Vooys. Jaargang 1

[p. 3]

De dichtkunst: een hulpwetenschap, net als de wiskunde

Het ‘Utrechts Universiteitsblad’, waarvan de lectuur mij wekelijks doet beseffen dat het bestaan in dit academisch jammerdal nog treuriger is dan ik al dacht, bevatte op 19 november 1982 een artikel dat opvallend uit de toon viel. Onder de plezierig-paradoxale kop ‘Wiskunde, een typische alfa-wetenschap’ was een vraaggesprek afgedrukt dat twee redacteuren met een viertal Utrechtse wiskundigen hadden gevoerd. Aardige, enthousiaste mensen, die wiskundigen. De valse schaamte waarmee veel litteratoren over hun vak plegen te spreken, is hun geheel vreemd: ze zijn verslingerd aan de wiskunde en komen daar rond voor uit. Terwijl de vakgroepen in de Faculteit der Letteren zich met loodzware ernst teweerstellen tegen het vonnis der overbodigheid, en daarbij gedwongen zijn zich in bochten te wringen om het maatschappelijk belang van hun bezigheden aan te tonen, steken deze mathematici een speels betoog af over ‘schoonheidsbeleving’ als belangrijke drijfveer tot wiskundig onderzoek. De verslaggevers concluderen dat de wiskundigen het handig hebben bekeken. ‘Je moet ze, als kunstenaars, zo weinig mogelijk voor de voeten lopen, terwijl het nut van hun werk afdoende blijkt uit de toepassing in verschillende wetenschappen.’ Professor van der Blij, een van het ondervraagde viertal, onderstreept dit: ‘Net als de filosofie is de wiskunde een dienstmaagd, die zich koningin weet.’ ‘Dus is de wiskunde toch een hulpwetenschap?’, vraagt de journalist dan, terugkomend op de vraag waarmee hij het interview is begonnen. ‘Ja’, antwoordt Van der Blij, ‘net als de dichtkunst. Die is immers alleen maar ontstaan om door middel van rijm het leren van teksten te bevorderen?’

Zou Van der Blij dit echt gezegd hebben? Ik heb hem opgebeld. Hij bevestigde dat hij ongeveer deze woorden had gebruikt. Al zou hij zich, achteraf beschouwd, misschien liever anders hebben uitgedrukt, hij had er geen enkel bezwaar tegen dat ik hem zou houden aan de in het ‘Universiteitsblad’ afgedrukte en zojuist geciteerde formulering. Tegenspraak zou hij toejuichen.

Met tegenspraak zou ik, erkentelijk voor Van der Blij's hoofse aanvaarding van de discussie, inderdaad willen beginnen. Want van zijn analogie tussen wiskunde en dichtkunst deugt, met permissie, geen steek. Waar het om gaat, is de status van een wetenschap als wiskunde, die als onmisbaar steunvak voor een aantal andere wetenschappen fungeert en als zodanig als ‘hulpwetenschap’ kan worden aangeduid, terwijl zij zonder twijfel, en zelfs in de eerste plaats, een volstrekt autonome wetenschap is en blijft. Zoals de dichtkunst? Welnee: de dichtkunst is

[p. 4]

geen wetenschap, geen autonome en geen dienstverlenende. Haar produkten - gedichten - zijn geen wetenschappelijke resultaten, en zijn evenmin toepasbaar in andere wetenschappen. De vergelijking gaat niet op.

Van der Blij adstrueert zijn analogie met het argument (‘immers’) dat de dichtkunst is ontstaan als een hulpmiddel bij het leren van teksten. Een redenering die men van een vertegenwoordiger van een typische alfa-wetenschap kan verwachten! Toch hoeft men geen typische bèta te zijn om in te zien dat hoe en waarom iets is ontstaan, in het geheel niet relevant is bij de bepaling van de status die er op een bepaald moment, bijvoorbeeld nu, aan moet worden toegekend. De astronomie is ontstaan als een praktische tijdrekenkundige techniek - daaruit volgt toch niet dat zij thans als een hulpwetenschap moet worden beschouwd?

