Vooys. Jaargang 2

[p. 24]

W.P. Gerritsen
Een middelnederlands gedicht van C.A. van Haeringen

Met het overlijden van Prof. Dr. C.B. van Haeringen op 21 juni 1983, kort na zijn eenennegentigste verjaardag, heeft de neerlandistiek een van haar markantste beoefenaars verloren. Zijn activiteit als taalkundige overspande meer dan zeven decenniën. Als Leids student, ingeschreven sinds 1910, had hij college gelopen bij J. Verdam en C.C. Uhlenbeck; na een studieverblijf in Kopenhagen en Uppsala was hij in 1913 gepromoveerd bij N. van Wijk. Al spoedig werd hij bij de opleiding van neerlandici betrokken, toen C.G.N. de Vooys hem in 1921 uitnodigde, mee te werken aan de Utrechtse M.O.- cursus. Zijn vooraanstaande positie in het vak, voorgoed gevestigd door de verschijning, in 1936, van zijn Supplement op het Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal van Franck en Van Wijk, vond erkenning in zijn benoeming tot lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Toen De Vooys in 1946 afscheid nam als hoogleraar in de Nederlandse taalen letterkunde te Utrecht, werden Van Haeringen voor de taalkunde en W.A.P. Smit voor de letterkunde tot zijn opvolgers benoemd.

Tijdens zijn professoraat heeft Van Haeringen zijn indrukwekkende produktiviteit weten te handhaven. Daarvan getuigen onder meer de bundel Gramarie, een keuze uit het werk van zijn hoogleraarstijd, die hem bij zijn afscheid in 1962 werd aangeboden, en talrijke bijdragen aan De nieuwe taalgids, het tijdschrift dat hij van 1946 tot 1969 als redacteur heeft gediend. Als

[p. 25]

voorzitter van de Nederlandse delegatie in de Nederlands- Belgische spellingcommissie, die in 1954 de Woordenlijst van de Nederlandse taal uitgaf - het bekende ‘Groene boekje’ - werd Van Haeringen ook ver buiten de vakkringen bekend. Hoewel hij er uitdrukkelijk niet naar streefde, een school te vormen, zijn onder zijn leiding verscheidene proefschriften tot stand gekomen, waarvan hij de auteurs - ik noem slechts de namen van P.C. Paardekooper, H.F.A. van der Lubbe, O.F.M. en L. Koelmans - grote vrijheid gunde om in grammaticis hun eigen weg te zoeken. In 1956, toen de Nederlandse leeszaal aan de Drift eindelijk vervangen werd door een iets ruimere behuizing op een zolderverdieping aan de Biltstraat, heeft Van Haeringen samen met zijn collega Smit aan de wieg van het Instituut De Vooys gestaan. In 1962 ging zijn emeritaat in, zodat hij zich geheel aan wetenschappelijk werk kon wijden. Tot het laatst toe bleef hij onvermoeibaar bezig, ook toen zijn ziekte hem het schrijven fysiek bijna onmogelijk had gemaakt. Zijn laatste publikatie is verschenen in het maartnummer van de 75ste jaargang (1982) van De nieuwe taalgids, zestig jaar na het artikel ‘Over verschrijvingen’ dat in jaargang 15 (1921) zijn eerste bijdrage aan het tijdschrift was geweest.

Een opsomming van biografische feiten doet geen recht aan de gecompliceerde persoonlijkheid die Van Haeringen geweest is. Als studenten voelden

