Voortgang. Jaargang 30

[p. 7]

[Voortgang. Jaargang 30]

‘Ich schlug auf, und vor mir lag: van den vos Reynaerde’ Friedrich David Gräter en zijn editio princeps van 1812
André Bouwman

Abstract - In the late 1790s, after reading Goethe's Reineke Fuchs, a scholar from Schwäbisch Hall (Württemberg) made an exciting discovery in the library of Comburg Abbey. In a medieval manuscript containing Flemish texts Friedrich David Gräter found a beast epic called Van den vos Reynaerde. This rhymed version proved to be one of the missing links from which both the printed editions in Middle Dutch prose (Delft 1479, Gouda 1485) and Low German verse (Lübeck 1498) are depending. This article investigates the publication of Van den vos Reynaerde by Gräter in his journal Bragur (1812), and the early reception of the edition in Germany and the Netherlands. Special attention is paid to the reactions of Jacob Grimm and Willem Bilderdijk, and to a forgotten German recension by ‘v.d.H.’.
Trefwoorden: Van den vos Reynaerde, Comburgse handschrift, Friedrich David Gräter, Jacob Grimm, Willem Bilderdijk, Friedrich David von der Hagen, filologie, tekstedities

Voor Jan Noordegraaf

1. Inleiding

Het Middelnederlandse dierenepos Van den vos Reynaerde mag zich al decennialang in een brede belangstelling verheugen. Met grote regelmaat publiceren vakgenoten artikelen, studies en tekstedities. De dertiende-eeuwse Vlaamse auteur Willem evoceert in gepaard rijmende verzen een klassiek conflict tussen macht en list. De geordende hofwereld van koning leeuw wordt geconfronteerd met de wildernesse van de vos, die kromme paden gaat, zich in een proces moet verantwoorden voor zijn misdaden en ter dood wordt veroordeeld. Niettemin weet Reynaert met een briljant leugenverhaal over de vondst van een grote schat en een moordcomplot tegen de koning aan zijn terechtstelling te ontsnappen en zich te wreken op zijn vijanden. Dankzij de zorgvuldige compositie, vlotte verteltrant, rake typeringen en flitsende dialogen wordt Van den vos Reynaerde tegenwoordig algemeen als een meesterwerk erkend. Bij een enquête naar de literaire canon onder leden van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde in 2002 scoorde Van den vos Reynaerde op de lijst van belangrijkste werken uit de Nederlandse literatuur een eervolle tweede plaats, direct na Multatuli's roman Max Havelaar.¹ Voor het algemene publiek dat zich liever niet aan dertiende-eeuws Nederlands waagt, verschijnen hertalingen in proza en poëzie of bewerkingen tot musical, rapversie, audioboek en stripverhaal.

1 Van Stipriaan 2002.

[p. 8]

De canonisatie van Van den vos Reynaerde is evenwel pas in de loop van de negentiende eeuw ontstaan. Zij hield gelijke tred met enerzijds de ontwikkeling van de neerlandistiek tot zelfstandige wetenschappelijke discipline en anderzijds met de natievormingsprocessen binnen de nieuw gevormde staten Nederland, België en Duitsland.² In de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw is deze literaire vos spoorloos. Tot aan de ontdekking van een handschriftfragment door Hendrik van Wijn, gemeld in zijn Historische en letterkundige avondstonden (1800) was het verhaal van Reynaert de vos alleen nog bekend als prozaroman.³ Men kende de oudste drukken van Die historie van Reynaert die vos - op de pers gelegd door Gheraert Leeu (Gouda 1479) en Jacob Jacobszoon van der Meer (Delft 1485). Maar op de vraag hoe de Nederduitse Reynke de Vos, een tekstueel nauw verwante rijmdruk (Lübeck 1498), zich tot deze Nederlandstalige prozatraditie verhield, moest men het antwoord schuldig blijven.⁴ Het fragment-Van Wijn - dat het einde omvat van een versroman aangeduid als Reynaerts historie; het colofon dateert het handschrift in 1477 - kon geen rol van betekenis spelen in beschouwingen over de verhouding tussen verstraditie en prozatraditie. Het bleef meer dan een halve eeuw onuitgegeven in privébezit.

Het was de editie van Van den vos Reynaerde door Friedrich David Gräter die in 1812 de eerste impuls bracht. Hier werd voor het eerst Middelnederlandse literaire fictie van enige betekenis en omvang compleet gepubliceerd. De oogst aan Middelnederlandse tekstuitgaven op vaderlandse bodem was tot dan toe bepaald bescheiden geweest. Juristen met vooral historische en taalkundige belangstelling hadden zich daarbij beperkt tot kronieken, zoals de Hollandse Rijmkroniek van Melis Stoke en de Spiegel historiael van Jacob van Maerlant.⁵ Met enige goede wil kan men stellen dat Gräters editie niet alleen het begin van tweehonderd jaar Reynaertfilologie markeert maar ook het begin van de bestudering van Middelnederlandse literatuur in engere zin. Voldoende reden, dunkt mij, om het ontstaan van deze editie in Duitsland en haar ontvangst in Nederland voor het voetlicht te halen.

2 Voor de ontwikkeling van de medioneerlandistiek zie De Buck 1930, voor een geschiedenis van de teksteditie in de Nederlanden Rock 2010. De rol van de historische letterkunde binnen de ontwikkeling van een nationale culturele identiteit in Nederland en België wordt behandeld in Leerssen 2006, vooral aan de hand van de Reynaertfilologie. Raedts 2011 bestudeert de ontdekking van de Middeleeuwen in Europa rond 1800 aan de hand van de concepten ‘echtheid’, ‘eigenheid’ en ‘gemeenschap’.

3 Van Wijn 1800, p. 272-273 (Derde avondstond). Het fragment-Van Wijn berust thans in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag, onder signatuur 75 B 7. In de Reynaertfilologie staat dit fragment bekend als redactie C. Voor de siglen van de Reynaertbronnen; zie Hellinga 1952.

4 Pas in 1854 ontdekte de Duitse senator F.G.H. Culemann fragmenten van een Middelnederlandse rijmdruk (D), vermoedelijk door Gheraert Leeu in Antwerpen vervaardigd tussen 1487 en 1490. Zie Breul 1927, p. xvii; Klitzing 1989, p. 15-16.

5 Melis Stoke: Huydecoper 1772; Maerlant: Clignet & Steenwinkel 1784-1785.

[p. 9]

2. Ontdekking en publicatie

Friedrich David Gräter werd in 1768 geboren in Schwäbisch Hall, een vrije rijksstad in het Heilige Roomse Rijk. Hij doorliep er het gymnasium, alwaar hij - na zijn studietijd in Halle en Erlangen - in 1789 werd aangesteld als conrector en leraar Grieks en Hebreeuws. In 1804 volgde zijn benoeming tot rector. Gräter was een van de eerste geleerden die in het spoor van Johann Gottfried Herder de Germaanse literatuur uit de Middeleeuwen bestudeerden om door te dringen in de eigenheid van de Duitse Volksgeist. Hij richtte een tijdschrift op om vondsten, tekstuitgaven en studies te kunnen publiceren: Bragur. Ein literarisches Magazin der Teutschen und Nordischen Vorzeit. In de jaren 1791-1802 verschenen zeven delen. Vervolgens bleef het een decennium stil. Deel acht verscheen pas in 1812, bij een nieuwe uitgever, C.F. Barth in Breslau, en met een nieuwe ondertitel: Odina und Teutona. Over de oorzaak van deze langdurige onderbreking is Gräter in zijn ‘Vorrede’ nogal vaag:

Ich schwieg. Eine Reihe von häuslichen, amtlichen und bürgerlichen Vorfällen, die meine ganze Musse forderten, machten mir jede Fortsetzung unmöglich, so gross auch der Reichthum meiner Materialien, so vielfach der Zufluss von Beiträgen, so auffordernd durch neue Erscheinungen die Veranlassung, und so dringend die Aufmunterung inund ausländischer Freunde war.⁶

Iets verderop probeert hij te verklaren hoe de belangstelling voor ‘das Nordische und Teutsche literarische Alterthum’ in het eerste decennium van de negentiende eeuw was toegenomen:

[...] wozu allerdings auch der Umsturz des ehmaligen Teutschlands, die Aufhebung der Stifter und Klöster, die Bekanntwerdung und Durchsuchung ihrer Bibliotheken, ja selbst das Bedürfniss auf der einen Seite, an der Betrachtung unsers Alterthums die teutsche Kraft wieder hervorzurufen, und der Trost auf der andern, in dem Umgang mit der Vorzeit sich met den Kriegs-Drangsalen der Gegenwart auszusöhnen, das seinige beygetragen zu haben scheint.⁷

De gevolgen van de Franse Revolutie en de Coalitieoorlogen waren in elk geval niet ongemerkt voorbijgegaan aan Gräter. De Franse legers hadden Oostenrijk en Pruisen diverse nederlagen toegebracht. Bij de vrede van Lunéville (1801) werden de Duitse gebieden op de linker Rijnoever aan Frankrijk afgestaan. Om de Duitse vorsten te compenseren voor hun daar verloren bezittingen, werd het Heilige Roomse Rijk onder druk van Frankrijk ‘gereorganiseerd’. In 1803 bracht de zogenaamde Reichsdeputationshauptschluss het aantal soevereine vorstendommen en heerlijkheden in het Duitse Rijk terug van 1700 à 1800 tot ongeveer 60. Daarbij

6 Gräter 1812, p. xii.

7 Gräter 1812, p. xiii-xiv.

[p. 10]

werden de kerkelijke gebieden geseculariseerd en de vrije rijkssteden ondergebracht bij de hen omringende staten. Zo werden Schwäbisch Hall en het nabij gelegen abdijvorstendom Comburg toegevoegd aan het hertogdom Württemberg. Hertog Frederik, bondgenoot van Napoleon, werd keurvorst en bij de vrede van Presburg (1805) zelfs koning. In 1806 trad Württemberg met andere Duitse vorstendommen toe tot de Rijnbond, een door Napoleon ingestelde confederatie van Duitse vazalstaten aan de oostgrens van het Franse Keizerrijk. In hetzelfde jaar werd het Heilige Roomse Rijk opgeheven. In enkele jaren tijd was Württemberg in omvang verdubbeld. Er volgden sociale, bestuurlijke, justitiële en ook onderwijskundige hervormingen die het koninkrijk van een losse verzameling territoria tot een homogene moderne staat moesten maken. In deze context van reorganisatie viel in 1811 ook het besluit om het gymnasium in Hall - ondanks pogingen van Gräter om deze instelling als wetenschappelijke vooropleiding te behouden en uit te bouwen - terug te brengen tot een Latijnse school.⁸

D.F. Gräter (1768-1830). Gravure. Heidelberg, Universitätsbibliothek, Graph. Slg. P 0753

8 In 1818 werd Gräter tot rector van het gymnasium in Ulm benoemd, waar hij tot zijn pensionering in 1826 zou werken. Hij overleed in Schorndorf in 1830. Over Gräter zie Von Raumer 1870, p. 284, 329, 435, 436; Fischer 1877; Meyers Grosses Konversations-Lexikon 6. Aufl. Bd. 8 (Leipzig/Wien 1907), p. 245; Sieber 1968; Bluhm 1997, p. 85-89, 251-275; Brinkman & Schenkel 1997, p. 9, 15. Over Württemberg rond 1800: Borst 1978, i.c. p. 191-194.

[p. 11]

De secularisatie van het abdijvorstendom Comburg heeft Gräter van nabij meegemaakt. Al in de jaren 1790 had hij herhaaldelijk de boeken van de kloosterbibliotheek geraadpleegd. In 1805 raakte hij als adviseur betrokken bij de ontmanteling van de bibliotheek. Hij selecteerde en beschreef de handschriften en belangrijkste oude drukken uit de collectie, rariora die werden toegevoegd aan de Königliche öffentliche Bibliothek te Stuttgart. Van deze werkzaamheden deed hij verslag in vijf gedrukte gymnasiumprogramma's uit de jaren 1805-1809, getiteld ‘Ueber die Merkwürdigkeiten der Comburger Bibliothek’. Drie bijdragen zijn als vijf paragrafen herdrukt in deel 8 van Bragur. a. ‘Einleitung’ (p. 224-233); b. ‘Entstehung und Geschichte dieser Bibliothek’ (p. 234-245); c. ‘Allgemeine Ansicht der Bibliothek’ (p. 245-249); d. ‘Handschriften der ehmaligen Comburger Bibliothek’ (p. 249-264); e. ‘Die erste entdeckte Handschrift des Reineke Fuchs in flammändischer Sprache’ (p. 265-274).⁹ De afdruk van de tekst zelf beslaat precies honderd pagina's (p. 276-375).