Volgens Van der Blij zou de dichtkunst uitsluitend (‘alleen maar’) zijn ontstaan om het leren van teksten te bevorderen. Er bestonden dus teksten, men vond het wenselijk dat die (uit het hoofd) werden geleerd, en bedacht derhalve een ezelsbruggetje om ze leerbaar te maken: het rijm... Aan de kleinigheid dat de oudste poëtische teksten die ons zijn overgeleverd, geen rijm vertonen, althans niet als een systematisch gebruikt vormgevingsprincipe, ga ik nu maar voorbij. Volgens mij verwart Van der Blij hier ‘medium’ en ‘message’. Als hij gezegd had dat de dichtkunst is ontstaan om een boodschap door middel van een bepaalde organisatie van het medium (taal) onthoudbaar te maken, dan had hij zich weliswaar heel wat minder pittig uitgedrukt, maar zou hij vermoedelijk dichter bij de waarheid zijn gekomen.

Het merkwaardige is, dat Van der Blij's uitspraak aan alle kanten rammelt, maar dat hij in zekere zin toch de spijker op zijn kop slaat. Voor het rammelen zou ik hem niet hard willen vallen, gezien het geïmproviseerde karakter van de formulering; voor het raakslaan neem ik mijn petje af.

Poëzie vertoont een hogere onthoudbaarheidsgraad dan andere vormen van taalgebruik. Als dit een wetenschappelijk artikel was, zou ik deze bewering moeten staven. Ik zou op zoek moeten naar leerpsychologische vaklitteratuur over het menselijk geheugen. Is er al iemand op het idee gekomen, twee groepen proefpersonen samen te stellen, en de ene daarvan uit te nodigen, zeg een krante-artikel uit het hoofd te leren en de andere een gedicht? Wat zou daarvan na twee, drie weken bekleven blijken te zijn? Weinig, vrees ik, gezien de snel verergerende geheugenverweking waar de soort aan lijdt. Maar dit weinige zou, naar mijn stellige overtuiging, toch altijd meer poëzie dan proza bevatten. Tot experimenten het tegendeel aantonen, lijkt het mij aannemelijk dat de gemiddelde enigszins gecultiveerde taalgebruiker, mits niet totaal ongevoelig voor poëzie, meer verzen en versjes (van allerlei niveau) bij benadering foutloos uit het hoofd kan

[p. 5]

citeren dan prozaregels. Elke neerlandicus kent de beroemde openingszin uit Hoofts ‘Historien’ (‘Ik gaa een werk aan...’) - maar wie, behalve Jan Steenbeek, is in staat die zin tot en met ‘zelfs in pais’ te citeren?

Dat het memoriseren van proza zoveel moeilijker is dan het memoriseren van poëzie, hangt zonder twijfel samen met de geordende, op onderliggende patronen gebaseerde vorm die poëzie kenmerkt. Om iets te kunnen onthouden, moet men het kunnen herleiden tot simpele structuren, of beter: moet men het kunnen herkennen als een reeks variaties op een telkens herhaald thema. Nu zou ik opnieuw bij psychologen te rade moeten gaan met de vraag of dit ook proefondervindelijk is aangetoond. In plaats daarvan herinner ik aan de ‘ars memorativa’, de geheugentraining die antieke redenaars gebruikten om zeer lange en uitermate gecompliceerde redevoeringen (in proza) uit het hoofd te leren. Over het voortleven van deze mnemotechnische theorie en praktijk in Middeleeuwen en Renaissance heeft Frances Yates een prachtig boek geschreven: ‘The Art of Memory’ (London, 1965; ook verschenen als Peregrine Book, Harmondsworth, 1969). De ‘ars memorativa’ kwam in zeer grote lijnen hierop neer, dat de orator zich het exterieur en het interieur van een zeer ingewikkeld gebouw, imaginair of reëel, in het geheugen prentte, en vervolgens elke passage van zijn redevoering associatief met een onderdeel van het bouwwerk verbond. Bestond zijn proloog bijvoorbeeld uit vijf onderdelen, dan hechtte hij die in zijn geheugen vast aan de beelden boven de vijf ramen van de voorgevel. Tijdens het uitspreken van zijn tekst riep hij het bouwwerk voor zijn geestesoog op, en maakte hij in gedachten een rondgang om en in het gebouw. Bij elk detail dat hij achtereenvolgens in zijn geheugen opriep, viel hem de juiste passage van zijn rede in. Abstract geformuleerd betekent dit dat antieke redenaars om prozateksten te kunnen memoriseren gebruik maakten van een imaginair architectonisch patroon dat onder de uit het hoofd te leren tekst werd geschoven.

