Vooys. Jaargang 3

[p. 37]

J.Ph. van Oostrom
De Dikke Van Dale

In september van dit jaar kwam de elfde druk van Van Dale uit. Daar de nieuwe uitgever veel oog heeft voor publiciteit, hebben pers, radio en televisie veel aandacht aan dit verschijnen besteed. Opvallend was hierbij hoeveel nadruk gelegd werd op de nieuwe woorden en uitdrukkingen die opgenomen waren. Voor de huidige taalgebruiker zijn ze betrekkelijk onbelangrijk: de meesten ‘kennen’ die woorden al. Dat verandert in de nabije toekomst als vele ervan uit het actieve taalgebruik verdwenen zijn. In vroege ‘Kronkels’ van Carmiggelt kun je mannetjes tegenkomen ‘die van Drees trekken’ en dan is het handig als er een recent woordenboek is dat je op het spoor van de betekenis zet; de huidige twintigers zullen in ‘Tjeempie’ van Remco Campert heel wat onbekende woorden tegenkomen.

Maar er is een belangrijker, vrijwel onbekend aspect: Van Dale steunt, opgezet als negentiende-eeuws woordenboek, sterk op het WNT. Nu weet iedereen dat het WNT nog niet voltooid is, wat betekent dat zelfs Van Dale voor wat het nog niet beschreven gedeelte betreft, niet veel meer dan een slag in de lucht is. Sinds het verschijnen van de tiende druk zijn er van het WNT de volgende ‘trajecten’ gepubliceerd: verbittering-vevliezen, voet-volte, vrederijk-vroegtijdig en u-uitstaan. In de tiende druk van Van Dale besloegen deze stukken van het alfabet 75 pagina's, in de elfde druk zijn ze uitgebreid tot ruim 90 bladzijden, grotendeels door woorden, uitdrukkingen en betekenissen die door vroegere woordenboekmakers over het hoofd gezien waren. In dat opzicht wint iedere nieuwe druk aan betrouwbaarheid voor de Nederlandse woordenschat sinds de negentiende eeuw. Nu moet die betrouwbaarheid weer niet te absoluut opgevat worden. Vanzelfsprekend streven de bewerkers ernaar hun betekenisomschrijvingen zo exact mogelijk te formuleren, maar om Van Dale in de rechtszaal te hanteren als een niet-aanvechtbare autoriteit is een wel zeer oneigenlijk gebruik van dit naslagwerk. Woordenboeken zijn - voorlopig nog - mensenwerk en dus feilbaar. Ik zou niemand aanraden met een dalurenkaart tijdens de spitsuren te reizen omdat in Van Dale onder dalabonnement staat: ‘abonnement waarmee uitsluitend bij

[p. 38]

de spitsuren gereden mag worden’. ledere rechter zal inzien dat ‘bij’ hier een vergissing voor ‘buiten’ is.

De bewerkers van de nieuwe druk hebben de werkwijze van hun voorganger, Kruyskamp, voortgezet, wat onder andere blijkt uit het vrijwel onveranderd herdrukken van Kruyskamps uitvoerige inleiding bij de tiende druk. Nu had Kruyskamp naast enkele geruchtmakende subjectief gekleurde woorddefinities, een wat ouderwets taalgebruik. De nieuwe redactie kondigt aan dat ze betekenisomschrijvingen en voorbeelden van gebruik geactualiseerd hebben. Dit is inderdaad op grote schaal gebeurd, maar er is ook soms wat aan de aandacht ontsnapt: het doet komiek aan onder couvert betekenis 2) als voorbeeldzin te lezen: ‘diners van drie gulden per couvert’. (Zou dit voorbeeld nog door de ouwe Van Dale hoogstpersoonlijk bedacht zijn?)

Er is een vernieuwing waar ik meer moeite mee heb: vanouds kregen sommige woorden en uitdrukkingen de aanduiding gewestelijk andere Zuidnederlands om aan te geven dat ze respectievelijk afkomstig waren uit Nederlands of uit Nederlandstalig Belgisch dialect. In België werd dat door sommigen ervaren als discriminatie, en ze gingen het label ‘Zuidned.’ interpreteren als ‘nog verwerpelijker dan Noord-Nederlands dialect’. Sinds de zevende druk werd die misvatting in de Inleiding nadrukkelijk bestreden, maar woordenboeken zijn er om te raadplegen en alleen vakidioten lezen de inleiding. In de elfde druk is deze handige onderscheiding opgeheven en krijgen alle woorden, afkomstig uit enig dialect, het label ‘gew.’. Nu heb ik het altijd als een gemis gevoeld dat aan de aanduiding ‘gewestelijk’ niet te zien was uit welk dialect een woord afkomstig was en nu is dat gemis nog groter geworden. Zouden de bewerkers van de twaalfde druk de gewestelijke woorden niet van een cijfercode kunnen voorzien die aangeeft uit welk deel van ons taalgebied ze stammen? Meer informatie en toch: gelijke monniken, gelijke kappen.