De Vlaamse codex met rugtitel ‘Versus belgici’ (tegenwoordig door neerlandici aangeduid als ‘het’ Comburgse handschrift¹⁰) moet Gräter al vóór 1800 in handen hebben gehad, zoals blijkt uit de laatste bijdrage (gedateerd 3 oktober 1806):

Ich durchblätterte ihn oft, und es war ungefähr vor acht oder 10 Jahren [= 1795-1798, AB],¹¹ dass ich darin eine Entdeckung machte, die für die Geschichte der Literatur überhaupt, und der teutschen insbesondere denkwürdig ist.
Ein bekannter Volksroman, von dem noch nirgend eine teutsche Handschrift aufgefunden wurde, fand sich mitten unter diesen belgischen Versen: der Reineke Fuchs. Gerade damals zog die neue hexametrische Uebersetzung desselben von einem der grössten teutschen Genies, dem Herrn GR. v. Göthe, die allgemeine Aufmerksamkeit des Publikums auf sich [Goethes Reineke Fuchs verscheen in 1794, AB]. Mit der herzlichsten Freude über diese glückliche Verpflanzung eines meisterhaften Ueberrestes der teutschen Vorzeit auf unsern jetzigen Boden [...] las auch ich es, und theilte diese meine Freude darüber dem ehrwürdigen Vater Uz in Anspach mit, mit dem ich eben damals in Briefwechsel stand. Uz schrieb mir, dass ihm diese Bearbeitung ebenso viel Vergnügen gewährt habe, als mir, er mache mich aber zugleich auf die literarische Untersuchung ihres Verfassers im neuesten Stück von Wielands Merkur aufmerksam [van juni 1795, AB],¹² und wünsche, dass ich über den Ursprung dieses Gedichts meine Gedanken in

9 Gräter 1812: a = Gräter 1805; b-d = Gräter 1806a (p. 27-28 over hss. 1-3 niet herdrukt); e = Gräter 1806b (pp. 11-13. over hss. 5-14 niet herdrukt). Gräter [1806-1807] en Gräter 1809 beschrijven selecties incunabelen en werden niet herdrukt in Gräter 1812.

10 Het Comburgse handschrift berust thans onder signatuur Cod. poet. et phil. 2^o 22 in de Württembergische Landesbibliothek te Stuttgart. Van den vos Reynaerde in dit handschrift wordt in de Reynaert-filologie aangeduid als redactie A.; vgl. Helllinga 1952.

11 Al in Gräter 1805, p. 7 wordt gesproken van ‘vor etwa 8 oder 10 Jahren’ (= Gräter 1812, p. 230).

12 Gedoeld wordt op Lenz 1795. Karl Gotthold Lenz (1763-1809), studeerde in Jena en Göttingen en was sinds 1799 als leraar verbonden aan het gymnasium te Gotha. Lenz' bijdrage is woordelijk in het Nederlands vertaald en anoniem gepubliceerd in het Nieuw algemeen magazijn van wetenschap, kunst en smaak 4 (1797), 1^e st. onder de titel ‘Reineke's biecht en bedevaart nevens een kort onderzoek over den oorsprong van den roman van Reineke de vos’, p. 125-148. Voor zover mij bekend is dit de oudste Nederlandstalige publicatie over de Reynaertstof, met een pakkende parafrase van branche VII van de Roman de Renart (nummering volgens Martin 1887).

[p. 12]

Bragur sagen möchte. Diese Aufforderung von einem so theuem und würdigen Veteran unserer Literatur und Dichtkunst war für mich ein schmeichelhafter Sporn. In der Erinnerung, einen pergamentenen Codex altteutscher und besonders niederländischer Gedichte in der Bibliothek zu Comburg gesehen zu haben, eilte ich dahin, und sonderbar, wie vorgeahndet, ich schlug auf, und vor mir lag:
van den vos reynaerde
Und noch überdiess, nicht wie die ältest-aufgefundene Delfter Ausgabe, in Prosa, sondern in Versen.¹³

Gräter citeert vervolgens de proloog van Van den vos Reynaerde (vs. 1-40) en drukt de eerste verzen van het Vlaamse gedicht (41-60) af naast de corresponderende verzen uit de Nederduitse rijmdruk Reynke de Vos (p. 269-270, 272-273). De tekstuele verwantschap toont aan, zo betoogt Gräter terecht, dat Hinrec von Alckmer, die in de Nederduitse proloog wordt genoemd als auteur werkend naar Franse bronnen, ‘nicht der erste Verfasser des teutschen Reineke Fuchs, sondern nur ein neuer Bearbeiter desselben gewesen sei’ (p. 271).

Gräter blijkt in de jaren 1796-1806 nog niet over een compleet afschrift van Van den vos Reynaerde beschikt te hebben (vgl. ‘da ich den Schluss des Gedichts mir aufzuzeichnen vergessen habe’, p. 274). Bij zijn opmerking dat Reynke de Vos een verdubbeling van de handeling heeft en Van den vos Reynaerde halverwege stopt, moest hij derhalve afgaan op zijn geheugen: ‘und es ist fest in meiner Erinnerung, das sie sich wirklich damit endige’ (p. 274). Dit gegeven wordt bevestigd in de ‘Vorrede’ (gedateerd 16 maart 1812), waar Gräter een inhoudsoverzicht geeft van het tijdschriftdeel en daarin opmerkt dat de tekst van Van den vos Reynaerde is afgedrukt naar een afschrift dat hij en Ferdinand Weckherlin (gezamenlijk?) hebben vervaardigd:

Abdruck dieser entdeckten Handschrift nach einer, vom Prof. Gräter, dem ersten Entdecker, und Herrn Ferdinand Weckherlin, dem ersten Untersucher derselben, eigenhändig genommenen Abschrift.¹⁴

Ferdinand Weckherlin (1795-1817) woonde in Stuttgart en moet daar als zoon van staatsraad Weckherlin gemakkelijk toegang tot het Reynaerthandschrift hebben gehad. De hoogbegaafde Ferdinand voelde zich al vroeg thuis tussen de boeken en hij zou dan ook vanaf 1813 enkele jaren als onderbibliothecaris werken in de Hofbibliothek van koning Frederik. Hij overleed onverwacht op reis in Zwitserland.¹⁵ Als zestienjarige publiceerde hij Beyträge zur Geschichte altteutscher Sprache und Dichtkunst (1811). Hierin nam hij twee aanhangsels op: ‘A. Zur Geschichte der altflandrischen Sprache überhaupt’ (p. 100-125), waarin hij de inhoud van de Vlaamse

13 Gräter 1812, p. 267-269.

14 Gräter 1812, p. xxix.

15 Een necrologie verscheen in Württembergische Jahbücher 1819, p. 262-264.

[p. 13]

codex beschrijft; en ‘B. Zur Geschichte und Litteratur des Reineke Fuchs insbesondere’ (p. 125-151), waarin hij Van den vos Reynaerde analyseert en met de Nederduitse Reynke de Vos vergelijkt, en tot besluit verzen 1-176 laat afdrukken. Heeft Gräter Weckherlin benaderd (eind 1810 of begin 1811; diens ‘Vorrede’ dateert van september 1811) om een nieuw afschrift van Van den vos Reynaerde te laten vervaardigen, zodat hij de zijne kon aanvullen en controleren? De Vlaamse codex lag immers in de Koninklijke Bibliotheek te Stuttgart, ruim honderd kilometer verwijderd van Schwäbisch Hall. En was Weckherlins publicatie part of the deal of een onaangename verrassing voor Gräter? Vermoedelijk het laatste, want hij vermeldt de studie niet in Bragur.

Blijft de vraag waarom Gräter niet al vóór 1800 in Bragur melding heeft gemaakt van zijn ontdekking, gezien zijn enthousiasme over Goethe's Reineke Fuchs en de suggestie van zijn toenmalige correspondent, vader Uz, om te schrijven over het ontstaan van Reynke de Vos. Immers, pas in 1802 stokte de publicatie van de Bragur-delen. De bijdragen over de Comburgse bibliotheek en de Vlaamse codex in de gymnasiumprogramma's van 1805-1809 zullen gepubliceerd zijn omdat de pas benoemde rector zichzelf en zijn gymnasium wilde profileren. Hoe dit ook zij, dat Gräter de tekst van Van den vos Reynaerde in 1812 publiceerde, met hulp van Weckherlin, en niet nog later, had ongetwijfeld te maken met de aankondiging van Jacob en Wilhelm Grimm om een oud-Duits Reynaerthandschrift (met de tekst van Reinhart Fuchs) uit te geven. Naar deze aankondiging verwijst Gräter in het naschrift van zijn bijdrage over Van den vos Reynaerde (voor het overige een herdruk van de tekst uit het gymnasiumprogramma):

So schrieb ich im J. 1806. [...] Fünf Jahre verschwanden mir indessen ohne Musse für das mir so theuer gewordene Altherthum. In gegenwärtigem Jahre [= 1811?, AB] kommt nun glücklicher Weise die älteste Gestalt des Reinecke Fuchs abermals zur Sprache, indem die Herrn Grimm, die sich durch seltenen Eifer für das Studium der nordischen sowol als altteutschen Literatur auszeichnen, die Bekanntmachung einer vaticanischen Handschrift des 13ten Jahrhunderts und eine kritische Bearbeitung desselben versprechen. Unstreitig wird unter diesen Umständen der endliche Abdruck der ersten, von mir entdeckten flammändischen Handschrift dieses bewundernswürdigen Gedichts nicht nur dem Publikum willkommen, sondern auch vorzüglich den Herren Bearbeitern der letzt entdeckten Handschrift interessant und lehrreich seyn. Gr.¹⁶

Over Grimm en Gräter verderop nog nader. Laten we eerst de tekst van Van den vos Reynaerde die Gräter in Bragur liet afdrukken nader bekijken.

16 Gräter 1812, p. 274-275.

3. De editie

Wanneer een moderne editeur de tekst uit één middeleeuwse bron wil publiceren kan hij uit verschillende benaderingen kiezen. Hij kan in zijn translitteratie het aan-

[p. 14]

getroffen tekensysteem integraal overnemen (al dan niet met oplossing van afkortingen), inclusief fouten, doorhalingen en inconsequenties. De editeur doet als het ware een stap terug, zodat de rol van de kopiist bij de tekstconstitutie zichtbaar blijft. Bij een dergelijke aanpak spreekt men van een diplomatische editie. Een fotomechanische herdruk (of facsimile-editie) is geen diplomatische editie. De materiële kenmerken en lettervormen van de bron worden weliswaar zo getrouw mogelijk weergegeven (door fotograaf en drukker) maar translitteratie en interpretatie van de tekst door een editeur ontbreken, zodat de lezer verder geheel op zichzelf is aangewezen. In de praktijk wordt een facsimile-editie overigens meestal gecombineerd met een transcriptie. In een zogenaamde kritische editie is de editeur veel prominenter aanwezig, met tekstingrepen zoals herstel van kennelijke fouten, modernisering van spelling (in het bijzonder normalisatie van u/v/w en i/j) en toevoeging van interpunctie.

Ter illustratie kan het begin van de tekst in kolom b op bladzijde 205 recto uit het Comburgse handschrift dienen - hier afgedrukt in een fotomechanische, diplomatische en kritische weergave. Reynaert is na zijn veroordeling aan het woord en vertelt aan de hofdieren hoe slecht hij door Ysengrijn de wolf werd bedeeld als ze samen op jacht waren geweest en een prooi hadden bemachtigd. Er bleef niet veel voor hem over nadat Ysengrijn, diens vrouw en kinderen zich uitgebreid te goed hadden gedaan:

Diplomatische tekstweergave [fol. 205r, kol. b]

Met sine(n) wiue vrauwe harsende(n)
En(de) met sine(n) VII kindre(n)
Sone mochtic cume deene hebbe(n)
Van den alre mintste(n) rebbe(n)
Die sine kindre hadde(n) ghecnaghet
Dus nauwe hebbic mi beiaghet
Nochtan dat was mi lettel noot
Ne waer dat mijn zin so groot
Die lieue drouch te mine(n) oem
Die mijns nemet crancke(n) goem
Ic hadde ghewonne(n) wel tetene
Coninc dit doe ic hu te wetene
Ic hebbe noch seluer en(de) gout
Dat al es in mier ghewout
So vele dat cume een waghe(n)
Te VII waerue(n) soude ghedraghe(n)
Alse die co(ninc) dit v(er)hoerde
Gaf hi r(eynaert) felle andwoerde
Reynaert wane(n) quam hu die scat
Reynaert andwoerde ic segghu dat
Wijldijt wete(n) also ict weet
No dor lief no dor leet
Sone salt danne bliue(n) v(er)hol(en)

Kritische tekstweergave

met sinen wive vrauwe harsenden
ende met sinen VII kindren.
Sone mochtic cume deene hebben
van den alre mintsten rebben
die sine kindre hadden ghecnaghet.
Dus nauwe hebbic mi bejaghet.
Nochtan dat was mi lettel noot.
Ne waer dat mijn zin so groot
die lieve drouch te minen oem,
die mijns nemet crancken goem,
ic hadde ghewonnen wel tetene.
Coninc, dit doe ic hu te wetene:
ic hebbe noch selver ende gout
dat al es in mier ghewout
so vele dat cume een waghen
te VII waerven soude ghedraghen!'
Alse die coninc dit verhoerde,
gaf hi Reynaerde felle andwoerde:
‘Reynaert, wanen quam hu die scat?’
Reynaert andwoerde: ‘Ic segghu dat.
Wijldijt weten also ict weet,
no dor lief no dor leet
so ne salt danne bliven verholen.