Bij poëzie is de situatie anders. Daar is het structuurpatroon als het ware ingebouwd, en daardoor voortdurend waarneembaar aanwezig. Het structuurpatroon van poëzie, ook van de meest gecompliceerde gedichten, is altijd te herleiden tot in wezen simpele principes: regelmatige afwisseling van lange en korte, of van beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen, herhaling van klanken, vorming van reeksen. De toepassing van deze principes is in elke poëzie, in elk genre, in elk gedicht, aan specifieke regels gebonden, regels die een oneindig aantal variaties toelaten, zonder dat het structuurpatroon wordt doorbroken. Simpele principes, eenvoudige regels, een beperkte keuze uit de rijkdom aan mogelijkheden die elke taal biedt - met niet meer dan deze ingrediënten kan het wonder van een onvergetelijk gedicht tot stand worden gebracht.

[p. 6]

De wortels van de moderne kunstvorm die wij poëzie noemen, liggen diep in de prehistorie verborgen, in een situatie waarin essentiële informatie - religieuze, kosmologische, genealogische, historische, ethische, enzovoort - uitsluitend via mondelinge overlevering aan het nageslacht kon worden doorgegeven. Taaie tradities houden de kunst in stand: de meeste strofische vormen waarmee twintigste-eeuwse dichters werken, zijn ontwikkeld uit middeleeuwse, en soms nog oudere, prototypen; hetzelfde geldt voor prosodie en rijm. Goede poëzie is in wezen nog steeds: dat wat zó geformuleerd is dat het onthouden wordt.

Om nu weer terug te keren tot de uitspraak van Van der Blij: het is geen toeval dat hij wiskunde en dichtkunst met elkaar in verband brengt. Er zijn inderdaad fascinerende overeenkomsten. Veel wiskundigen zijn er, niet anders dan veel dichters, rotsvast van overtuigd dat hun werk betrekking heeft op het wezenlijke van de dingen, op ‘eeuwige waarheden’. Zij houden zich bezig met de eigenschappen van getallen en van de ruimte. Zij proberen - ik citeer het vraaggesprek in het ‘Universiteitsblad’ - ‘regelmaat te ontdekken in verschijnselen en die regelmaat vast te leggen in wiskundige formules.’ Die formules mogen niets overbodigs bevatten; zij moeten zo eenvoudig, zo helder en zo elegant mogelijk uitdrukken waar het om gaat. ‘Je wilt dat het mooi wordt’, zegt Henk Barendregt, een van de ondervraagde wiskundigen, ‘en een van de mooiste dingen is een zeer moeilijk probleem met een heel eenvoudige oplossing, zonder al te veel techniek.’ Een dichter zou dit, meen ik, woord voor woord kunnen beamen.

Het bovenstaande voorproefje van een artikel over dichtkunst en geheugen dat ik ooit nog eens hoop te schrijven, is bedoeld als ‘dancpenninc’ voor de vriendschap van Wim Vermeer, met wie ik in de achttien jaren dat wij nauw hebben samengewerkt zo dikwijls over poëzie heb mogen praten. Na achttien jaar lang de leerjonghers van het Instituut De Vooys in de geheimen van de goudeneeuwse dichtkunst te hebben ingewijd, vragen nu de ‘kindren van de rustige gedachte’ zijn aandacht, alsmede de implicaties van de formule (4+4) (3+3) in de Nederlandse Renaissance-poëzie. De poëzie, zegt Hooft, ‘houdt aen nae dat sij wtheeft, laetende inde gedachten der geener die haer genoten hebben den galm & naeclanck van haer lieflijcken sang om hen te verinneren haer heylsaeme leeringen, tot voortteelinge van eerlijcke, stichtelijcke & nutte daeden; waer wt eenen sleep rijst van geneuchten: dewelcke sij immers & niemandt anders haeren liefhebberen te vooren wint.’ Dat hoop ik in het boek dat Wim Vermeer ons beloofd heeft, bevestigd te vinden.

Utrecht, 5 december 1982

Wim Gerritsen