Vooys. Jaargang 1

[p. 8]

Dimensies in het vertaalproces

Wel wordt over vertalingen van literaire werken veel gepraat (deze vertaling is goed, deze vertaling is slecht, volgens sommigen is vertalen onmogelijk, volgens anderen mogelijk, mits...), maar een theorie over het vertalen en meer specifiek het vertaalproces is er niet in tegenstelling tot theoriën over de literaire werken zelf. Aansluitend bij een theorie, model van literaire werken, zal ik trachten het vertaalproces theoretisch te onderbouwen.

M.H. Abrams geeft in zijn boek The mirror and the lamp. Romantic theory and the critical tradition (New York, 1953) een schema van vier dimensies van literaire werken. In het ene werk wordt de ene dimensie meer benadrukt dan in het andere. De vier gegevenheden waaruit de dimensies afgeleid worden zijn de volgende:

De vier dimensies zijn:

1.	de expressieve dimensie
2.	de objectsdimensie
3.	de pragmatische dimensie
4.	de mimetische dimensie

Afhankelijk van de nadruk op één van de dimensies ontstaat realistische literatuur (nadruk op 4), expressionisme (nadruk op 1) enzovoorts.

Voor vertalingen is dit schema niet direct toepasbaar: wel is er sprake van een gegeven werk (de vertaling) en van een publiek, maar de auteur is niet de maker van de vertaling, terwijl de werkelijheid niet de werkelijkheid van de maker van de vertaling is, maar de werkelijkheid waaraan het oorspronkelijk werk refereert. Zo ontstaat uit deze twee gegevenheden één gegevenheid: namelijk de gegevenheid van het oorspronkelijk werk. De afgeleide gegevenheden die in het vertaalpro-

[p. 9]

ces een rol spelen zijn de volgende geworden:

Uit de gegevenheden ontstaan twee relaties:

1.	de relatie oorspronkeijk werk - vertaling
2.	de relatie vertaling - publiek.

En er ontstaan twee dimensies:

1.	De dimensie van overeenkomst tussen oorspronkelijk werk en vertaling: de mimetische dimensie.
2.	De dimensie van de weking van de vertaling op het publiek: de pragmatische dimensie.

Zoals in literaire werken de nadruk wordt gelegd op bepaalde dimensies die Abrams onderscheidt, zo wordt ook in vertalingen de nadruk gelegd op één van deze dimensies: er zijn vertalers die de nadruk leggen op de overeenkomst tussen origineel werk en vertaling en er zijn vertalers die de nadruk leggen op de werking van de vertaling op het publiek.¹⁾ Deze dimensies - hoezeer men ook de ene of de andere benadrukt - spelen in elk vertalen een rol: als een sterk mimetisch vertaler in een Amerikaanse tekst de zin tegenkomt: ‘I'll whip his ass!’ dan kan hij deze zin, ook al zou hij dit willen gezien zijn voorkeur voor mimesis, niet overbrengen in het Nederlands door ‘Ik zal zijn gat zwepen’, daar dit volledig misbegrepen zal worden. Hij zal tol moeten betalen aan de pragmatiek en het moeten vertalen met ‘Ik maak gehakt van hem’²⁾. Andersom zal de vertaler die sterk de nadruk legt op de pragmatische dimensie, op de reactie van de lezer, altijd bij het oorspronkelijk werk moeten aansluiten, anders maakt hij geen vertaling, maar een oorspronkelijk werk.

Ik heb drie argumenten voor de zin van het onderscheid van een pragmatische en een mimetische dimensie in vertalingen en het vertaalproces: 1. H. van Pinxteren zegt over zijn vertaling van Une saison en enfer van A. Rimbaud het volgende: ‘Ik vertaal om in het Nederlands hetzelfde teweeg te brengen als wat Rimbaud in zijn tijd teweegbrengt’ (interview met H. van Pinxteren in de Volkskrant van 8 december 1979, vierde kolom) Van Pinxteren legt hier de nadruk op de relatie vertaling - publiek, benadrukt de pragmatische dimansie.

Als men de middelnederlandse vertaling die borchgravinne van Vergi

1) Een leuke vergelijking tussen een meer mimetische vertaling en een meer pragmatische vertaling is te maken door naast elkaar te leggen de vertaling van la ballade des pendus van Villon door Werumeus Buning en van Altena. Dan ziet men tot welk een ander produkt een mimeticus (Werumeus Buning) en een pragmaticus (Van Altena) komen. Zie voor Werumeus Bunings vertaling: Verzamelde gedichten. Amsterdam, 1970, bladzijde 99-100. Zie voor van Altena's vertaling: Francois Villon: Verzamelde gedichten. Vertalingen van Ernst van Altena. Er zijn vele drukken. Bladzijde 256-9.

2) Ik neem deze zin als voorbeeld; de zin werd eertijds uitgesproken door president Carter die zijn mening gaf over de strijd tussen hem en zijn rivaal Edward Kennedy om de nominatie voor het presidentsschap voor de democratische partij. Onder Nederlandse journalisten ontstond enige deining over de uitspraak, niet zozeer over zijn betekenis, als wel hoe deze uitspraak goed te vertalen.