[p. 15]

[Diplomatische weergave]

Coninc dien scat was bestole(n)
Ne waer hi oec ghestole(n) niet
Daer ware die moert bi ghesciet
An hu lijf in rechter trauwe(n)
Dat alle huwe(n) vriende(n) mochte rauwe(n)
[...]

[Kritische tekst weergave]

Coninc, dien scat was bestolen.
Ne waer hi oec ghestolen niet,
daer ware die moert bi ghesciet
an hu lijf, in rechter trauwen,
dat alle huwen vrienden mochte rauwen.’
[...]

Stuttgart, Württemberg. Landesbibliothek, Cod. poet. et phil. 2^o 22, f. 205r (detail)

[p. 16]

De diplomatisch weergeven tekst links is grotendeels ontleend aan de uitgave van het Comburgse handschrift door Herman Brinkman en Janny Schenkel.¹⁷ Dat de oplossing van afkortingen onderhevig is aan interpretatie laat vers 2140 mooi zien: moet de eigennaam opgelost worden als Reynaert of (vanwege de datief) als Reynaerde? In de kritisch weergegeven tekst rechts, ontleend aan de uitgave Of Reynaert the Fox, is gekozen voor de laatste mogelijkheid.¹⁸ De tekst is in deze passage niet gecorrigeerd (daartoe was geen aanleiding) maar wel zijn de afkortingen stilzwijgend opgelost, is een moderne interpunctie toegevoegd en is het gebruik van hoofdletters en van u en v genormaliseerd. De informatie over de aanwezigheid van een lombarde in vers 2139 is verdwenen.

De corresponderende verzen in Gräters editie bevinden zich op pagina's 336-337 van Bragur deel 8, hier ter vergelijking eveneens gereproduceerd. De rector laat zich niet uit over zijn editieprincipes, maar de transcriptie zelf wijst in de richting van een diplomatische tekstbenadering. Ik noem enkele kenmerken:¹⁹

-	overname van abbreviatuurtekens, in deze passage de bovengeplaatste horizontale streep voor -n of -de (2122) of als suspensieteken in combinatie met een punt (2137); de streep door v- (2137) of door r als suspensieteken (2138, de isolerende punt in het handschrift is hier genegeerd);^20
-	inspringing om de aanwezigheid van lombarden te signaleren (2137);
-	imitatie van paragraaftekens die in loodzetsel ontbreken met geïmproviseerde houten ‘stempeltjes’ (2207, 2496, 2802, 3386);
-	overname van u-vormen ter aanduiding van de consonant v (2121, 2129);
-	onderscheid tussen lange en ronde s-vormen (2121-2122, 2126-2127);
-	afwezigheid van een moderne interpunctie.

Voor het resultaat in Bragur zijn zowel de editeur als de drukker verantwoordelijk. Gräter (geassisteerd door Weckherlin) heeft de tekens uit de Vlaamse codex getranslittereerd en geïnterpreteerd en een afschrift vervaardigd. Het manuscript met dit afschrift is naar Breslau verzonden en daar heeft een zetter/drukker (met waarschijnlijk weinig tot geen kennis van Middelnederlands) het afschrift op zijn beurt getranslittereerd en geïnterpreteerd. Opmerkelijk is dat de tekst van het afschrift in lood werd gezet en vervolgens gedrukt, zonder dat de editeur de proeven gecontroleerd heeft. Uit de ‘Verbesserungen’ op pagina [420] kunnen we namelijk afleiden dat Gräter maar van zeven vellen een drukproef heeft kunnen corrigeren (dus tot en met pagina 112):

17 Brinkman & Schenkel 1997, p. 909. De oplossing van afkortingen geef ik vanwege de duidelijkheid weer tussen ronde haken in plaats van gecursiveerd. Het vet is de typografische ‘vertaling’ van de rode verf waarmee de tekst in het handschrift gerubriceerd is. De lombarde is bovendien onderstreept.

18 Bouwman & Besamusca 2009, p. 166, 168.

19 De versnummering van Gräter is in deze bijdrage gecursiveerd weergegeven, behalve in citaten.

20 Voor een overzicht van de afkortingen gebruikt door hand E (verantwoordelijk voor het afschrijven van de Reynaert) zie Brinkman & Schenkel 1997, p. 105-106.

[p. 17]

Mehrere Bogen, als diese sieben, sind indem ich das Manuscript schliesse, nicht in meinen Händen. Ich muss daher den billigen Leser bitten, wenn in den folgenden Bogen wegen der, dem Setzer noch ungeläufigen Handschrift, ähnliche Fehler sich sollten eingeschlichen haben, solche nicht auf Rechnung des, über 200 Stunden entfernten Herausgebers zu setzen. Gr. [= Gräter, AB]

Collatie van Gräters editie met het handschrift - waarbij ik de kleurenfacsimile van Van den vos Reynaerde en enkele edities gebruikte²¹ - brengt een flink aantal fouten aan het licht; zie hiervoor de bijlage aan het einde van deze bijdrage. Ze variëren van kleine verlezingen tot verlies van hele verzen. In Gräters editie telt de Comburgse redactie 3465 verzen, vier minder dan in het handschrift. Het is niet altijd duidelijk wie voor deze misslagen verantwoordelijk is: de editeur of de drukker. Abusievelijke weergave van n als u of omgekeerd kan zowel het gevolg zijn van een verlezing van het handschrift door de editeur als van een distributiefout door de zetter, die los zetsel niet goed heeft teruggeplaatst in de zetkast en zonder te kijken tijdens het zetten van de Reynaert een verkeerde letter uit het juiste vakje pakt. De zetter heeft alle lombarden in het handschrift correct aangeduid door inspringing, dus dat zal hij hebben overgenomen uit het afschrift. Daarentegen zijn de paragraaftekens inconsequent weergegeven in de druk (nummering volgens Gräter): met een eigen teken 2207, 2496, 2802, 3386; door inspringing: 126, 203, 1053, 1108; genegeerd 170, 205, 247, 375, 561, 892. Hieruit zou men kunnen afleiden dat deze inconsequentie ook al in het afschrift voorkwam; het ligt niet voor de hand dat een zetter enerzijds de moeite neemt om paragraaftekens in hout bij te snijden en mee te zetten (terwijl hij ze eerder al door inspringing had aangegeven) en ze anderzijds gewoonweg negeert.

Ook het tekstverlies is waarschijnlijk veroorzaakt door de editeur. Gräter zal zijn afschrift voorzien van versnummers naar Breslau gestuurd hebben. Wanneer de zetter van uitgeverij Barth abusievelijk regels had overgeslagen was er een discrepantie ontstaan tussen de nummering van het afschrift en die van de druk, een discrepantie die eigenlijk meteen opvalt en dus hersteld zou zijn. Maar Gräter trof in de Vlaamse codex uiteraard geen versnummers aan en heeft zijn transcriptie onvoldoende gecontroleerd op fouten die samenhangen met het afschrijfproces.²² In de onderstaande gevallen betreft het continueringsfouten ontstaan als gevolg van een saut du même au même, wanneer het oog van de editeur/kopiist (gestuurd door memorisatie van de nog af te schrijven dan wel net afgeschreven woorden) afwisselend van voorbeeldtekst naar afschrift en van afschrift naar voorbeeldtekst gaat (overeenkomstige woorden zijn onderstreept):

21 Janssens 1991, Brinkman & Schenkel 1997, Bouwman & Besamusca 2009.

22 Overigens zijn later in het handschrift de verzen van Van den vos Reynaerde alsnog met zwarte inkt genummerd (per tien), waarschijnlijk door Jacob Grimm.

[p. 18]

Bragur 8 (1812), p. 336-337. Leiden, Universiteitsbibliotheek, ex. 1140 G 21

[p. 19]

[p. 20]

485-487 (handschrift)	485-486 (Gräter)
Hi sal hu smeeke(n) en(de) lieghe(n)	Hi sal hu smeekē eñ lieghē
Mach hi hi sal hu bedrieghe(n)
Met valsche(n) woorde(n) en(de) met scone(n)	Met valschē woordē eñ met sconē
2093-2094 (handschrift)	2092 (Gräter)
Al dat ic vant en(de) wat mi dochte	Al dat ic vant
Dat mi bequam en(de) dat ic v(er)mochte		eñ dat ic ύmochte
2367-2370 (handschrift)	2365-2366 (Gräter)
Waest bi nachte waest bi daghe
Ic was e(m)mer in die laghe
Waest bi daghe waest bi nachte	Waest bi daghe waest bi nachte
Ic was emmer in die wachte	Ic was emmer in die wachte

Op twee manieren probeert de editeur de lezer te ondersteunen bij zijn lectuur. In de eerste plaats zijn er een soort leesaanwijzingen in de hoofdtekst tussen ronde haken. De doorstreepte r voor reynaert (2138, ontbrekend in loodzetsel en daarom in hout bijgesneden) wordt zo lastig geacht dat de editeur erachter heeft toegevoegd ‘(reynaerde)’. Voor deze en vergelijkbare gevallen (vooral bij gebruik van het afkortingsteken ʒ, aan het einde van een woord, op te lossen als -et of -iet) zie Gräters verzen 55, 66, 588, 2060, 2138, 2216, 2138, 2216, 2305, 2314, 2325, 2364, 2510, 2679, 2693, 2804, 2829, 3133. Met een noot in de marge worden enkele moeilijke woordvormen verklaard (1847 hye, 2371 yewer, 2705 puēde). Strikt genomen heffen de leesaanwijzingen in de tekst (en de boven besproken transcriptiefouten) het diplomatische karakter van de tekstweergave op. Logischer was het geweest om in deze gevallen een voetnoot te plaatsen, zoals gebeurd is op pagina 322 (1605 verweruic). De voetnoot is gesigneerd met ‘W.’, een aanwijzing te meer dat Weckherlin bij de totstandkoming van het afschrift betrokken was.

4. De ontvangst: Grimm, Bilderdijk en ‘v.d.H.’

De editio princeps van Van den vos Reynaerde verscheen eind 1812 op een weinig gelukkig moment. Europa zuchtte onder het juk van het Continentaal Stelsel, ingesteld door keizer Napoleon. Onder meer om de handel met Engeland te verhinderen was het Koninkrijk Holland in 1810 samen met de Noord-Duitse kustgebieden ingelijfd bij het Franse Keizerrijk. De dienstplicht werd ingevoerd, want Napoleon had soldaten nodig voor zijn oorlogen. In de eerste helft van 1812 werden troepen verzameld voor de veldtocht naar Rusland. Circa 30.000 jonge-mannen uit de Hollandse departementen en 90.000 uit de Duitse vazalstaten van het Grande Empire en Pruisen maakten deel uit van het leger dat in juni vanuit Polen Rusland binnenviel. De veldtocht liep uit op een fiasco. Het bijna 700.000 man tellende leger leed zware verliezen, in de strijd met de Russische legers maar

[p. 21]

ook door ondervoeding, ziekte en de extreme koude, vooral tijdens de terugtocht volgend op de nutteloze bezetting van een grotendeels verlaten en weldra brandend Moskou. In 1813 streed Napoleon met nieuwe troepen (waarvoor hij andermaal Hollandse dienstplichtigen onder de wapenen riep) tegen de geallieerde legers in en om Duitsland. De slag bij Leipzig in oktober 1813 maakte een einde aan de Franse overheersing. In het voorjaar van 1814 werd Napoleon afgezet en naar Elba verbannen.

