Vooys. Jaargang 1

[p. 4]

Terugdenkend aan Gerard Knuvelder

Gerard Knuvelder is tijdens zijn lange leven vele malen gehuldigd en na zijn overlijden op 29 juni 1982 in vrijwel alle kranten herdacht. Men heeft hem geeerd als ‘Brabants emancipator’, als tijdschriftredacteur, als docent, maar bovenal als ‘onze nationale literatuurhistoricus’, naar menselijke verwachting de laatste die in zijn eentje de héle Nederlandse litteratuur heeft beschreven, van ‘hebban olla uogala’ tot heden. Uit vrijwel alles wat over hem gezegd en geschreven is, komen twee aspecten van zijn persoonlijkheid naar voren: zijn rusteloze activiteit als publicist op allerlei terreinen, en zijn onverstoorbare concentratie op één grote onderneming, het ‘Handboek’. Als journalist en commentator heeft hij in honderden artikelen gereageerd op actuele politieke en culturele gebeurtenissen en ontwikkelingen. Als auteur van succesvolle schoolboeken over Nederlandse letterkunde beheerste hij jarenlang een flink deel van de markt. Als neerlandicus publiceerde hij links en rechts beschouwingen over litteratuurgeschiedenis, litteratuurtheorie en litteraire kritiek. En naast al deze bedrijvigheid op de korte baan bouwde hij gestadig voort aan zijn hoofdwerk, dat sinds generaties met zijn naam wordt aangeduid: ‘Knuvelder’.

De eerste druk van het vierdelige ‘Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde’ dateert uit de jaren 1948 tot 1953; in 1954 verscheen in één deel een (overigens grotendeels mislukt) ‘Handboek tot de moderne Nederlandse letterkunde’. Een tweede druk van het vierdelige werk (1957-1961) bracht talrijke herzieningen en aanvullingen; de derde druk uit 1964 en de vierde uit 1967 waren ongewijzigde herdrukken van de tweede. Na zijn pensionering als rector van het Sint-Jorislyceum te Eindhoven vond hij tijd en moed om het ‘Handboek’ van a tot z te herschrijven. Het resultaat was de vijfde druk, die van 1970 tot 1976 van de pers kwam. En nog was dat niet alles. Naast het vierdelige werk beleefde sinds 1961 een eendelige samenvatting, ‘Beknopt handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde’, druk op druk. Op zijn tachtigste verjaardag, 25 januari 1982, werd hem de tiende, geheel herziene druk aangeboden. Anders dan in het vierdelige boek bespreekt hij daarin ook schrijvers die na 1916 hebben gedebuteerd. Jacques Hamelink, die 37 jaar later dan Knuvelder is geboren en in 1965 zijn eerste boek publiceerde, is de laatste die hij behandelt.

Wat heeft deze man bezield? En wat was hij voor iemand? Op deze vragen wil ik proberen hier een antwoord te geven, dat grotendeels is gebaseerd op persoonlijke herinneringen. Het gaat mij dus niet om een oordeel over zijn ‘Handboek’ als

[p. 5]

litteratuurgeschiedenis (daarover heb ik in ‘De nieuwe taalgids’ 68, 1975, blz. 89-109, het mijne gezegd), maar vooral om de man in relatie tot zijn werk.

Knuvelder, daar moet ik mee beginnen, was iemand die hartstochtelijk van litteratuur hield. Dat lijkt een vanzelfsprekendheid, maar is het niet. Er zijn talloze mensen die zich als student of als leraar, of zelfs als publicerend beoefenaar van enigerlei tak van litteratuurwetenschap, met litteratuur bezighouden en er naar mijn overtuiging geen steek om geven. Voor Knuvelder, al leek hij soms zijn best te doen zijn enthousiasme onder zijn docerende, objectiverende schrijftrant te verbergen, gold dat zeker niet. Schrijvers en boeken gingen hem ter harte. Litteratuur was voor hem iets dat in zijn totaliteit en in zijn historische ontwikkeling ‘overzien’ moest worden om de plaats en de waarde van elk litterair produkt te kunnen bepalen. Dat betekende voor hem: indelen, periodiseren, groeperen, karakteriseren. En schiften: het nieuwe van het oude, het geslaagde van het mislukte, het waardevolle van het waardeloze (of minder waardevolle). Wilde het overzicht, de visie op het geheel, een eenheid vormen - de Nederlandse litteratuur in haar historische ontwikkeling - dan moesten, naar zijn overtuiging, de talloze oordelen waarop het overzicht berustte, door één man worden geveld. In teamwork zag hij niets: dat leidde maar tot conflicten en verbrokkeling. Hij zou het alleen doen.

Hij is erin getuind, zoals hij later zelf badinerend heeft geschreven. Gezegd moet worden dat de uitgever Teulings van Malmberg een gouden greep heeft gedaan door juist déze man voor te stellen een geschiedenis van de Nederlandse letterkunde te schrijven. En dat niet alleen in zakelijk opzicht. Knuvelder bezat alle eigenschappen die nodig zijn om een dergelijke onderneming niet bij voorbaat te doen mislukken. Hij had zijn vorming in het vak aan de Tilburgse leergangen ontvangen van twee voortreffelijke filologen, Moller en Michels, docenten tegen wie hij hoog opzag. Hij had als leraar aan den lijve ondervonden dat goed lesgeven vóór alles helderheid vereist, te bereiken door overzichtelijke presentatie en zorgvuldige dosering. Hij had als journalist geleerd dat de termijnen waarop kopij moet worden ingeleverd, onverbiddelijk zijn: als het niet kan zoals het moet, dan moet het maar zoals het kan (om met De Vooys te spreken). En hij bezat - ik zeg het zonder laatdunkendheid - een plooibaar wetenschappelijk geweten, dat hem toeliet op het oordeel van anderen, gezaghebbende auteurs (of wat hij daarvoor hield) af te gaan, in weerwil van zijn principes, en zodoende oordelen te vellen over boeken die hij niet gelezen had.

