Vooys. Jaargang 2

[p. 13]

W. Vermeer
Bij de 80e verjaardag van prof. Smit

Op 6 december jongstleden is prof. dr. W.A.P. Smit 80 jaar geworden. Het is goed daarbij in VOOYS stil te staan, omdat hij van 1946 tot einde 1968 de hoogleraar Nederlandse letterkunde in Utrecht geweest is.

Toen ik nog op het Instituut werkte, deed het me wel eens vreemd aan als jongere collega's en studenten blijkbaar niet wisten wie hij was en wat hij gedaan heeft. Mijn gevoel kon daaraan moeilijk wennen, hoewel ik het natuurlijk wel begreep. Het is immers al zo'n tijd geleden dat hij afscheid nam en wat is er sindsdien niet gebeurd op het Instituut en aan de Universiteit!

In dit artikel wil ik proberen degenen die Smit niet kennen wat nader tot hem te brengen. Om te beginnen een paar herinneringen. Toen ik in de zomer van 1945 mijn kandidaats bij prof. De Vooys gedaan had, kon ik niet meteen met de studie verder omdat hij wegens zijn leeftijd geen college meer kon geven. Wie zou zijn plaats innemen? Had De Vooys nog taal- èn letterkunde gedoceerd, na hem splitste men de leerstoel in een voor taalkunde en een voor letterkunde. Voor de laatste werd een zekere dr. W.A.P. Smit uit Deventer benoemd. Zodra de naam bekend was, wisten we al vlug dat hij in 1928 bij Albert Verwey in Leiden gepromoveerd was op een proefschrift over de dichter Revius. In aansluiting daarop had hij een wetenschappelijke editie van diens dichtwerk verzorgd

[p. 14]

en in 1939 nog een boek over 16de-eeuwse protestantse dichters laten verschijnen. Hij nam dus de letterkunde voor zijn rekening, en wel de hele letterkunde, van Karel ende Elegast tot en met de moderne tijd. Zoals te verwachten was, liet hij bij zijn komst niet alles bij het oude. De Vooys was gewoon de voorkandidaten een driejaarlijks overzicht van de letterkundige geschiedenis te geven, Smit vond dat we dat onszelf uit de handboeken eigen konden maken. Er kwam een uitvoerig voordracht-college over een probleem uit de historische of de nieuwere literatuur dat een vol jaar in beslag nam en vooral het doel had ons met een methode van onderzoek vertrouwd te maken. Daarnaast waren er kortere collegereeksen over kleinere onderwerpen, vaak uit de tijd van Tachtig en daarna. Omdat Smit gespecialiseerd was in de letterkunde van de tweede helft van de 16de eeuw en de 17de eeuw, kwamen de grote onderwerpen meestal daarvandaan, maar toch niet uitsluitend, want de 18de en 19de eeuw kende hij ook goed; zo herinner ik me colleges over de historische roman en Jacques Perk. Verder voerde hij een esthetisch-kritisch werkcollege in, een soort analysecollege, waarop wij als kandidaten moderne gedichten en verhalen voor elkaar bespreken moesten.

Smit bereidde colleges grondig voor. In zijn klein en regelmatig handschrift uitgeschreven, lag de tekst op bladen voor hem. In de omgang was hij een vriendelijke, soms wat vormelijke man, altijd bereid naar vragen te luisteren, opmerkingen te overwegen en op tegenwerpingen in te gaan. Aan de ene kant was de afstand tussen hoogleraar en studenten toen groter dan tegenwoordig, anderzijds kende hij ons allen persoonlijk omdat de groep neerlandici zoveel kleiner was. Ernst en degelijkheid kenmerkten zowel zijn onderwijs als onderzoek. Grappen moest je niet van hem verwachten, maar dat wil niet zeggen dat zijn colleges saai waren, omdat de inzet waarmee hij de problemen benaderde en naar een oplossing zocht ze boeiend maakte. Zelf heeft hij eens gezegd dat wat hij van zijn ‘onvergetelijke leermeester’ Verwey geleerd heeft, was zich met ‘geduldige ernst’ in de literaire teksten te verdiepen en zich zo goed mogelijk in de makers in te leven. Die instelling had hij inderdaad en die gaf hij zelf weer aan zijn leerlingen door. Hij drong ons niets op en dwong niet in een bepaalde richting, maar heeft de wetenschappelijke habitus van velen voorgoed gestempeld. Ik heb veel van hem geleerd en ben na mijn afstuderen nog enige tijd zijn assistent geweest, de eerste die hij had. Daarna hielden we contact en in 1964 haalde hij me naar de universiteit terug.