4.1. Jacob Grimm

Jacob Grimm (1785-1863) studeerde rechten in Marburg. Hij volgde zijn hoogleraar Friedrich Carl von Savigny voor korte tijd naar Parijs als onderzoeksassistent, maar wijdde zich sinds 1805 aan de geschiedenis van de Duitse taal- en letterkunde. In 1808 werd hij tot bibliothecaris van Jerôme Bonaparte benoemd, de broer voor wie Napoleon het koninkrijk van Westfalen had gecreëerd (het zou slechts zes jaar bestaan: 1807-1813). Vanuit Kassel zocht de jonge germanist in augustus 1810 per brief contact met de oudere en gereputeerde Gräter. Hun briefwisseling uit de jaren 1810-1813 werd eind negentiende eeuw uitgegeven door de germanist Hermann Fischer, die op het wetenschapshistorisch belang van de in totaal twintig brieven wees:²³

Er zeigt die eben erwachende rein wissenschaftliche Erforschung des germanischen Alterthums im Gegensatz und Kampf mit einer älteren, mehr romantisch gefärbten Richtung, die noch im engsten Zusammenhang mit Herder und mit dem Bardenwesen der Genieperiode steht; und er zeigt diesen Gegensatz an zweien der allerhervorragendsten Vertreter beider Richtunge. Ich unterlasse es, an diesem Orte mich über die moralischen Factoren in dem Streite zu verbreiten, der sich zwischen dem jugendlich kecken Grimm und seinem Gegner entspann, in dessen Briefen vielleicht Mancher eine Illustration und Bestätigung des Grimm'schen Urtheils über Gräter als einen ‘unmassig eitlen Schriftsteller von viel Geschrei und wenig Wolle’ (Deutsche Mythologie, erste Ausg., S. xxix.) finden werden, dessen Empfindlichkeit es wohl nicht vertragen mochte, dass der siebenzehn Jahre jüngere Grimm sich mit berechtigtem Stolze neben ihn stellte und mit seinem Tadel dann und wann nicht zurückhielt.²⁴

Voor ons is deze briefwisseling van belang omdat Van den vos Reynaerde diverse malen ter sprake komt. We krijgen daardoor een duidelijker beeld van de omstandigheden waaronder Gräter tot publicatie overging. In brief III (23 oktober 1810) deelt Grimm aan Gräter mee dat hij bezig is met Reinhart Fuchs,

den ich hoffentlich (im Vertrauen gesagt) aus einer vaticanischen Hs. des 13 J.h. herausgeben werde, und wo sich unter andern interessante Aufschlüsse über den Zusammen-

23 Fischer 1877. Over Jacob Grimm zie Bluhm 1997, over Grimm en de Reynaert Leerssen 2006, p. 25-46.

24 Fischer 1877, p. 6.

[p. 22]

hang dieses ebenso berühmten als herrlichen Gedichts mit dem späteren plattdeutschen, so wie mit dem französischen roman du renard ergeben werden.²⁵

Zeven maanden verstrijken, voordat Gräter terugschrijft. In zijn antwoord schemert enig onbehagen door omdat Grimm zich bezighoudt met een studieonderwerp dat Gräter voor zichzelf geclaimd meende te hebben (brief IV, 1 juli 1811):

Wissen Sie denn, oder wissen Sie es nicht, dass ich die erste Handschrift des Reineke Fuchs auf Pergament in einem flammändischen Codex der Comburger Stiftsbibliothek schon vor mehreren Jahen entdeckt, und in einem meiner Programme über die Merkwürdigkeiten der Comburger Bibliothek Proben davon gegeben habe. Auch besitze ich von einem Theil des Manuscripts eine eigenhändige Abschrift. Wenn Ihre Handschrift ganz sicher aus dem 13ten Jahrh. ist, so hat sie übrigens allerdings den Vorzug. Ich bin auf Proben daraus und Ihre Ansichten sehr begierig.²⁶

Grimm antwoordt dat de gymnasiumprogramma's uit Hall onbekend zijn in Duitse boekhandels en spoort Gräter aan om zijn bijdragen over Comburg te publiceren in Bragur (brief V, 23 juli 1811). Grimm blijkt tevens op de hoogte van het bestaan van het fragment-Van Wijn en wil graag weten of de Comburgse Reynaert berijmd is of in proza en bovendien in hoeverre die overeenkomt met Reynke de Vos. Als het vervolgens weer een tijd stil blijft vanuit Schwäbisch Hall schrijft Grimm een nieuwe brief, waarin hij niet alleen zijn verzoek om inlichtingen herhaalt, maar ook de wens uit om de Vlaamse codex zelf in te zien (brief VI, 10 oktober 1811):

Auf meinen letzten Brief, ich glaube vom Monat Juli, habe ich unverdienterweise keine Antwort bekommen. Verzeihen Sie es daher, hochgeehrtester Herr Professor, wenn ich Ihnen schon wieder beschwerlich falle. Ich kann es indessen nicht unterlassen, mir nähere Nachricht von dem Combacher [sic] Ms. des Reinhart Fuchs auszubitten, da ich gegenwärtig stark an der Geschichte dieser Fabel arbeite und wohl fühle, dass ein solcher neuer Fund neue Aufschlüsse geben muss, mir kommen selbst Kleinigkeiten in Betracht. Meinem Fleiss würden Sie wenigstens Gerechtigkeit widerfahren lassen, ich habe das grosse Pariser Ms. du roman de renard bestehend aus mehr als 25,000 altfranzösischen oft schwerleserlichen Zeilen wörtlich, ja buchstäblich copirt und darin freilich gar viel Merkwürdiges angetroffen.
Am liebsten wäre mir, wenn ich das Combacher altdeutsche Ms. zur eigenen Ansicht und Benutzung auf einen oder zwei Monate erlangen könnte, ich würde Sie dann weniger zu bemühen haben und doch manches genauer sehen, da Ihnen natürlich die andern quellen nicht sämtlich gegenwärtig seyn können. Da der Ort ganz in Ihrer Nähe liegt, so darf ich mir von Ihrer Liberalität diese Gefälligkeit versprechen, um so mehr, da Sie von Ihrem Prioritätsrecht auf das Ms. schwerlich öffenlichen Nutzen zu ziehen vorhaben. [...]

25 Fischer 1877, p. 16.

26 Fischer 1877, p. 18.

[p. 23]

PS. Sollten Sie mit Besorgung des Ms. von Reinecke F. zu befassen nicht die Güte haben wollen, so wünsche ich wenigstens die Adresse zu erhalten, wohin man sich nach Stuttgart etc. etc. zu wenden hat?²⁷

Op 22 november 1811 antwoordt Gräter eindelijk, na vier maanden. Hij beschikt niet meer over zijn afschrift van Van den vos Reynaerde, omdat hij dit naar de drukker heeft gestuurd, samen met de tekst van zijn Comburgbijdragen uit de gymnasium-programma's (brief VII):

Also die Handschrift des Reynaerd de Vos betreffend, so ist meine, schon vor Jahren eigenhändig genommene und deutlich geschriebene Abschrift in den 1sten Band von Odina und Teutona (oder den 8ten von Bragur) aufgenommen, und ich konnte sie also, als ich Ihren Brief erhielt, Ihnen nicht mehr mittheilen - denn da ich mehrere einzelne Programme d.d. darin niedergelegt habe, so glaubt' ich vorzüglich auch, dass meine vier Programme über die Merkwürdigkeiten der Comburger Biblioth. wovon die entdeckte Handschrift des flammändischen Reinke den Beschluss macht, darin des Aufbewahrens werth seyen. Diesen Abdruck des Textes sollen Sie nun sogleich erhalten, wie er aus der Presse kommt, und zwar unmittelbar nach Cassel, wozu ich die gemessenste Weisung geben werde. Auf die Richtigkeit desselben dürfen Sie sich verlassen, und unter dieser Voraussetzung wird Ihnen auch die Vergleichung mit dem Abdruck lieber seyn als mit einer Abschrift. Die wenigen Abbreviaturen habe ich alle gewissenhaft beybehalten.
Uebrigens ist dieser Reynaerd in Versen, und der Verf. heisst sich Willhelm. Doch die Kürze der Zeit gebietet mir zu schliessen, und indem ich alles andere auf meinen nächsten Hauptbrief aufbehalte, lege ich Ihnen blos die Blätter aus meinen Programmen, welche davon handeln, zu vorläufiger Notiz bey.²⁸

Ik recapituleer. Gräter moet eind 1810 of begin 1811 besloten hebben om de tekst van Van den vos Reynaerde alsnog te publiceren, vooral (zo veronderstel ik) om Grimm vóór te zijn met een middeleeuwse bronnenpublicatie over de voorgeschiedenis van Reynke de Vos. En daarbij moet hij (tweede veronderstelling) Ferdinand Weckherlin benaderd hebben om zijn incomplete afschrift te controleren en aan te vullen. Deze heeft de bevindingen die hij naar aanleiding van de raadpleging van de Vlaamse codex in de Königliche öffentliche Bibliothek te Stuttgart voor zichzelf noteerde, bewerkt en als aanhangsel toegevoegd aan zijn Beyträge, die eind 1811 of begin 1812 in druk verscheen.²⁹ Op Grimms verzoek om bemiddeling bij de raadpleging van het Comburgse handschrift gaat Gräter in het geheel niet in. Grimm antwoordt pas na bijna zes maanden, nogal geërgerd (brief VIII, 12 mei 1812). Hij verwijt Gräter:

27 Fischer 1877, p. 27-28 en 29.

28 Fischer 1877, p. 30-31.

29 ‘Wekherlins Beitr. führen zwar auf dem titel 1811, erschienen aber erst 1812’, aldus Jacob Grimm in een brief aan H.W. Tydeman, d.d. 31 juli 1813 (Leiden, UB, LTK 1003), uitgegeven in Reifferscheid 1883, p. 49-50.

[p. 24]

eine gewisse Ungeneigtheit Ihrerseits [...]. Auf meine zum Theil angelegentliche Briefe empfing ich nur kurze, eilige und späte Antworten, welche die Hauptsache absichtlich liegen zu lassen schienen.
Die Concurrenz in dem Reinhart Fuchs kann mir durchaus nicht zur Last fallen, ich hatte erst lange nach meiner Ankündigung und erst durch Sie selbst von der Existenz des flandrischen Gedichts gehört und wäre von selbst von der natürlichen Idee, es ebenfalls zur Herausgabe zu erlangen, abgewichen, wenn ich gehört hätte, dass Sie es bereits drucken lassen wollen, worüber ich mich herzlich freue. Beide Gedichte sind im Inhalt ganz verschieden, und es findet zwischen uns keine Collision statt, den Vortheil der früheren Erscheinung haben Sie ohnedem dabei.³⁰

Hierop antwoordt Gräter droogjes, per kerende post (brief IX, 20 mei 1812):

Wenn Ihr Reinhart Fuchs von meinem Reynaerd de Vos gänzlich verschieden ist, wie mir aus den Proben von Ihnen auch gleich Anfangs einleuchtend schien, desto besser! Vermuthlich haben Sie bereits den ganzen Abdruck des meinigen in Händen; denn fertig muss er seyn, obgleich ich noch keine Zeile davon gedruckt erhalten habe. So langsam gehen die Sendungen aus Breslau durch Böhmen hieher an die Schwäbische Grenze.³¹

Grimm laat weten dat hij de drukvellen met de Reynaerttekst nog steeds niet uit Breslau heeft ontvangen en dat hij uit Weckherlins Beiträge heeft opgemaakt (brief X, 29 mei 1812):

dass die comb. H.S. leider nur einen Theil des flandrischen Gedichts aufbewahrt hat, denn dass dem Inhalt nach ebensoviel gereimt vorhanden gewesen seyn mus, als unser plattd. Gedicht gibt, beweise ich sehr leicht mit dem alten delfter Druck der Prosa, worin am Ende nicht weniger als am Anfang die alten Reime häufig durchschimmern. Ich denke aus Ihrer Ausgabe für den Commentar des vatic. Gedichts viel Nutzen zu ziehen, dieser wird etwas umständlich werden, allein über die Thiernamen mehrere Bogen lang.³²

Er worden nog diverse brieven gewisseld in de tweede helft van 1812 maar de verschijning van Odina und Teutona (zoals Bragur nu meest wordt aangeduid) laat almaar op zich wachten. Pas begin 1813 meldt Grimm aan Gräter dat hij het tijdschrift in een Kasselse boekhandel gevonden heeft (brief XVIII, 9 januari 1813):

am wichtigsten war mir darin, wie sich versteht, der Reynaert Vos [...] Beim Reynaert geht es nicht ohne Druckfehler ab, wie Sie selbst vermutheten [...]. Ich tadele, dass Sie 1) keine Interpunction beigefügt haben; ein bei diesem Gedicht, wo der Sinn selten mit der Zeile ruht und worin oft ein lebhafter Dialog stattfindet, empfindlicher Mangel. 2) dass die Abbreviaturen geblieben, ja einige sogar in Holzstöcken repäsentirt sind. Sie waren hier, ich wage zu sagen, sämmtlich, leicht aufzulösen und aus ihrer Figur ist

30 Fischer 1877, p. 31, 32.

31 Fischer 1877, p. 35.

32 Fischer 1877, p. 38.

[p. 25]

nichts, das ich wüsste, zu lemen. 3) über die Orthographie und Varianten der Eigennamen hätte ich eine Notenharmonie gewünscht, so wie durchgehende Vergleichung mit dem Plattdeutschen. 4) Sie sagen in der Vorrede xxix ‘über dieses letztere Werk hätte ich mehreres zu erinnern; aber ich verspare es auf eine andere Gelegenheit und mit Absicht’. Ich wünschte, Sie hätten das deutlicher ausgedrückt; ich errathe Ihre Absicht nicht, selbst wenn Sie sich auf meine vorhabende Ausgabe des R. bezöge. Sie können mir freilich öffentlich einwenden, dass niemand das Recht habe, Ihnen Ihre Absicht, die Sie für sich behalten wollen, abzufordern, und auch ich bin weit entfernt, es einmal privatim zu thun; jenes war ein bloser Wunsch.³³