[p. 26]

wij ons evenzeer geïmponeerd door zijn geleerdheid als door de relativerende wijze waarop hij over het vak en zijn rol daarin placht te spreken. Zijn oprechte belangstelling voor ons wel en wee bleef meestal verhuld onder de wat aarzelende afstandelijkheid en de (soms ook gespeelde) onzekerheid die zijn houding tegenover ons kenmerkten. Was dit toe te schrijven aan een soort gêne om zijn gevoelens te laten blijken? Maar onder die bedachtzame hoffelijkheid kon zich ook ironie verbergen. De wijze waarop hij bij tentamens een volstrekt onzinnig antwoord serieus scheen te nemen, kon bepaald verraderlijk zijn. Wij wisten dat hij ons graag mocht, maar ook dat hij ons doorhad... Zijn gevoel voor humor kon zich op een bijna kwajongensachtige wijze uiten. Toen zijn studenten hem bij zijn afscheid hadden gehuldigd, konden zijn kinderen hem er slechts met moeite van weerhouden, in zijn dankwoord het volgende Catsiaanse rijm te vervlechten:

Het is van outs geseyt, en menichmael gesproken:
Hoe ouder dat men wert, des meer men wert vernoken.

‘Ik dacht dat het er als sterk werkwoord nog wel mee doorkon’, vertrouwde hij mij later toe, ‘en dat “des meer” is misschien toch niet ongeestig’.

‘Misschien toch niet ongeestig’ - diezelfde kwalificatie heb ik Van Haeringen horen bezigen van de Middelnederlandse gedichten die hem bij gelegenheid uit de pen vloeiden. Met het maken van dergelijke pastiches zette hij een traditie voort die tot Hoffmann von Fallersleben teruggaat; ook van filologen als Van Vloten, Verwijs, Verdam en De Vreese zijn Middelnederlandse gedichten bekend. Kunstzinnige pretenties hebben deze verzen zelden, maar kunstig, in de oude betekenis van het woord, zijn zij vaak wèl, geestrijke bijprodukten van het spel met taal- en stijlvormen dat aan het bedrijven van filologie inherent is. Van Haeringens ‘Neomiddelnederlandse’ gedichten tonen niet alleen zijn grondige kennis van de taal, maar ook zijn vormbeheersing, zijn gevoel voor stijl, zijn humor. Dank zij de vriendelijke toestemming van zijn vrouw kan ik dit hieronder met een voorbeeld illustreren.

Het hier uitgegeven gedicht is ontstaan op de dag na het afscheid waarover ik zojuist heb gesproken. De studievereniging De Tafelronde had Van Haeringen gehuldigd met een opvoering van Lanseloet van Denemerken, die een succes was geworden, maar een diepe bres in de kas had geslagen. De penningmeester, Lindeman, moet daarover zijn nood hebben geklaagd bij Van Haeringen, waarop deze een kleine inzameling organiseerde onder de

[p. 27]

C.B. van Haeringen

toen vijf leden tellende wetenschappelijke staf van het Instituut. Verdere toelichting heeft het gedicht mijns inziens niet van node. Ik geef het hier uit naar de autograaf, die is overgeleverd op een ongelinieerd folioblad, waarop behalve het gedicht en het onderschrift in de hand van Van Haeringen (in blauwe inkt) ook nog twee andere handen zijn te onderscheiden. In de linkerbovenhoek ziet men enkele penneprobeersels in zwarte inkt, waarschijnlijk afkomstig van L. Koelmans, die het in het onderschrift vermelde gekalligrafeerde afschrift heeft vervaardigd; in de rechterbovenhoek heeft Van Haeringen in potlood een voorstel genoteerd omtrent de bijdragen aan de collecte; in een alternatief voorstel, in rode ballpoint en inkt, herken ik mijn eigen kriebel pootje. Het manuscript van het gedicht bevat een aantal verbeteringen. Enkele daarvan zijn in inkt in de tekst aangebracht; elders heeft Van Haeringen een tekstgedeelte tussen teksthaken geplaatst en doorgehaald om in de marge, eveneens tussen haken, in potlood een variant te noteren; soms is het alternatief later weer verworpen. Voor belangstellenden voeg ik onder de uitgegeven tekst enkele manuscriptologische aantekeningen toe. Van Haeringens varianten laten zien hoeveel zorg hij ook aan deze tekst, een kleinigheid onder zijn geschriften, heeft besteed.