[p. 15]

De professorale werkzaamheden

prof. dr. W.A.P. Smit

waren geen belemmering om in 1953 een uitgave van Het Bosken en Het Theatre, de vroege werken van Jan van der Noot, te bezorgen. Het boek is als een eerbetoon opgedragen aan de nagedachtenis van Albert Verwey, omdat hij onze eerste renaissancist in 1895 door een bloemlezing naar voren gehaald had. Het woord vooraf eindigt met een paar versregels van Jan van der Noot; ze op zichzelf betrekkend, spreekt Smit het voornemen uit de lezers spoedig ‘hooger werc’ te bieden.

Van dan af richtte hij de aandacht hoofdzakelijk op de tragedie en het epos, de hoofdgenres van de Renaissance-letterkunde. Als Vondelkenner trof het hem dat niemand ooit de moeite genomen had diens ruim 30 toneelstukken in hun opeenvolging en samenhang te bestuderen. Hoe wisselden, onder invloed van het contact met geleerde vrienden, de concepties waarvan Vondel in zijn lange loopbaan als toneelschrijver uitging? Daarover schreef Smit Van Pascha tot Noah. Het eerste deel, over de stukken tot 1648, verscheen in 1956 - lang heeft hij ons dus niet op ‘het hogere werk’ laten wachten! Toen hij aan het onderzoek begon, dacht hij aan twee delen genoeg te hebben, maar Lucifer en Jeptha namen in het tweede zoveel plaats in beslag, dat een derde nodig was. In 1962 lag de uitkomst van de ‘verkenning’, zoals de ondertitel bescheiden luidde, vast in drie stevige delen van tezamen 1650 bladzijden. Ieder die iets over Vondels dramatiek zeggen wil, zal ze niet gesloten mogen laten.

Veel minder omvangrijk maar gezien de uitwerking niet minder belangrijk is de voordracht over het Nederlandse Renaissancetoneel als probleem en taak voor de literatuurhistorie, in 1964 voor de Akademie van Wetenschappen gehouden. Sinds de studies van Te Winkel en Worp aan het begin van de-

[p. 16]

ze eeuw heeft niemand zich met de ontwikkeling van de 17de-eeuwse tragedie opgehouden. Omdat hij zich er jarenlang in verdiept had, wist Smit een aantal structurele basiscriteria te noemen waarnaar de massa ernstige toneelstukken uit de periode 1570-1670 geordend en beschreven konden worden. De oproep die de voordracht inhield heeft niet tevergeefs geklonken, want al een twaalf jaar bestaat er in Antwerpen een Universitair Centrum Renaissancedrama, dat het toneel, voorlopig tot 1625, met behulp van de criteria classificeert.

Toen Smit zijn kandidatenwerkcollege in april 1966 ineens om gezondheidsredenen moest opgeven, hebben Gerritsen, Sötemann en ik het overgenomen. Sindsdien hebben wij ook de gewoonte ‘de oude Meester’, zoals we hem onder elkaar noemen, gezamenlijk op zijn verjaardag te gaan gelukwensen.

In 1968 werden we verrast door Hooft en Dia, een stoutmoedige interpretatie van een serie liefdesverzen van Hooft, in 1608-09 geschreven en in zijn kladboek van de naam DIA voorzien. Volgens Smit moeten we daarachter Ida Quekels zoeken, een vroegere geliefde van de dichter, die in 1606 getrouwd was, maar met wie hij daarna weer in contact kwam. De aard van hun verhouding brengt met zich dat externe gegevens ontbreken; de gehele bewijsvoering berust dan ook op ‘circumstantial evidence’, dat wil zeggen dat er niets strikt te bewijzen valt maar dat bepaalde omstandigheden en gegronde veronderstellingen de interpretatie aannemelijk maken. Boeiend geschreven, laat het boek zich lezen als een wetenschappelijke speurdersroman; ‘aanbevolen lektuur voor enigszins gevorderde lezers’, om het eens heel plechtig te zeggen.