Grimm heeft kritiek op het diplomatische karakter van Gräters editie. Hij betreurt het ontbreken van een moderne interpunctie in een verstekst met veel enjambementen en dialoog; ook acht bij het overnemen van afkortingstekens nutteloos. Verder had hij meer toelichting verwacht, ten aanzien van de eigennamen en de vergelijking met Reynke de Vos. Het vierde punt toont aan dat het onderwerp dierenepiek voor beide correspondenten een open zenuw is. Gräter antwoordt een maand later (brief XIX, 11 februari 1813), waarbij hij het merendeel van Grimms kritiek negeert en slechts op één punt ingaat:

Das ungeheuer lange Ausbleiben der Odina ist allein Schuld, dass ich Ihnen auf Ihre gütigen Mittheilungen erst heute antworte, und die Versicherung beyfüge, dass nun mit dem Postwagen, der künftigen Montag von hier abgeht, ein Exemplar derselben von meiner Hand an Sie erfolgen wird. [...]
Eine durchgehende Vergleichung des Reynaerd de Vos mit dem Platteutschen war wohl nicht möglich. Bedenken Sie selbst, diess würde sich so ausgedehnt haben, dass der ganze Band allein auf diesen Gegenstand gegangen wäre.³⁴

In de laatste brief die Fischer heeft uitgegeven stuurt Gräter eindelijk een presentexemplaar van het tijdschrift naar Grimm (brief XX, 28 februari 1813):

Meinem Versprechen gemäss habe ich endlich die Ehre, Ihnen ein Exemplar meiner Odina und Teutona selbst zu übersenden. [...]
N.S.
Meine Handschrift des Reynaerd de Vos ist noch nicht zurückgekommen. Ich konnte daher die etwaigen Druckfehler Ihnen nicht zugleich mittheilen. Diess ein anderes Mal.³⁵

Het is niet duidelijk of Gräters afschrift ooit vanuit Breslau is geretourneerd. Het bevindt zich in elk geval niet in zijn schriftelijke nalatenschap die berust in de Württembergischen Landesbibliothek te Stuttgart.³⁶

33 Fischer 1877, p. 56-57.

34 Fischer 1877, p. 59, 60.

35 Fischer 1877, p. 62.

36 Vriendelijke mededeling van mw. Magdalene Popp-Grilli, Handschriftenabteilung WLB Stuttgart, d.d. 31.8.2012.

[p. 26]

In Nederland had men over de ontdekking van de Vlaamse codex en van een complete Reynaert-in-verzen nog niets vernomen. Het was Grimm die, na door Gräter in de zomer van 1811 te zijn ingelicht, contact zocht met beoefenaars van de oudere ‘Nederduitsche’ (lees Nederlandse) letterkunde in de Hollandse departementen van het Keizerrijk. Dat was nog niet eenvoudig; zijn brief aan Hendrik van Wijn bleef onbeantwoord. Maar in H.W. Tydeman, toentertijd hoogleraar aan de universiteit van Franeker vond hij een enthousiaste en betrouwbare correspondent.³⁷ Via zijn bemiddeling plaatst Grimm in de Algemeene Konst- en Letterbode van 22 november 1811 een (vertaalde) oproep ‘Aan Kenners en liefhebbers der Oude Nederlandsche letterkunde en dichtkunst’, waarin hij laat weten bezig te zijn ‘met eene uitvoerige geschiedenis der Oud-Duitsche poëzie’.³⁸ Grimm is beducht dat zonder intensivering van de naspeuringen waardevolle literaire documenten verloren zullen gaan. In het bijzonder vraagt hij om inlichtingen over oude handschriften. Dat hier een nieuwe wetenschappelijke wind waaide, blijkt uit het feit dat Grimm vooral in Dichtung geïnteresseerd is en minder in Wahrheit:

Van het meeste gewigt schijnen echter hier niet zoo zeer de eigenlyk Historische Rymkronieken te zijn maar veel meer gedichten, welke de reeds tot mythen ingekleede Geschiedenis van Karel den Grooten en de zynen, en vooral welke den grooten kring van oud-Duitsche helden-maren betreffen, die in het heerlyk Heldenlied der Nibelungen als 't ware zyn middelpunt gevonden heeft.³⁹

Tevens vraagt Grimm om inlichtingen over oude volksliederen, zowel oude handschriften en drukken als mondelinge versies bij ‘oude lieden’. Zijn derde verzoek betreft de Reynaertstof:

Indien het geoorloofd is, by deze algemeene wenschen en verzoeken een byzonder te voegen - zoo vraagt de ondergeteekende, die thans met de uitgave van een Hoogduitsch, tot dus ver geheel onbekend in de Vatikaansche Bibliotheek begraven gedicht van Reineke de Vos uit de twaalfde eeuw en eene vergelyking deszelven met de oud-Fransche in handschrift overgeblevene bearbeidingen, bezig is:
a.) Of niet ergens handschriften van een oud-Hollandsch rymgedicht van Reinaert de Vos behouden zyn gebleven, welke ons misschien nader brengen konden tot het eigenlyke werk des bekenden Henrik van Alkmaar. Eens zoodanigen gewaagt van Wyn, in de gem. avondst., I. 273, volgens een reeds in 1477, dus vóór de eerste drukken des prosaischen werks geschreven HS. In het prosaïsche klinken nog duidelyk hier en daar enkele rymen door, en het is zeker, dat het plat-Duitsche rymgedicht niet uit het Hollandsche prosa ontstaan is.
b.) Of niet in mondelyke verhalen, in gangbare volkssprookjes, brokken van de geschiedenis van de Vos, de Wolf enz. voorkomen? gelyk dit werkelyk het geval in Duitsch-

37 Schlusemann 2010, p. 149-151. 26 brieven van Grimm aan Tydeman uit de jaren 1811-1832 berusten in de UB Leiden onder signatuur LTK 1003; deze zijn uitgegeven door Reifferscheid 1883.

38 Grimm 1811.

39 Grimm 1811, p. 328.

[p. 27]

land is, b.v. van een tweede huwelyk der weduwe van den dood gezegden Vos maar hetwelk door de tydige terug- en thuiskomst des waren gemaals nog verhinderd werd, in welk verhaal ook rymen voorkomen.⁴⁰

De oproep in de Letterbode had Grimm reeds op 29 augustus 1811 aan Tydeman verzonden, dus bijna twee maanden nadat Gräter hem had ingelicht over het Comburgse handschrift met Van den vos Reynaerde. Grimm houdt hier dus zijn kaarten tegen de borst. Mogelijk wilde hij eerst weten of Gräters gymnasiumprogramma's tot in Holland waren doorgedrongen of dat Gräter over zijn ontdekking met Nederlandse geleerden had gecorrespondeerd. Pas in zijn brief aan Tydeman van 9 december 1811 legt hij zijn kaarten op tafel en meldt hij de ontdekking. Het bericht wordt door de geadresseerde vertaald en aangeboden aan de Letterbode, die deze (Nederlandse) primeur in de aflevering van 17 januari 1812 publiceert:

Te Comburg, in Zwaben, heeft men een Handschrift op perkament, 346 bladen groot, ontdekt, het welk louter Nederduitsche Gedichten bevat, en, het geen gy wel niet verwacht hadt, tot myne groote blydschap, het berymde Reintje de Vos, dat men meende, dat verloren was. De maker noemt zich bloot Willem, en kon dus Willem Utenhove, van Aardenburg, of Claes Willemsz. zyn. Ik twyfel niet of het fragment by den Heer v. Wyn [...] behoorde tot hetzelfde Gedicht; en even min, of de Oud-Hollandsche Redactie, in onrym, is regtstreekts uit het Gedicht gesproten. Het handschrift is uiterlyk uit de laatste helft der vyftiende eeuw, het Gedicht zelf, myns erachtens, uit de veertiende eeuw. Ik heb een stuk van het begin des Gedichts, 't welk ik u zoude mededeelen, indien wy niet hopen mogten het geheel binnenkort gedrukt te zien. De kundige Gräter, die den vond gedaan heeft, heeft ook de uitgave op zich genomen. Van [...] Henr. van Alcmar is geen spoor in het gansche werk te zien, wie weet, waaraf nu het plat-Duitsche komt, althans niet van dit.⁴¹

Niet zonder reden noemt Rita Schlusemann - die in een project van de Deutsche Forschungsgemeinschaft werkt aan de uitgave van de briefwisseling van de gebroeders Grimm met Nederlandse en Belgische filologen - Jacob Grimm een pionier van de neerlandistiek.⁴² Want de oproep van november 1811 moge, voor zover bekend, geen reacties hebben opgeleverd, na deze bekendmaking in januari 1812 zoeken verschillende Nederlandse instellingen en geleerden, bewust van Grimms betekenis voor de Nederlandse letterkunde, contact met de bibliothecaris in Kassel, en er ontstaan diverse interessante briefwisselingen.

40 Grimm 1811, p. 330,

41 Algemeene konst- en letterbode 1812, nr. 3 (17 januari), p. 34-40, citaat op p. 34-35.

42 Voor het navolgende zie Schlusemann 2010.

4.2. Willem Bilderdijk

Willem Bilderdijk (1756-1831) is de eerste en belangrijkste correspondent. Bilderdijk had na zijn studie rechten in Leiden een advocatenpraktijk in Den Haag ge-

[p. 28]

vestigd. Daarnaast verwierf hij roem als dichter en was hij wetenschappenlijk actief. Na de inval van de Fransen en de instelling der Bataafse Republiek, in 1795, was Bilderdijk (een uitgesproken orangist) naar het buitenland uitgeweken. Pas in 1806 keerde hij terug en werd leraar Nederlands van Lodewijk Napoleon, die door zijn keizerlijke broer tot korting van Holland was benoemd. Bilderdijk was een van de drijvende krachten achter het in 1808 opgerichte Koninklijk Instituut van Wetenschappen, Letterkunde en Schoone Kunsten te Amsterdam. Al op 6 februari 1812 schrijft hij als secretaris van de Tweede Klasse van het Instituut een vleiende brief aan Grimm in het Nederlands: een passende hulde, aldus Bilderdijk, gezien Grimms verdiensten voor de ‘Nederlandsche Letteroudheden’. Hij vraagt of Grimm zou kunnen bemiddelen teneinde het Comburgse handschrift naar het Instituut in Amsterdam te krijgen of, als dat niet lukt, tenminste een afschrift van de Maerlantstukken toe te sturen.⁴³ Diverse brieven gericht aan het Koninklijk Instituut, en onlangs teruggevonden door Schlusemann, tonen aan dat Grimm (die op 27 februari 1812 tot corresponderend lid van het Instituut was benoemd) zich inderdaad hiervoor heeft ingespannen.⁴⁴ Blijkens een brief van 14 april 1812 heeft hij twee brieven naar het Württembergse hof geschreven maar nog geen antwoord gekregen. Op 25 mei laat hij Bilderdijk weten dat minister Girard heeft geweigerd om het Comburgse handschrift ter beschikking te stellen, vermoedelijk, aldus Grimm, om Gräter en Weckherlin, die ermee bezig zijn, niet voor het hoofd te stoten. In zijn brief van 3 september schrijft hij Bilderdijk dat zijn pogingen in verband met de Vlaamse codex mislukt zijn. Aan deze Württembergse weigerachtigheid heeft Bilderdijk zich hevig geërgerd, zoals onder meer blijkt uit zijn voorwoord op het derde deel van Maerlants Spiegel historiael (van augustus 1812):

Eene ontdekking die in het afgeloopen jaar 1811, van etlijke oudnederlandsche Handschriften, te Komburg in Zwaben geschiedde, waaronder ook eenige van Maerlant, deed de Klasse zonder uitstel werkzaam zijn. Zy vernam spoedig, dat een tot nog toe onbekend Reintjen de Vos (geheel onderscheiden van dien van Heinric van Alcmaer), daaronder begrepen, in Duitschland door de geleerde Wekherlin en Gräter stond uitgegeven te worden; maar zy verzocht de overzending der andere stukken, inzonderheid die van Maerlant, ten einde die zelve te onderzoeken, en voor zoo verre daar andere handschriften van bestonden, te vergelijken. Dan ongelukkig heeft het Zijner Majesteit, den koning van Wurtenberg, niet kunnen behagen, in deze onschadelijke dienst aan de Hollandsche letteren te bewilligen, ter zake, gelijk het bij het andwoord wordt uitgedrukt ‘dat dit werk met eenmaal gedrukt of afgeschreven te worden, noodwendig veel van zijn waarde verliezen moest.’ Vreemd zou men 't kunnen vinden, dat dit toegepast wierd op Maerlants Heimelicheit der heimelicheden, waarvan verscheiden handschriften

43 Voor deze brief van Bilderdijk, die zich in de Staatsbibliothek zu Berlin bevindt (Nachlass Grimm 807), zie Schlusemann 2010, p. 152.