Overigens moet de Knuvelder die in de jaren veertig aan het schrijven van het ‘Handboek’ is begonnen, een geheel andere man zijn geweest dan de man die ik aan het eind van de jaren zestig heb leren kennen. Wie de moeite neemt, de eerste

[p. 6]

druk van het ‘Handboek’ te vergelijken met de vijfde, constateert een fascinerende evolutie. De schrijver van de eerste druk ontziet zich niet, auteurs en litteraire werken te beoordelen (te veroordelen vaak) uit een rooms-katholiek gezichtspunt, met bijbehorend moreel waardensysteem. Die geborneerdheid blijkt de auteur van de vijfde druk geheel vreemd geworden te zijn: hij heeft zijn dogmatische zekerheden verloren of afgezworen, en doet zijn uiterste best, het goed recht van andere levensovertuigingen dan de zijne te aanvaarden en ze in hun waarde te laten.

Inmiddels had de vloedgolf van de tijd hem ingehaald. Wat in de jaren veertig en vijftig misschien nog doenlijk had geschenen, was in de jaren zestig en zeventig een volstrekte onmogelijkheid geworden. Het vak had zich in vele specialismen vertakt, het inzicht dat Nederlandse litteraire ontwikkelingen in hun internationale samenhang bestudeerd moeten worden, was eindelijk doorgebroken, de theoretische litteratuurwetenschap had oude stelligheden in twijfel getrokken en er nieuwe twijfelstukken voor in de plaats gesteld, de litteratuur òver de litteratuur was stormachtig gegroeid. Knuvelder bleef onverstoorbaar bezig. Hij nam belangstellend kennis van wat hem onder ogen kwam, bepaalde zijn standpunt inzake de nieuwe opvattingen, deed verslag van zijn lectuur van Ingarden en vele andere theoretici, en werkte gestadig voort aan zijn ‘Handboek’, dat al sinds jaren aan alle universiteiten als studieboek in gebruik was. De universitaire wereld erkende tenslotte zijn verdiensten door hem, de M.O.-man, in 1961 een eredoctoraat te verlenen. Initiatiefnemer en promotor was Prof. Dr. W.A.P. Smit, hoogleraar in de Nederlandse letterkunde te Utrecht.

Een anecdote, tekenend voor Knuvelders werkwijze. In 1969 richtte hij zich tot een van Smits twee opvolgers met het verzoek, het manuscript van het eerste deel-in-wording van de vijfde druk kritisch door te lezen. Ik antwoordde dat ik hem graag naar vermogen wilde helpen. Enige maanden later ontving ik geen manuscript, maar kant-en-klare drukproeven. Tekst en noten stonden vast, alleen kleine correcties konden nog worden aangebracht. Gepikeerd stuurde ik hem een lange lijst bezwaren, vergezeld van een nog langere lijst boeken en artikelen die hij, vond ik, had kunnen verwerken als hij niet zo'n haast had gehad. Voor dat alles was het nu natuurlijk te laat. Een week later schreef hij mij geruststellend dat hij kans had gezien, ongeveer tachtig procent van mijn suggesties te honoreren, een enkele maal door invoegingen in de tekst, het meeste door toevoegingen aan de noten. Tijd om de opgegeven litteratuur te lezen zal hij zich niet gegund hebben.

Op dat van mijn kant als teleurstellend ervaren eerste contact zijn merkwaardigerwijs vele vriendschappelijke ontmoetingen gevolgd. Hij placht collega Sötemann en mij uit te nodigen in zijn culinaire residentie, Châlet Royal in

[p. 7]

Den Bosch, bijgenaamd de Koninklijke Keeshut, en genoot dan intens van het debat met vakgenoten. Voor de copieuze maaltijd begon, kwam er altijd een papiertje ter tafel met vragen die hij ons wilde voorleggen. Vonden wij dat x belangrijker was dan y, moest hij z behandelen of elimineren? De antwoorden, onzerzijds maar al te vaak uitvluchten, werden genoteerd door Mejuffrouw Elly van Dijck, zijn trouwe medewerkster die hem tot zijn laatste uren heeft bijgestaan en aan wie het ‘Handboek’ meer te danken heeft dan menige lezer zal beseffen. Na de serieuze vrage kwamen de grappen, tussen neus en lippen steeds. ‘Die Maerlant van jou, dat moet toch wel een belangrijke dichter zijn geweest. Waarom geef je de werken van die man nu toch niet eens uit? Dan zou ik er kennis van kunnen nemen en er met meer verstand over schrijven dan ik gedaan heb. Want daar deugt natuurlijk niks van, dat heb je heel goed gezien.’

Die weldadige zelfspot, dat ontwapenende inzicht in de betrekkelijkheid van zijn werk, verrieden nauwelijks dat hij de volgende morgen, in weerwil van zijn slopende ziekte, weer achter zijn werktafel zou zitten om aan zijn boek te verbeteren wat hij verbeteren kon. Hij heeft weinig geschreven waar ik van harte mee instem, niettemin heb ik diep ontzag voor zijn werk. Hij was, met al zijn evidente tekortkomingen als geschiedschrijver van de Nederlandse letterkunde, een indrukwekkende man.

Utrecht, 13 september 1982 W.P. Gerritsen