In december van datzelfde jaar hield Smit zijn afscheidscollege. De kern van zijn wetenschappelijke credo omschrijft hij daarin als volgt: ‘De literair-historicus dient daarom te beginnen bij het begin; hij moet trachten het dicht- of prozawerk, dat het object van zijn onderzoek vormt, zo volledig mogelijk te begrijpen en voor anderen begrijpelijk te maken vanuit de opvattingen en bedoelingen van de auteur. Met andere woorden: hij moet proberen in de huid van de schrijver en diens tijdgenoten te kruipen’. Dat zal natuurlijk nooit helemaal lukken, omdat men zich niet uit zijn eigen tijd kan losmaken om als het ware een 16de- of 17de-eeuwer te worden, maar gedeeltelijk slagen is ook al waardevol. Een verdere theoretische uiteenzetting blijft achterwege: ‘Ik ben nu eenmaal geen theoreticus en mijn werk als literair-historicus is altijd gericht geweest op de praktijk’. Dan gaat Smit over tot zijn eigenlijke onderwerp, de interpretatie van een

[p. 17]

meilied van Hooft.

Toen hij als hoogleraar aftrad, legde hij ook het werk als redacteur van de Nieuwe Taalgids neer dat hij meer dan een kwart eeuw verricht had. Heel wat artikelen, bijdragen en boekbeoordelingen uit die periode dragen zijn naam of initialen. Dat hij zijn leerlingen tot promoveren aanzette, ligt voor de hand. Daaraan danken we een serie, meestal omvangrijke, proefschriften, resultaten van uitvoerig en nauwgezet onderzoek.

Als ‘hoogleraar in ruste’ ging Smit 1969 in, maar wie denkt dat dat hetzelfde is als een ‘rustende hoogleraar’ vergist zich, want rustend werd hij allerminst. Nog geen maand na zijn afscheidscollege begon hij aan zijn laatste en grootste onderneming: een onderzoek naar de ontwikkelingsgang van het Renaissancistisch-klassicistisch epos in de Nederlanden, een project van epische allure. Van 1550 af werd het heldendicht hier te lande en in het Zuiden beoefend, de bloeitijd viel in de 18de eeuw, met voornamelijk Bijbelse epen. Dat zijn grote dichtwerken over heldenfiguren als Abraham, Mozes, Gideon, David, Johannes de Doper, Petrus of Paulus. Hoewel dit soort poëzie door de tijdgenoten zeer gewaardeerd werd, was het in onze literatuurgeschiedenis een verwaarloosd en praktisch onbekend terrein, totdat Smit het in kaart bracht. Met een onvoorstelbare werkkracht heeft hij er zich toe gezet enige tientallen epen en de aanzetten daartoe, de meeste honderden versregels lang, door te lezen, te bestuderen en te vergelijken. In de inleiding lezen we als doelstelling die u bekend zal voorkomen: ‘Het gaat erom - uiteraard: zoveel mogelijk - te achterhalen wat de epische auteurs met hun werk beoogden, welke norm zij zich stelden, waarom zij een bepaalde vorm kozen, in hoeverre zij hun opzet wisten te realiseren, waaraan hun geheel of gedeeltelijk slagen moet worden toegeschreven en waaraan hun geheel of gedeeltelijk tekort schieten. In een woord: het gaat erom duidelijk te maken, waarom het Nederlandse Renaissancistisch-klassicistische epos is wat het is’.

Het eerste deel van Kalliope in de Nederlanden (Kalliope is de muze van het heldendicht), over de periode 1550-1700, 820 dichtbedrukte pagina's tellend, verscheen in 1975. Het tweede, met 870 pagina's over de periode 1700-1780, kwam net op tijd van de pers om de uitgever in staat te stellen het de jarige op 3 december aan te bieden. Het is de bekroning van meer dan een halve eeuw publiceren, vijftien jaar nadat Smit de universiteit verlaten heeft.

Misschien komt hij nu eindelijk aan zijn al lang verdiende rust toe, een

[p. 18]

rust die ik hem en zijn vrouw nog menig jaar toewens. Vielen tot nu toe leven en werken voor hem samen, nu zal hij aan een leven zonder werken moeten wennen, en dat zal hem nog moeite kosten. Misschien kan het besef dat hij tijdens zijn aktieve jaren meer dan enig vakgenoot aan de literatuurgeschiedenis van de Renaissance en het Klassicisme bijgedragen heeft, hem dat gemakkelijker maken.