44 Vgl. voor het navolgende Schlusemann 2011.

[p. 29]

aanwezig zijn: want ook dit was onder de weigering begrepen. Doch de stukken schijnen in één band vereenigd, en als onafscheidbaar van elkander beschouwd te zijn.⁴⁵

Op 9 december stuurt Grimm een pakket met verschillende Duitse werken naar Amsterdam, waaronder een exemplaar van Odina und Teutona met de Reynaerteditie en een overzicht van tien pagina's over verschillende woorden in de Reynaert. Bilderdijk bedankt voor deze zending in februari 1813. En dan volgt op 31 maart een zeer uitvoerige brief waarin Bilderdijk verslag doet van zijn lectuur en bestudering van Gräters Reynaerteditie:⁴⁶

Il faut l'avouer, Monsieur, le Reynaert, tel que Mr. Gräter le donne, fourmille de fautes. Pour les abbréviations (dont il aurait pû épargner l'embarras au lecteur), on dirait presque que l'éditeur n'en entend pas trop bien l'usage. Au moins il s'y trompe quelquefois, tout comme il se trompe en confondant les i, u, et m. Je ne parlerai pas de ces passages que vous venez de corriger dans notre exemplaire; je lui pardonne même qu'il écrive onghenouch pour ongeuouch vs. 3390 et autres semblables; mais comment a-t-il pu imprimer coiiiier pour commer, criiiie pour crune? [...] Comment spc^a et sp''ac (vs. 3257, 1070) au lieu de sp^ac; lieii au lieu de lieu' c'est à dire liever? Comment a-t-il pu négliger la différence d'emploi de l'y et de l'ij, qui se trouvent confondus quelquefois dans son édition? C'est bien singulier aussi, que dans un MS., où l'orthographie est si pure (car il se fait remarquer par ce chef, et c'est une preuve de l'ancienneté de l'écriture) il y ait des fautes comme rach pour lach et pareilles. Et il ferait à souhaiter qu'on pût s'informer sûrement, si c'est là véritablement le cas. Je dis la même chose de l'au pour ou; qui pourrait bien n'être dû qu'au copiste de Mr. Gräter. Car, quoique le dialecte Flamand admette ce diphtongue, et que ce dialecte s'y montre dans bien des endroits, l'ou Hollandais s'y lit assez régulièrement. L'u au heu de l'i en lust donne encore des soupçons, v. 117, 1033, 2045. - V. 2391 on lit list, v. 2617 lest, l'un et l'autre selon l'usage du 13^me siècle. Il serait important de vérifier tout cela avant de passer à une nouvelle édition.⁴⁷

Net als Grimm is Bilderdijk dus van mening dat Gräter de lezer al die afkortingen had moeten besparen, die hij bovendien zelf niet steeds weet te doorgronden. Hij hekelt niet alleen het grote aantal leesfouten maar ook de inadequate leesaanwijzingen, niet verwonderlijk voor iemand die (anders dan Grimm) niet vertrouwd is met het Nederlands en niet de moeite neemt om een Nederlandse geleerde te raadplegen:

D'ailleurs, le peu d'observations que Mr. Gräter a hasardées (vous l'avez remarqué, Monsieur,) ne prouvent que trop son manque de savoir dans l'ancienne langue des Païs-Bas, pour qu'on regrette qu'il ne les ait pas multipliées. Ses méprises page 292 et 322 (ajoutez-y sa parenthèse en vs. 66) apprêtent à rire, à ceux mêmes qui n'en savent pas beaucoup. J'en suis fâché pour un savant aussi distingué. En cas de méprises rien ne doit

45 Steenwinkel & Bilderdijk 1812, p. 19-20. De Tweede Klasse van het Instituut financierde Steenwinkels uitgave van het derde deel. Nadat Steenwinkel in mei 1812 overleed (de tekst was al afgedrukt), heeft Bilderdijk dit deel bezorgd.

46 Bilderdijk 1837, p. 239-251 (Grimm, nr. 5).

47 Bilderdijk 1837, p. 240-241.

[p. 30]

étonner, lorsqu'il s'agit d'un idiôme étranger, mais on était à même de consulter des gens du païs, et il n'y a personne qui n'aurait redressé ces travers. J'ai noté plus de 150 endroits où la leçon est dépravée; il y aura dans cela (je veux le croire) quantité de fautes d'impression, mais celles-ci n'excusent point le grand nombre de passages où Mr. Gräter a mal lu, ou bien négligé de rectifier les erreurs du MS. Lorsqu'on trouve toujours vernaert, on a peine d'imputer cette erreur à l'imprimeur; et que celui qui écrit les MS. ait constamment méconnu le mot de vervaert (l'un des plus communs dans la langue), c'est une impossibilité. Vous avez remarqué d'autres erreurs, Monsieur, et je ne puis qu'admirer votre pénétration et votre génie. Pour la plus grande partie de vos émendations (toutes remplies d'une sagacité, et d'une érudition judicieuse autant qu'étendue) il n'y a pas moyen de les contester. Un très petit nombre pourrait fournir matière à quelque discussion, si cela vous fait plaisir. En attendant je tâcherai de répondre à quelques points de doute que vous aviez l'air de me proposer par vos ?? mis en marge du texte.⁴⁸

Bilderdijk gaat vervolgens uitgebreid in op de door Grimm in december 1812 in bijlage meegestuurde opmerkingen en vragen bij verschillende verzen.⁴⁹ Het gaat hier te ver om deze vele bladzijden omvattende explicaties op te nemen en te behandelen, hoe interessant ook. Hij besluit zijn ‘college’ (Bilderdijks grote vertrouwdheid met het Middelnederlands is evident) met het aanbod om Grimm te helpen bij een heruitgave van Van den vos Reynaerde:

Je serai ravi, Monsieur, si ces petites explications ont l'honneur de vous satisfaire, ou si elles vous paroissent valoir la peine de m'en dire vos sentimens. Je n'ai pas voulu grossir cette lettre par la citation des passages, dont je pourrais les confirmer, mais si vous les désirez, vous n'avez qu'à parler. Ayez la bonté, je vous en prie, de me marquer si pour répéter l'édition de Reynaert, vous avez accès au MS.? C'est là un point essentiel. Pour l'explication des mots et des phrases, pour la suppéditation des exemples &c., je vous offire tout ce que je pourrais contribuer, et je vous l'offre de coeur et d'âme.⁵⁰

Bilderdijks vriendelijke bejegening van Grimm staat in schrille tegenstelling tot zijn oordeel over Gräter. Ook later geeft Bilderdijk herhaaldelijk af op Duitse geleerden, die naar zijn mening onvoldoende kennis van het Middelnederlands bezaten. Zo merkt hij in het ‘Kort verslag wegens gevondene brokken van een Oud Hollandsch Rijmwerk’, gepubliceerd in het eerste deel van zijn Taal- en dichtkundige verscheidenheden (1820) op:

En indien al eene gewichtige ontdekking van eenig Nederlandsch stuk in Duitschland geschieden mocht, wat is het, wanneer de uitgave door een Duitsch geleerde geschieden moet? Men zie die van het nieuw gevonden Reintje de Vos in de zoogenoemde Odina und Teutona, waar van ik voor ditmaal niet anders zal zeggen, dan dat ik in de weinige

48 Bilderdijk 1837, p. 241-242.

49 Bilderdijk 1837, p. 242-248. Het betreft eigenaardigheden in verzen (Gräters telling) 101, 395, 452, 539, 568, 570, 575, 618, 744, 758, 824, 1055, 1078, 1229, 1411, 1445, 1642, 1648, 1680, 1913, 1942, 1982, 2138, 2297, 2459, 2486, 2563, 2805, 2818, 2821, 2870, 2914, 3125.

50 Bilderdijk 1837, p. 248.

[p. 31]

bladzijden, die het behelst, meer dan honderd en vijftig misslagen van meer en minder gewicht, maar echter alle zeer wezendlijk, opgeteekend heb, doch waarvan ik voor de Duitschers op mijne beurt een geheim maken zal, tot er by ons een uitgaaf op nieuw geschiede, waartoe ik ze gaarne wil meêdeelen. Van eene enkele aanteekening, die er door Gräter by gevoegd is, rep ik niet; die ze leest, kan geen twijfel meer voeden, hoe weinig die Uitgever onze taal verstaat, welke 't schijnt, dat geen Duitscher, aan zijne Hooge bergtaal of de mengeling die men na Luther ingevoerd heeft, gewend, ooit recht machtig kan worden.⁵¹

Ook in correspondentie met vakgenoten blijft Bilderdijk (die in 1816 teleurgesteld het Koninklijk Instituut had verlaten) zich ergeren, op het onredelijke af. Zo in een brief aan Jan Frans Willems (5 augustus 1825):

Wat den laatst gevonden Nd. Reinaert betreft. Ik hou hem voor 't werk van Willem van Utenhove, wien Maerlant in zijne Naturenbloeme gedenkt. Ik heb in vroeger dagen by het Instituut (waar ook Gräters uitgave, in een stukjen van de Odina en Teutona, berust) daar vrij aanmerkelijke vertogen over voorgelezen. Die uitgave van Gräter heeft meer misslagen dan regels, waarvan ik, zonder het oorspronklijk te hebben konnen zien, eene ontzachlijke lijst gemaakt heb, die ik UWelEd. by gelegenheid toonen zal. Maar zoo is 't; wanneer een Neêrduitsch HS. in de handen van de Duitschers raakt, is het erger dan verloren, want dat dom geslacht verstaat hun eigen taal zelfs niet, hoe zou het de onze.⁵²

Bilderdijk heeft zijn eerdere, in wezen classisistische, idealen van wetenschap- zonder-grenzen opgegeven. De historische letterkunde verlaat de Republiek der Letteren en komt langzamerhand in nationalistisch vaarwater terecht, waarbij negentiende-eeuwse preoccupaties (geopolitiek, taalstrijd) niet zelden worden teruggeprojecteerd in (de studie van) de Middeleeuwen.⁵³

In de jaren 1810 was Bilderdijk vooral bezig met het werk van Maerlant en hij lijkt niet erg geïnteresseerd te zijn geweest in de cultuurhistorische en literaire betekenis van Van den vos Reynaerde. Gräters editie is, voor zover ik weet, in geen enkel Nederlands tijdschrift besproken. Vermoedelijk beschikten ook maar heel weinig mensen in deze streken over een exemplaar van Gräters editie.

51 Bilderdijk 1820, p. 145-146.

52 Bilderdijk 1837, p. 206.

53 Rock 2010, p. 278-280. Leerssen 2006, 39-41.

4.3. ‘V.d.H’

De weerklank in Duitsland is eveneens bescheiden, maar in de Jenaische Allgemeine Literatur-Zeitung verscheen begin 1814 een opmerkelijke recensie. Zij is in het wetenschapshistorische onderzoek van de vroege Duitse en Nederlandse filologie tot nu toe buiten beeld gebleven. Misschien wel omdat de auteur ervan zichzelf enigszins buiten beeld plaatste; hij ondertekende namelijk met ‘v.d.H’. De initialen staan vermoedelijk voor Friedrich Heinrich von der Hagen (1780-1856), een in die jaren

[p. 32]

vooraanstaand germanist, die net als Gräter een meer publieks- en literair georienteerde wetenschapsopvatting voorstond en na zijn dood snel in de vergetelheid raakte. Zijn publicaties werden door de gebroeders Grimm (die volgens streng-filologische principes werkten) in felle en soms nogal zure recensies bekritiseerd.⁵⁴

De bespreking van Odina und Teutona werd afgedrukt in drie afleveringen van de Jenaische Allgemeine Literatur-Zeitung (Ergänzungsblätter, nrs. 6-8) en omvat bijna twintig tekstkolommen. In de eerste aflevering (kol. 41-48) wordt de inhoud van Gräters tijdschrift tot pagina 224 besproken, de overige afleveringen (kol. 49-56, 57-60) concentreren zich op ‘Reineke Voss’. Aflevering twee is nauwelijks een recensie te noemen. Uitvoerig behandelt de recensent allereerst de relatie van het Vlaamse gedicht met de Oudfranse Roman de Renart en de Nederduitse Reynke de Vos, vervolgens de middeleeuwse voortzettingen van de Reynaertstof en de namiddeleeuwse drukgeschiedenis, dit alles in breed Europees perspectief. De auteur heeft een grondige kennis van de Roman de Renart, is geïnteresseerd in de literair-historische dimensie van de teksten en weet feilloos de branche aan te wijzen die het meest verwant is aan het Vlaamse gedicht:

Jünger ist freylich die grösste und Hauptbranche, deren ungenannter Dichter ausdrücklich den Perrot damit ergänzen will, und diese ist nun eben die, welche dem niederländischen Vos Reynaert zum Grunde liegt, und offenbar auch die trefflichste und reichste dieser Fabeln ist, welche, zumal in der niederländischen und deutschen Darstellung, mehrere der anderen einzelnen, zum Theil auch schon von Perrot aufgenommenen episodisch enthält, und auf andere als bekannt anspielt. Die niederländische Bearbeitung scheint sich theilweise sehr nahe an die französische Urschrift zu halten: die Namen der Thiere sind dieselben; dessgleichen führt der Fuchs den Wolf in den Speicher des Pfaffen von Vnnbloys im Lande Vermendoys (V. 1508, wofür unser Reineke Voss das julicher Land setzt). Sonst aber ist hier der Schauplatz, der Hof des Löwen, wohl in den Niederlanden gedacht; auch haben einige Fabeln ganz niederländische Farbe, und örtliche, ja vielleicht selbst persönliche Beziehung, und werden dagegen in den französischen Auszügen nur kurz angedeutet. Dergleichen sind, wie der Fuchs den Bären zum Honig und den Kater zu Mäusen führt; besonders aber die dort ganz fehlende Erzählung, wie er den Löwen auf einen Schatz reizt: da ist der Schauplatz ausdrücklich in Vlaendren im süssen Waes-Lande (V. 2250-55), zwischen Hyfte und Ghend (V. 2261), fern von dem wilden Land Arttinnen (V. 2247. - Ardennen), dagegen in Verbindung mit dem Lande zwischen der Elue und Zomme (V. 2438), mit Sassen und Doringhen (V. 2449, 2462);⁵⁵

54 Over Von der Hagen zie vooral Grunewald 1988 (de recensie genoemd in de ‘Werkverzeichnis’ op p. 383, W 109). Voor zijn problematische relatie met de gebroeders Grimm vgl. Bluhm 1997, p. 101-108, 315-360. Het is rond 1800 overigens niet ongebruikelijk dat recensenten zich achter initialen of een pseudoniem verschuilen, zodat ze vrijer hun oordeel en kritiek konden uiten. Een voorbeeld uit vele: Gräter ondertekende een kritische bespreking van Wilhelm Grimms Altdänische Heldenlieder, Balladen und Märchen (1811) in de Heidelbergische Jahrbücher 1813 (nr. 11-13, p. 161-198) met ‘T.’; vgl. Bluhm 1996, p. 272.

55 Jenaische Allgemeine Literatur-Zeitung 1814, Ergänzungsblätter, nr. 7, kol. 50-51.

[p. 33]

Net als Grimm hecht de recensent groot belang aan de bestudering van plaatsnamen en eigennamen en speurt hij ijverig naar (relicten van) oeroude inheemse dierfabels:

Diese Fabeln sind zum Theil als ein uraltes Gemeingut anzusehen; der obgedachte altdeutsche Reinhart Fuchs enthält vielleicht auch noch manches Eigenthümliche; beym Marner (manass. Samml. II. 174) ist eine solche Fabel von Reinhart, Isengrin und dem Esel; und Rec. ist unter andern auch eine einzelne noch ungedruckte alte Fuchsgeschichte in Reimen bekannt [mijn cursivering, AB]. Und überall liegt etwas ursprünglich Volksmässiges in diesen Fabeln.⁵⁶

Aan het begin van de derde aflevering, als de recensent zich dan eindelijk aan een (vriendelijke) beoordeling van Gräters editiewerk zet, maakt hij in het voorbijgaan duidelijk dat hij de tekst van het fragment-Van Wijn kent:

Hn. Gräters Abdruck des niederländischen Reinaert Voss, in welchem der älteste deutsche Stamm dieses Gedichts glücklich aufgefunden, ist übrigens genau nach der Handschrift, selbst mit den Abkürzungen derselben, ohne Interpunction und Erläuterung; und wenn auch jene wohl der Alterthümlichkeit unbeschadet zu wünschen, und manche dunkle Stellen, zumal bey der schwankenden alten Rechtschreibung, leicht aufzuhellen und zu verbessern waren, und auch wohl noch einige Lese- und Druck-Fehler sich eingeschlichen haben: so wollen wir doch dem Herausg. den besten Dank sagen für diese so wichtige Mittheilung, und solchen auch dadurch bethätigen, dass wir selber etwas zur Berichtigung des Textes beytragen. Sehr fruchtbar dafür würde die Vergleichung eines ansehnlichen Bruchstücks eines holländischen Reineke in einer Handschrift von 1475 seyn, wovon Rec. bald nähere Auskunft zu geben hofft [mijn cursivering, AB]: vor der Hand aber gewährt die Vergleichung der altholländischen Prosa und unseres niederdeutschen Gedichts, so wie der alten und jetzigen Sprache und Schreibart und überhaupt der Sinn, schon manche Verbesserung.⁵⁷

We weten dat Grimm zich veel moeite heeft getroost om een afschrift van dit Middelnederlandse rijmfragment te bemachtigen, hetgeen door bemiddeling van Tydeman in april 1813 lukte.⁵⁸ Wanneer we dit bijzondere feit combineren met de omstandigheid dat Von der Hagen in zijn Literarischer Grundriss zur Geschichte der Deutschen Poesie (1812) bij de behandeling van ‘Reineke Fuchs’ nauwelijks oog heeft voor de Nederlandse traditie en het fragment-Van Wijn in het geheel niet vermeldt; wanneer we voorts constateren dat de bespreking duidelijk ‘Grimmige’

56 Ibid., kol. 53.

57 Ibid., kol. 58-59.

58 Vgl. Grimms brieven in Reifferscheid 1883, p. 34-35, 38, 41-42 (25 mei en 8 december 1812), 44, 46-47 (28 februari en 28 april 1813).

[p. 34]

thema's aansnijdt, rijst de vraag: heeft Jacob Grimm zelf deze bespreking vervaardigd, onder het pseudoniem ‘v.d.H.’?⁵⁹

De bespreking eindigt met een een lijst van ruim honderd correcties, of liever: verbeteringssuggesties, onder voorbehoud gepresenteerd, waaruit opgemaakt mag worden dat de recensent het Comburgse handschrift nog niet zelf heeft kunnen raadplegen:

Viele dieser Berichtigungen wird hoffentlich eine genaue Vergleichung der Handschrift bestätigen; andere, weniger entschiedene, hätten zu weit geführt.⁶⁰

De verbeteringssuggesties heb ik opgenomen in de bijlage aan het eind van deze bijdrage.

Het mag eveneens opmerkelijk heten dat een negentiende-eeuwse hand het overgrote deel van deze gedrukte correcties met inkt heeft genoteerd in de marges van het Comburgse handschrift. Dit feit doet een heel nieuw licht vallen op deze gebruikssporen.⁶¹ Het lijkt mij een argument te meer om na te gaan of de ambitieuze Jacob Grimm - die de dierenepiek in brieven en aankondigingen vóór 1814 meermaals heeft geclaimd als studieonderwerp - beschouwd kan worden als auteur van deze bespreking. In dat geval zou tussen de vriendelijke regels door duidelijk worden gemaakt dat iemand anders dan Gräter veel beter in staat is om de tekst van Van den vos Reynaerde te bezorgen, met minder fouten en een fatsoenlijke commentaar. Maar wellicht voert deze veronderstelde vossenstreek te ver: Jacob Grimm, die het hoofd van Gräter in de pelgrimstas meegeeft aan Belijn von der Hagen, ter bezorging aan het (hof)publiek...

59 Von der Hagen & Büsching 1812, p. 422-426. Ik heb nog niet kunnen nagaan of Von der Hagens auteurschap van de bespreking gebaseerd is op latere toeschrijving of op objectieve gegevens (zoals vermelding in zijn correspondentie of een verwijzing in een andere publicatie van zijn hand).

60 Jenaische Allgemeine Literatur-Zeitung 1814, Ergänzungsblätter, nr. 7, kol. 60.

61 Op deze recensie en de gebruikssporen in het Comburgse handschrift hoop ik in een afzonderlijke bijdrage nader in te gaan. Zie voorlopig de inleidende opmerkingen in de bijlage hieronder.

5. Besluit

Het aantal correcties op de editie van Gräter, geventileerd in de correspondentie van Bilderdijk en Grimm en in de gedrukte recensie uit 1814 is niet gering en voor een groot deel terecht.⁶² Toch lijden ook de observaties en voorstellen ter verbetering van de criticasters aan een gebrek aan feitenkennis, zowel systematische kennis van het Middelnederlands als paleografische kennis van het Comburgse handschrift. Omdat de materiële basis ontbreekt, is het niet zelden onduidelijk of de kritiek zich richt tot de zetter van het tijdschrift, de editeur van het handschrift, de kopiist van datzelfde handschrift, of zelfs tot de auteur van Van den vos Reynaerde, simpelweg

62 Zie voor Bilderdijk ook De Bruin 1955, in het bijzonder p. 6-7.

[p. 35]

omdat men niet in staat is om te onderscheiden tussen al deze rollen. Gräters leesaanwijzingen mogen dan van weinig kennis van het Middelnederlands getuigen, zonder kennis van het handschrift tasten ook de recensenten behoorlijk in het duister. ‘v.d.H.’ is zich nog het meest bewust van het belang van het handschrift. Bilderdijk wist eigenlijk niet of zijn ‘emendaties’ (hij telde meer dan honderdvijftig fouten) nu fouten verbeterden in het zetsel uit Breslau, in het afschrift uit Schwäbisch Hall of in de Comburgse codex zelf. Een dergelijke attitude was in die tijd zeker geen uitzondering. Nog in de jaren 1820 bereidde Albert ten Broecke Hoekstra een Reynaerteditie voor waarbij hij steunde op de editie van Gräter, zonder ooit zelf het handschrift in Stuttgart bekeken te hebben.⁶³

Grimm heeft tegenover Bilderdijk zijn voornemen geuit om Van den vos Reynaerde nog eens, en dan beter, uit te geven. Dit voornemen heeft hij pas ruim twintig jaar later kunnen realiseren, nadat hij onder andere de historische taalkunde op een meer wetenschappelijke grondslag had gevestigd. In 1834 verscheen dan eindelijk zijn Reinhart Fuchs, een studie en bronnenuitgave van niet alleen het twaalfde-eeuwse Middelhoogduitse dierenepos, maar van de gehele dierenepiek in middeleeuws West-Europa, inclusief Van den vos Reynaerde en het fragment-Van Wijn.⁶⁴ Met dit invloedrijke boek zou Grimm zijn oude Reynaertcorrespondenten Gräter en Bilderdijk, beiden inmiddels overleden, alsnog overvleugelen.

Het werd de opmaat voor een internationaal debat tussen folkloristen en esopisten over de oorsprong van de West-Europese dierenepiek, die de Duitser Grimm vooral in mondeling overgeleverde oude Frankische Tiersagen zocht, terwijl zijn Franse tegenstrever Paulin Paris de schriftelijke traditie van esopische fabels en het primaat van de Roman de Renart benadrukte. Pas na 1834 gingen ook geleerden in België en Nederland (in die volgorde) zich serieus bezighouden met de wetenschappelijke vossenjacht. In 1836 verscheen de editie van Jan Frans Willems, voorvechter van de Vlaamse taal en cultuur, in 1856 die van Willem Jonckbloet, toen hoogleraar in Groningen.⁶⁵

Er volgden nog vele Reynaertedities. Tezamen vormen ze een imposante reeks, aan de hand waarvan de ontwikkeling van de medioneerlandistiek redelijk adequaat te schetsen is.⁶⁶ Maar die schets zou moeten beginnen in 1812, met de editio princeps van Gräter, verre van foutloos afgedrukt in een moeilijk verkrijgbaar Pruisisch tijdschrift. Toegegeven: een bescheiden begin voor zo'n schitterende tekst. Maar het is een begin.

63 Zie over Albert ten Broecke Hoekstra en zijn Reynaerteditie Bouwman 2012a en Bouwman 2012b.

64 Grimm 1834; voor de Middelnederlandse werken zie p. cxlix-clxvi (inleiding), 115-234 (ed. Van den vos Reynaerde), 235-267 (ed. fragment-Van Wijn), 268-290 (aantekeningen).

65 Leerssen 2006, p. 105-135.

66 Voor een recent overzicht van wetenschappelijke Reynaertedities zie Wackers 2009.

[p. 36]

Bibliografie

Bilderdijk, W., ‘Kort verslag wegens gevondene brokken van een Oud Hollandsch Rijmwerk’. In: Taal- en dichtkundige verscheidenheden. Dl. 1 (Rotterdam 1820), p. 135-164.

Bilderdijk, W., Brieven. Dl. 3 (Amsterdam 1837).

Bluhm, O., Die Brüder Grimm und der Beginn der Deutschen Philologie. Eine Studie zu Kommunikation und Wissenschaftsbildung im frühen 19. Jahrhundert. Hildesheim 1997.

