Vooys. Jaargang 2

[p. 9]

Op verschillende buurthuizen in Utrecht worden lees- en schrijflessen aan volwassenen gegeven, meestal Nederlands voor buitenlandse werknemers. Maar omdat de vraag onder Nederlanders naar een soortgelijke cursus steeds groter werd, zijn er vijf buurthuizen die nu ook lessen organiseren voor volwassen Nederlanders. Het buurthuis Oudwijk is er één van. Vrijwillig(st)ers helpen ‘analfabeten’ aansluiting te krijgen bij een samenleving die alleen uitgaat van geletterde mensen. Van alle ‘analfabeten’ in Nederland zijn er echter maar een paar die durven uitkomen voor hun ‘gebrek aan kennis’.

Robert van 't Wout
Alfabetiseren

De schattingen lopen uiteen, maar meestal wordt er gesproken van ongeveer 400.000 analfabeten in Nederland, mensen die meer of minder moeite hebben met lezen en schrijven. Een klein deel van die mensen heeft de stap genomen om opnieuw naar school te gaan. De meesten echter leven door in een onwerkelijke wereld, een wereld die ‘van A tot Z’ is opgebouwd uit tekst: straatnaamborden, gebruiksaanwijzingen, rekeningen, ondertiteling op de televisie, maar ook theoretisch rij-examen, cursussen op het werk, omscholing. Een analfabeet is voor honderd procent aangewezen op iemand in de directe omgeving die alles kan uitleggen en voorlezen. Naast deze vertrouwenspersoon wordt over het algemeen niemand ingelicht. Uit angst voor dom versleten te worden, moet hij zich in alle mogelijke bochten wringen om niet ‘ontdekt’ te worden. ‘Sorry, ik heb m'n bril niet bij me’ is een hele bekende smoes. Als de kinderen voorgelezen willen worden, krijg je: ‘Ik heb nu geen zin, ga maar slapen.’ Als de kinderen zelf al kunnen lezen wordt het helemaal moeilijk; helpen met huiswerk of overhoren kan niet: ‘Ik heb het nu te druk, een andere keer misschien.’ Het gaat zelfs zo ver, dat sommigen nog smoesjes verzinnen om te verhullen dat ze naar een alfabetiseringscursus gaan.

[p. 10]

Ervaringsleer

Monique van der Linden is begeleidster van een alfabetiseringsgroep van het buurthuis Oudwijk. Momenteel worden de lessen trouwens gegeven op Palmstraat 22, de voormalige huisvesting van de School voor journalistiek. Monique van der Linden studeert geschiedenis in Utrecht. Ze wil mensen weerbaar maken tegen het nachtsmiddel ‘taal’, in een samenleving waarin lezen en schrijven van levensbelang is geworden. Mensen helpen die het tempo van de veel te grote lagere-schoolklassen niet hebben kunnen bijhouden. Het is met de gelijkheid van onderwijs nog niet zo best. De leerplichtwet heeft niet zoveel uitgehaald. Als je twee keer bent blijven zitten, ben je al veertien jaar als je van de lagere-school afkomt. In de twee jaar die je daarna nog naar school moet, kun je dan niet veel meer leren, vooral als je toch al achterop was.

Alle cursisten in de groep van Monique hebben ooit op school gezeten: ‘Toen ze met de cursus begonnen, dachten ze dat ze helemaal niets konden. Maar na de eerste paar weken blijkt dat er toch nog wel iets is blijven hangen. Die snelle vooruitgang geeft erg veel zelfvertrouwen. Daarna wordt het moeilijker, omdat de ontwikkeling dan minder snel gaat. Toch houden ze vol met een enorme inzet.’

Het zelfvertrouwen van de cursisten vasthouden is erg belangrijk bij alfabetiseren. Om de cursisten geïnteresseerd te houden voor de stof, wordt al het lesmateriaal aangepast aan de directe leefomgeving van elke cursist afzonderlijk. Al het materiaal gaat over dingen waar ze zelf mee bezig zijn. ‘Werken vanuit de werkelijkheid van de cursist’. De methode is gebaseerd op Freire, die in Zuid-Amerika alfabetiseringscursussen begeleidt. Leidraad voor de begeleiders op Oudwijk is een boek van Riet Hammen-Poldermans: Leren lezen en schrijven uit eigen ervaring, theorie- en praktijkboek voor taalcursussen (Stichting SVE, Amersfoort, 1981).

Monique heeft goede ervaring met de methode: ‘Het boeit de cursisten meer dan een dom oefeningetje. Ze blijven veel gemakkelijker geconcentreerd. De “les” begint gewoonlijk met een gesprekje over een onderwerp dat ze zelf gekozen hebben. Dat kan gaan over hun werk, hun familie, over gezondheid of werkloosheid. Dat heeft natuurlijk wel tot gevolg dat al het lesmateriaal door onszelf gemaakt wordt. Elke week bedenken we oefeningen die het beste bij het thema passen.’

‘De cursisten willen het liefst handgeschreven oefeningen. Getypte dingen kunnen ze al wel lezen. Maar het meest komen ze in aanraking met hand-

[p. 11]

geschreven dingen, en die letters zien er heel anders uit. Dus schrijven we het meeste met de hand.’

Typen is meer lezen dan schrijven

‘Het grootste probleem ligt bij het aaneenrijgen van letters tot een woord. Als je eenmaal de klankwaarde van de letters kent, wil dat nog niet zeggen dat je kunt lezen. Het samenvoegen van klanken tot een woord eist een bepaald abstractieniveau. naar ook het omgekeerde: het besef dat een woord is onder te verdelen in klanken moet worden aangeleerd. Als je een kind vraagt uit welke klanken het woord “school” is opgebouwd, zal het waarschijnlijk antwoorden: uit de klank “school”. Het woord “schoolboek” is dan opgebouwd uit de klanken “school” en “boek”. Dat abstractieniveau bereiken is het allermoeilijkste in het begin.

Als het lezen beter gaat, gaat het typen ook vrij snel. Typen is meer het herkennen van lettertekens dan het produceren ervan; typen is eigenlijk meer lezen dan schrijven.’

Onzekere toekomst

Zolang er steeds minder geld te besteden is, zal ook de mogelijkheid tot het geven van alfabetiseringscursussen op grote schaal een probleem blijven. Want in deze tijd is het steeds moeilijker subsidie te krijgen. Bij een succesvolle wervingscampagne zou de stroom van cursisten veel groter zijn dan ooit verwerkt zou kunnen worden op dit niveau. Zonder geld kan het probleem niet worden opgelost. Want de enige manier om de slachtoffers van de veel te grote klassen van vroeger te helpen, is met hele kleine groepjes helemaal opnieuw te beginnen. Het maximaal toelaatbare aantal cursisten per begeleid(st)er is in de praktijk op drie bepaald. Grotere groepen hebben geen zin.

Maar de bezuinigingen snijden aan twee kanten. De klassen op lagere scholen worden weer groter, het aantal leraren wordt verkleind. De grootste oorzaak van analfabetisme, veel te grote klassen en te weinig individuele aandacht, is niet weggenomen. De bezuinigingen op het lagere-school-onderwijs enerzijds en die op bijscholing van volwassenen anderszijds geven het ambitieuze alfabetiseringsproject wel een heel onzekere toekomst.