[p. 10]

vergelijkt met het origineel la chastelaine de Vergi³⁾ dan ziet men dat de Nederlandse dichter/vertaler/bewerker een exemplarisch verhaal van een tragische liefdesgeschiedenis omzet in een veel sterker didactisch verhaal over hetzelfde thema. Ook hij benadrukt de pragmatische dimensie. Deze vertaling is volgens het werk zelf uit 1315.

Het feit dat men een zelfde pragmatische nadruk kan bespeuren in een vertaling uit 1979 als in een vertaling uit 1315, is een argument voor de stelling dat mimetische dimensie en pragmatische dimensie objectief gegeven zijn in elke vertaling en daarenboven aanwezig zijn als subjectief criterium van vertalen. Mimesis en pragmatiek zijn constanten in de act van het vertalen in de uitkomst van de act van het vertalen⁴⁾. 2. Spelen deze dimensies een rol in literair vertalen, zij liggen niet alleen ten grondslag aan literair vertalen, maar aan elk vertaalproces. Dus zijn het ook factoren in de cursus grammaticale tekstinterpretatie middelnederlands en zeventiende eeuws Nederlands en wel in deze zin: een oud syntagma wordt zo natuurgetrouw overgezet in een nieuw syntagma (mimesis in syntactische zin), maar wordt veranderd als de moderne lezer het vertaalde syntagma niet meer begrijpt (pragmatiek in syntactische zin). Daarenboven is er in de beoordeling van vertalingen, die uitgaan van een goed-fout polariteit, een onderverdeing te maken in vier categoriën:

a.	positieve mimesis: het syntagma wordt gehandhaafd syntactisch en is begrijpelijk voor moderne lezers
b.	negatieve mimesis: het syntagma wordt gehandhaafd syntactisch en is niet begrijpelijk voor moderne lezers
c.	positieve pragmatiek: het syntagma wordt veranderd en is begrijpelijk voor moderne lezers
d.	negatieve pragmatiek: het syntagma wordt veranderd en is niet begrijpelijk voor moderne lezers (in de zin van het oude syntagma). Ook hierin spelen mimetische dimensie en pragmatische dimensie een rol, maar daarenboven op lexicaal niveau: men handhaaft een woord uit het origineel in de vertaling (mimesis) als het nog begrijpelijk is óf vervangt een woord zodat het begrijpelijk wordt (pragmatiek op lexicaal niveau).

3. Spelen deze dimensies een rol bij het literair en grammaticaal vertalen, dan spelen zij ook een rol bij de derivatie van vertalen annoteren. De noties gegeven onder 2 a-d kunnen toegepast worden op het

3) Men kan de Franse versie vinden in REV Stuip: La chastelaine de Vergi. Den Haag, Parijs, 1970.
Voor de Nederlandse vertaling, zie De borchgravinne van Vergi, naar Handschrift van Hulthem en het Gentse fragment uitgegeven en toegelicht door Ria Jansen-Sieben, eerste of tweede uitgave.

4) Het onderscheiden van twee dimensies in vertalingen en vertaalprocessen is iets anders dan een totale analyse van een vertaalproces. Het is een primair analysemiddel en kan gebruikt worden als eerste aanzet tot een totale analyse van een vertaalproces. Als men het vertaalproces en de vertaling van van Pinxteren geheel zou willen analyseren, dat moet men tot gecompliceerdere modellen overgaan en tot interacties tussen de componenten van het model.
Maar dit valt buiten het oppervlakkig bestek algemene dimensie in vertalingen en vertaalprocessen.
Gezien het beschreven is de grote ophef over van Pinxterens vertaling overdreven: hij doet niet iets nieuws, maar legt alleen extreme nadruk op de pragmatische dimensie van vertalen (extreem houdt in deze zin geen waardeoordeel in).

[p. 11]

geannoteerde werk, waarbij de begrippen niet meer gaan over de relatie origineel - vertaling, een objectief gegeven, maar nu gaan over een psychisch proces, een proces in de geest van de moderne lezer.

a.	positieve mimesis: X wordt niet geannoteerd en is nog steeds begrijpelijk
b.	negatieve mimesis: X wordt niet geannoteerd en is niet meer begrijpelijk
c.	positieve pragmatiek: X wordt geannoteerd en is begijpelijk voor de moderne lezer
d.	negatieve pragmatiek: X wordt geannoteerd niet op de juiste wijze.

Ik meen beargumenteerd te hebben dat de onderscheiding pragmatische dimensie en mimetische dimensie zin heeft: mimesis en pragmatiek zijn begrippen die subjectief (voor de vertaler) en objectief (voor de beschouwer van origineel werk en vertaling) meespelen diachroon (in een vertaling uit 1315 en 1979) en synchroon (in de cursus grammaticale tekstinterpretatie middelnederlands en zeventiende eeuws nederlands) oftewel: dat deze twee dimensies constante factoren zijn in het vertaalproces, het annotatieproces en hun produkten.

Dit alles is overigens ook nog anders te zien.

Arthur Kooyman