Omstreeks 1965 kwam in ons land een merkwaardig proces op gang: allerlei zaken en instituties die tot dan toe algemeen als ‘goed’ werden beschouwd, werden plotseling discutabel. Met onder andere Israël, het koningshuis en de parlementaire democratie overkwam ook Van Dale dit. Het woordenboek werd het voorwerp van een aantal vrij eenzijdig gerichte kritische beschouwingen die nogal de aandacht trokken. Op onderdelen was die kritiek terecht, maar men draafde door en de opvatting dat de Dikke Van Dale alleen nog maar geschikt was voor raadpleging in bejaardenoorden is onzin. De elfde druk bekijkend is mijn conclusie: Van Dale is een monumentaal werk, een tikje ouderwets maar voor wie regelmatig te maken heeft met teksten van voor 1945 bestaat er niets beters.

[p. 39]

Dit is een goede gelegenheid erop te wijzen dat tegen het eind van dit jaar een volledig nieuwe Nederlandse Van Dale op de markt komt, gericht op een ander gebruikersgroep. De omvang zal circa 1500 bladzijden zijn en bevat het nu actief gebruikte deel van onze woordenschat. Dat betekent dat alle verouderde en gewestelijke woorden, uitdrukkingen en betekenissen uit de Dikke Van Dale geschrapt zijn, alsmede die samenstellingen en afleidingen waarvan de betekenis voor de hedendaagse taalgebruiker volkomen doorzichtig zijn. De woordbetekenissen worden genummerd: 0.1, 0.2 enzovoort. De volgorde wordt bepaald door de gebruiksfrequentie; dat betekent dat de meest gewone betekenis voorop staat. In de Dikke Van Dale, die de volgorde van het WNT overneemt, komt die betekenis vaak achter een hele reeks verouderde betekenissen (bij voorbeeld: baas 0.1 in de nieuwe correspondeert met baas 8) in de Dikke). Na de reeks betekenissen volgen de voorbeeldzinnen en uitdrukkingen waarbij het eerste cijfer de woordsoort aanduidt waarmee het trefwoord verbonden is: 2.1: het trefwoord in betekenis 0.1 is verbonden met een bijvoeglijk naamwoord; 3.1: in betekenis 0.1 verbonden met een werkwoord. Het voordeel is dat men op zoek naar de betekenis niet meer het hele artikel hoeft door te lezen en dat ook de syntactische informatie snel vindbaar is. Een vernieuwing is ook dat bij de trefwoorden die daarvoor in aanmerking komen, een reeks synoniemen vermeld wordt, wat voor velen een welkome steun zal zijn bij het schriftelijk formuleren.

Deze nieuwe Van Dale gaat deel uitmaken van de reeks vertaalwoordenboeken waarvan de Duitse, Engelse en Franse delen al verschenen. De woordvoorraad zal het uitgangspunt zijn voor de drie nog te verschijnen vertaalwoordenboeken van het Nederlands naar de andere taal.

Ook de verschenen vertaalwoordenboeken is de kritiek niet bespaard. De waarde van een woordenboek blijkt pas na intensief gebruik gedurende enkele maanden. Recensenten hebben die tijd niet: ze proberen een aantal zeer recente woorden om te kijken of die erin staan en ze lezen hier en daar een kolom van a tot z door. Dat is een behandeling waar geen enkel woordenboek tegen bestand is, en een negatief oordeel wordt snel geveld. Hoogstzelden vind je de opmerking dat de nieuwe Van Dales alles wat op vergelijkbaar gebied in Nederland aanwezig is met vele straatlengtes achter zich laten. Arme lexicografen, ik heb ze wel eens ongevaarlijke gekken genoemd: jarenlang moeizaam peuterwerk verrichten, wetend dat de waardering gering zal zijn!

Overigens, woordenboeken ontstaan net als ruzie met je vrouw: van het ene woord komt het andere.