wil ik het hier hebben. Iemand als Lucebert bij voorbeeld is volslagen onbegrijpelijk voor verreweg de meesten van ons en het is maar de vraag of de goede man

[p. 10]

eigenlijk wel iets bedoelt met zijn quasi-literair gewriemel. Maar om niet al te ongenuanceerd over te komen zal ik mezelf theoretisch-historisch verantwoorden (zoals het hoort).

In de literatuur in het algemeen en de poëzie in het bijzonder hebben we te maken met een continue strijd; en wel de strijd om vernieuwing. Een bepaalde stroming raakt ingeburgerd, verliest zijn originaliteit en zijn kracht, wordt traditioneel en dan komt er een aantal nieuwlichters die menen dat het tijd wordt om de mensen wakker te schudden met nieuwe ideeën, nieuwe vormen, kortom, een nieuwe poëzie. In vroeger tijden ging die vernieuwing, het afzetten tegen de oude, versufte garde, met, op zich, traditionele vormen in zijn werk. Zoals de letterkundigen onder ons weten veranderde dat in het eerste kwart van onze eeuw al min of meer door het feit dat er gebruik gemaakt werd van nieuwe vormen (in grafisch opzicht vooral), samen met de op tamelijk traditioneel verwerkte wijze van nieuwe onderwerpkeuzes (ik denk aan iemand als P. van Ostaijen). Nou doet zich het verschijnsel voor dat ook die nieuwe vormen van poëzie, grafisch en inhoudelijk (zoals het associatieve gedicht) vertraditionaliseren; na verloop van tijd zeggen ze ons weinig meer, worden ouderwets. Dat is een continu proces. Opvallend is dat er door de eeuwen heen een grote, steeds terugkerende, trouwens, nooit echt losgelaten, voorliefde bestaat voor de algemeen-traditionele vormen en middelen. We raken blijkbaar nogal snel uitgekeken op het onbegrijpelijk experimentele. En dat komt nou juist omdat de traditionele vormen en middelen over het algemeen worden aangewend om een zekere mate van begrijpelijkheid en achterhaalbaarheid aan te brengen. De oppervlakte-structuur is te vatten en met wat meer moeite, door de liefhebbers, is ook de diepte-structuur te achterhalen .

De experimentele poëzie daarentegen is per definitie tijdelijk, onbegrijpelijk en de inhoudelijke diepte-structuur niet achterhaalbaar. Het is nog maar de vraag of dat soort gedichten wel een inhoudelijke dieptestructuur heeft. Wat mij betreft kan op die vraag een ontkennend antwoord gegeven worden. Bedoelde poëzie is, zoals gezegd, tijdelijk; ze dient om af te rekenen met het oude, wanneer het heeft afgedaan, de mensen weer wakker te schudden, zonodig ietwat te provoceren en zo de weg vrij te maken voor de volgende generatie van traditioneel-geöriënteerde dichters die weer echte gedichten maken en weer wel iets te zeggen hebben. Experimentele intermezzo-poëzie is daarom geen inhouds-poëzie, maar

[p. 11]

functie-poëzie. Als zodanig kan deze vorm van poëzie nuttig werk verrichten. We moeten haar functie onderkennen, even diep ademhalen, onze ogen er aan laten wennen en de frisse wind door de vergeelde letters van de oude generatie laten blazen, op weg naar de nieuwe generatie. Wat we dus niet moeten doen is onze hersens pijnigen met de vraag wat er nu in 's hemelsnaam bedoeld wordt (Lucebert bij voorbeeld weer, bedoelt, mijns inziens, verder helemaal niets).

Tot zover is er nog niets aan de hand. Maar nu komen we weer bij de literaire elite die ervan overtuigd is dat er wat bedoeld wordt. De procedure voltrekt zich nu analoog aan genoemde moderne beeldhouwkunst; een aantal deskundigen sluit zich op in een ivoren toren, verklaren bepaalde dichters voor ‘literatuur’ en daarmee heilig, weten zich met de experimentelen geen raad, kunnen dat aan zichzelf en elkaar niet verantwoorden, gaan elkaar interpretaties aanpraten en de achterban denkt, want zeggen mag niet: ‘Het zal wel, maar ik zie het niet.’ En wat mij betreft is het er ook niet. Het gaat er maar al te vaak niet om een bepaalde interpretatie te achterhalen naar aanleiding van het gedicht, maar om bij een niet-achterhaalbare inhoud een interpretatie te zoeken die aan de grillen van het gedicht voldoet. Een studiegenoot schoof mij ooit een gedicht onder de ogen (ik weet bij god niet meer van wie), dat luidde als volgt: ‘Deur: duwen - trekken’. Mijn eerste (en laatste) reactie was: ‘Ja, klopt. Een niet al te schrandere vaststelling van een verschijnsel.’ Dat bleek ik dus helemaal verkeerd te zien en die studiegenoot had zich met betrekking tot genoemd gedicht een complete levensfilosofie aan laten praten. Hij was niet alleen begenadigd met een zeer levendige fantasie, maar stond ook model voor het ivoren toren-wereldje van literaire elite.

De dames en heren deskundigen en de discipelen die zij in hun kielzog meevoeren zijn de draad een beetje kwijt en het wordt tijd dat die draad weer wordt opgepikt. Iets is niet per definitie literatuur (hoe je dat ook definieert) omdat het door bepaalde mensen is geschreven en in bepaalde kringen wordt uitgegeven en gelezen en geïnterpreteerd. Als iets uitgegeven wordt mag je aannemen dat de dichter iets te zeggen heeft. Als dat zo is dan moet de boodschap achterhaalbaar zijn. Is dat niet het geval dan schiet de dichter of over de hoofden van de mensen heen en zijn doel voorbij, of het werk behoort tot de functiepoëzie en dan moet er niet gezocht worden naar dingen die er niet zijn. Literatuur zou iets voor iedereen moeten zijn en niet iets voor een deskundige elite. Het wordt tijd dat met name studenten critischer worden in hun houding ten opzichte van literaire interpreta-

[p. 12]

ties. Het wordt tijd dat mensen niet vies worden aangekeken als zij een critische houding aannemen, bij voorbeeld omdat ze er geen verstand van zouden hebben. Dat heeft namelijk niemand. De deskundigen houden literatuur elitair en dat doet afbreuk aan die literatuur en de cultuur(beleving). Als je iets niet goed vindt, hoef je het niet goed te gaan vinden, omdat een deskundige dat wil. Als je ergens niets in ziet, dan hoef je er niets in te gaan zien. Tot slot nog een hersenkraker voor de fanatici:

‘De ooievaar rouwt om de dronken spiegel,
terwijl de kinderen suikerspinnen wegmoffelen.’

Interessante oplossingen zullen op passende wijze worden beloond.

‘Trap’: Ringweg rond Utrecht

Jan van Nassau: Domplein, Utrecht
foto: R. Tebra