[p. 28]

1

Lindeman hiet een joghedlijc clerc,

 

Dien was betrouwet een misselijc werc:

 

Te draghene der Tafelronden borse.

 

Dat brochten in menegherande porse.

5

Die borse woech, sijt seker das,

 

Hem swaerre, alsi ledich was,

 

Dan alsi was van ghelde versien.

 

Dannes niet te verstane indien,

 

Dat ene ledighe borse mere weghet,

10

Nemaer die sorghen die hi dreghet

 

Die uter ledighen borse ghelden sal

 

Der Tafelronden feesten al,

 

Si brochten den clerc in swaren druc

 

Ende dicken verdorven sijn gheluc.

 

 

15

Eens als hi dus in drucke ghinc,

 

So claghede die goede jonghelinc,

 

Die was in pinen toter doot,

 

Enen ouden manne sine noot.

 

Die hevet die commerlike woort

20

Met groter compassien aneghehoort

 

Ende ene nacht daeromme ghewaket.

 

Des morghens vroe so es hi gheraket

 

Tenen wisen ende bedochten rade.

 

Nu hoort wat die listighe oude dade:

25

Hi mommede hem alse een bedelare

 

Ende ghinc al omme harentare,

 

Segghende met valscen smekenden monde,

 

Dat hi niet langhere leven en conde,

 

Ten ware hem dese hulpe ghesciede,

30

Dat enighe goede ende rike liede

 

Hem gaven des hi ghelden mochte

 

Enen woekerare diene wredelijc sochte.

 

Dus hevet die oude loghenare

 

- Hi en was te waren gheen bedelare,

35

Al ghinc hi alse een aerminc omme! -

 

Ghesamelet ene goede somme,

 

Daermede hi te Lindemanne ghinc

 

Ende gafse dien trouwen jonghelinc.

[p. 29]

[Onderschrift]

‘Ghemaket’ 31 mei 1962, de dag na de Lanceloet-afscheidsavond Er was een tekort in de kas van f100,- wegens een beneden de verwachting gebleven aantal deelnemers aan een excursie op 25 mei 1962 naar Leiden

Aan het bestuur van de Tafelronde (met de ‘goede somme’) overhandigd in prachtige mediaevaalletter (door Koelmans gekalligrafeerd) 6 juni 1962.

C.B. van Haeringen

Aantekeningen

1 joghedlijc: verbeterd uit joghedich 2 Dien: verbeterd uit Hem; misselijc: in rode ballpoint door W.P. Gerritsen boven het doorgehaalde woord sonderlinc geschreven (blijkbaar heb ik V.H. indertijd een variant voorgesteld, die hij heeft aanvaard) 3 borse: verb. uit borsse 4 porse: verb. uit porsse 5 borse: verb. uit borsse 6 swaerre: toegevoegd boven het doorgehaalde woord mere; na alsi een doorgehaald woord van twee letters (so?) 9 borse: verb. uit borsse 11 ledighen: doorgehaald en tussen teksthaken geplaatst; in de linkermarge, gevolgd door het woord weg; deze variant is vervolgens weer weggestreept en de doorhaling van ledighen is ongedaan gemaakt. borse: verb. uit borsse 19 die: in de linkermarge tussen haken toegevoegd, ter vervanging van het doorgehaalde woord Lindemans in de tekst 23 wisen ende bedockten: toegevoegd boven de doorgehaalde woorden listighen ende wisen. De gehele versregel is tussen haken geplaatst en in de rechtermarge is, eveneens tussen haken, een variant toegevoegd, die later weer is doorgestreept: Tenen rade van hogher wijshede 24 dade: in de rechtermarge de variant dede (rijmend op wijshede in de variant van 23), doorgehaald 27 valscen: tussen de regels toegevoegd, boven het doorgehaalde woord smekenden (dittografie) 32 woekerare: in de linkermarge tussen haken toegevoegd, ter vervanging van het in de tekst doorgehaalde en tussen haken geplaatste woord sculdenare.

augustus 1983