Borst, O., Württemberg. Geschichte und Gestalt eines Landes. Konstanz 1978.

Bouwman, A. en B. Besamusca (eds.), Of Reynaert the Fox. Text and facing translation of the Middle Dutch beast epic ‘Van den vos Reynaerde’. Transl. T. Summerfield. Amsterdam 2009.

Bouwman, A., ‘Ten Broecke Hoekstra's “Verklaring van eenige min bekende woorden uit den Nederlandschen Reintje den Vos” (hs. KA 188)’. In: P. van Capelleveen e.a. (eds.), Schrift & signatuur. Case studies over moderne handschriften uit de Koninklijke Bibliotheek. Den Haag/Amsterdam 2012, p. 193-212.

Bouwman, A., ‘Albert ten Broecke Hoekstra en zijn onvoltooide Reynaertuitgave. Een poging tot reconstructie’. In: Tiecelijn 25 (2012), p. 254-282.

Breul, K. (ed.), The Cambridge Reynaert fragments. Cambridge 1927

Brinkman, H. en J. Schenkel (eds.), Het Comburgse handschrift. Hs. Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. poet. et phil. Fol. 22. Diplomatische editie. Hilversum 1997. 2 dln.

Bruin, C.C. de, ‘Bilderdijk en de studie van het Middelnederlands’. In: De nieuwe taalgids 48 (1955), p. 1-14.

Buck, H. de, De studie van het Middelnederlandsch tot in het midden der negentiende eeuw. Groningen/Den Haag 1930.

Clignett, J.A. en J. Steenwinkel, Spiegel historiael, of Rijmkronijk van Jacob van Maerlant. Leiden 1784-1785. 2 dln.

Gräter, F.D., ‘Ueber die Merkwürdigkeiten der Comburger Bibliothek’. In: Ein Programm an der Jahresfeyer des glorreichen Geburtstagsfests Seiner Churfürstlichen Durchlaucht Friedrichs des Zweyten, Herzogs zu Württemberg ... den 6ten November 1805. Hall [1805], p. 4-8.

Gräter, F.D., ‘Ueber die Merkwürdigkeiten der ehmaligen Stiftsbibliothek zu Comburg’. In: Seiner Königlichen Majestät dem Allerdurchlauchtigsten Herrn Herrn Friedrich König von Würtemberg... in tiefster Unterthänigkeit geheiligt... den 1 Jan. 1806. Hall 1806a, p. 9-28.

Gräter, F.D., ‘Ueber die Merkwürdigkeiten der Comburger Bibliothek. Drittes Heft’. In: Ein Programm bey den auf allerhöchsten Befehl der Königlichen Oberstudiendirection den 29sten Sept. 1806 in dem Königlichen Gymnasium ill. zu Hall eröffneten Herbstprüfungen. Hall 1806b, p. 7-13.

[p. 37]

Gräter, F.D., ‘Ueber die Merkwürdigkeiten der Comburger Bibliothek. Vierte Fortsetzung’. In: Seiner Königlichen Majestät Friedrich König von Württemberg, ... als Einladungsschrift zur festlichen Begehung Allerhöchstderoselben glorreichen Geburtfestes... am 6ten Nov. 1806. - Hall [1806-1807].

Gräter, F.D., ‘Ueber die Merkwürdigkeiten der Comburger Bibliothek. Vierte Fortsetzung. Zweyte Abtheilung’. In: Einladungsschrift zur festlichen Begehung des glorreichen Geburtsfestes Seiner Königlichen Majestät Friedrich, Königs von Württemberg... in dem Hörsaal des Königlichen Gymnasium ill. dahier, am 6ten Nov. 1809. Hall [1809], p. 13-22.

Gräter, F.D., ‘Über die Merkwürdigkeiten der Bibliothek des ehmaligen Ritterstifts Comburg am Kocher’. In: F.D. Gräter (ed.), Bragur. Ein literarisches Magazin des Teutschen und Nordischen Vorzeit 8 (1812) = Braga und Hermode. Ein Neues Magazin für die Vaterländischen Alterthümer der Sprache, Kunst und Sitten 5 (1812) = Odina und Teutona. Ein neues literarisches Magazin der teutschen und nordischen Vorzeit 1 (1812), p. 224-375.

Grimm, J., ‘Aan Kenners en Liefhebbers der Oude Nederlandsche letterkunde en dichtkunst’. In: Algemeen konst- en letterbode 1811, nr. 47 (22 november 1811), p. 327-330.

Grimm, J. Reinhart Fuchs. Berlin 1834.

Fischer, H. (ed.), Briefwechsel zwischen Jacob Grimm und Friedrich David Gräter aus den Jahren 1810-1813. Heilbronn 1877.

Grunewald, E., Friedrich Heinrich von der Hagen 1780-1856. Ein Beitrag zur Frühgeschichte der Germanistik. Berlin/New York 1988.

Hagen, F.H. von der & J.G. Büsching, Literarischer Grundriss zur Geschichte der Deutschen Poesie von der ältesten Zeit bis in das sechzehnte Jahhundert. Berlin 1812.

Hellinga, W. Gs (ed.), Van den vos Reynaerde. Dl. 1. Teksten, diplomatisch uitgegeven naar de bronnen vóór het jaar 1500. Zwolle 1952

Huydecoper, B. (ed.), Rijmkronijk van Melis Stoke. Met historie- oudheid- en taalkundige aanmerkingen. Leiden 1772.

Janssens, J. e.a. (eds.), Van den vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift. Leuven 1991.

Lenz, K.G., ‘Reineke's Beichte und Wallfahrt nebst einer kurzen Untersuchung über den Ursprung des Romans von Reineke Fuchs’, in: Der Neue Teutsche Merkur 1795, Bd. II (juni), p. 13-129.

Klitzing, H., Reineke Fuchs. Ein europäisches Epos. [Tent.cat.]. Düsseldorf 1989.

Leerssen, L. De bronnen van het vaderland. Taal, literatuur en afbakening van Nederland. Nijmegen 2006.

Martin, E. (ed.), Le Roman de Renart. Dl. 4. Observations sur le Roman de Renart suivies d'une table alphabétique des noms propres (Strassbourg 1887).

Rock, J.A.T., Papieren monumenten. Over diepe breuken en lange lijnen in de geschiedenis van tekstedities in de Nederlanden 1591-1863. [Proefschrift UvA]. Amsterdam, 2010. - URL: http://dare.uva.nl

[p. 38]

Raedts, P., De ontdekking van de Middeleeuwen. Geschiedenis van een illusie. Amsterdam 2011.

Reifferscheid, A. (ed.), Briefe von Jakob Grimm an Hendrik Willem Tydeman. Mit einem Anhange und Anmerkungen. Heilbronn 1883.

Schlusemann, R., ‘Jacob Grimm: pionier van de Neerlandistiek’. In: M. Hüning e.a. (eds.), Neerlandistiek in Europa. Bijdragen tot de geschiedenis van de universitaire neerlandistiek buiten Europa. Münster 2010, p. 145-162.

Schlusemann, R., ‘“Van den Heer Grimm tot dankzegging voor zyne benoeming tot Correspondent”. Bekende en nieuw ontdekte documenten voor de wetenschapsgeschiedenis’. In: Internationale Neerlandistiek 49 (2011), p. 88-102.

Sieber, U., ‘Friedrich David Gräter und die Komburger Stiftsbibliothek’. In: Württembergisch Franken 52 (1968), p. 110-119.

Steenwinkel, J. en W. Bilderdijk (eds.), Spiegel historiael of Rijmkronijk van Jacob van Maerlant. Dl. 3 (Amsterdam 1812).

Stipriaan, R. van (ed.), ‘De Nederlandse klassieken anno 2002. Een enquête naar de canon onder de Leden van de Maatschappij’. URL: https://www.dbnl.org/letterkunde/enquete/

Wijn, H. van, Historische en letterkundige avondstonden. Amsterdam 1800.

Raumer, R. von, Geschichte der germanischen Philologie vorzugsweise in Deutschland. München 1870.

Wackers, P.W.M., ‘Editing Van den vos Reynaerde’. In: Variants, The Journal of the European Society for Textual Scholarship 5 (2009), p. 259-276.

[p. 39]

Bijlage: Collatie van de editie-Gräter

In de eerste kolom voor de horizontale streep staan de lezingen uit het Comburgse handschrift, na de streep de foutieve of van toevoegingen voorziene lezingen in Gräters editie. De afkortingen in het handschrift zijn opgelost tussen ronde haken, die van Gräter zijn gehandhaafd.⁶⁷ De versnummers van Gräter (in cursief) wijken vanaf 486 af door het wegvallen van in totaal vier verzen in zijn editie.

De tweede kolom bevat alle voorgestelde correcties uit de bespreking in de Jenaische Allgemeine Literatur-Zeitung van 1814 (Ergänzungsblätter, nr. 6, kol. 59-60). De voorgestelde verbeteringen voor de vet genummerde verzen zijn (deels in beknopte vorm) door een negentiende-eeuwse hand met inkt genoteerd op de Reynaertbladzijden van het Comburgse handschrift, in de marges of tussen de regels. Voor een goed begrip: alle aantekeningen op deze bladzijden van Comburg zijn in verband te brengen met de verbeteringsvoorstellen uit de Literatur-Zeitung. De hand is goed leesbaar in de kleurenfacsimile van Janssens e.a. 1991.

De gebruikssporen in Comburg dienen bijgevolg niet geïnterpreteerd te worden als een verwerking van leesproblemen tijdens de bestudering van het handschrift (aldus Jo De Vos in Janssens e.a. 1991, p. 148 en Brinkman & Schenkel 1997, p. 56-57). Sommige van de suggesties zijn zelfs alleen verklaarbaar zonder kennis van het handschrift. Er is bijvoorbeeld geen enkele reden om aan te nemen dat het handschrift in vers 25 nieet zou lezen in plaats van niet. Deze fout is vermoedelijk ontstaan tijdens het drukproces van Gräters editie. De aantekeningen zijn veeleer de op het handschrift te controleren verbeteringsvoorstellen uit de Literatur-Zeitung, waarschijnlijk vrijmoedig ‘ingeboekt’ door iemand die bezig is om een nieuwe editie voor te bereiden. Grimm? Dat de aantekeningen van Gräter zouden zijn, zoals in Brinkman & Schenkel 1997 wordt betoogd (p. 56, n. 133), is niet waarschijnlijk. De aantekeningen zijn immers te dateren na het begin van 1814, en Gräter heeft nooit de ambitie gehad om een herdruk van zijn editie voor te bereiden.

25 niet - nieet	25 l. nieet f. niet [sic];
26 ee(n) - ēē
30 Soe - Soē
55 sco(nin)x - scōx. (sconinx)
66 e(er)e - e'e (ere)
66 hu - hu (hii?)	6[6] ist (hii?) wegzustreichen.
101 wijlen - wislen
113 wroughene - wronghene
115 ghesciet - gefaet	115 ghesaet berichtigt auch die holländische Prosa in gheschiet;
128 ee(n) - ēē
158 spele(n) - l'pelë	157 l'pelen in spelen |sic|;
165 Laetti - Raetti	165 Raet in Laet (derselbe Fehler in V. 424, 814, 837, 862, 1294, 1362);
	174 für Ne ware gewiss Te ware (zwar, wahrlich);
176 Sulken - Sullren

67 De rubricatie in het handschrift is niet aangegeven. Zowel in het handschrift, in Gräters editie als in de bespreking worden lange en ronde vormen van de s gebruikt. Dit gebruik is genegeerd voor het handschrift maar gehandhaafd voor het Duitse drukwerk. De cursivering in de correcties van kolom 2 zijn authentiek, het vet van de versnummers is door mij toegevoegd (AB).

[p. 40]

184 Hinghe - Hnighe	184 l. hinghe f. hnighe;
198 soude - sonde	198 soude f. sonde;
201 tande(n) - landē
202 conde - coude
208 mesleettene - mes leettene
218 vet - ret
	225 se f. so;
	234 es f. ō;
237 Ghemint - Ghenimt^68	237 ghemint f. ghenimt;
242 haer sint - haer snit	240 haersint f. haersnit;
269 huut - hinit	269 huut f. hinit;
270 naeste(n) - uaestē	270 naes ten f; uaesten;
275 Eene - Cene	275 Eene f. Cene
289 Hoeft - Hoeff
290 nu - mi
292 ze(er)e - sée	292 Ze'c (Zere) f. fe'c (Druckf.);
294 Ghinc - Thinc
302 Elkerlijc - Elker lijc
	303 bernende f. berrende;
308 Dreuen - Drenen	308 Dreuen f. Drenen;
309 droughe(n) - dronghē	309 droughen f. dronghen;
322 ingane - in gane
328 jongher - Jongher
329 jongher - Jongher
347 Liepe(n) - Riepē
375 Doe - Do
414 zuuer - ziiiier	414 wohl zuner f. zuuer;
424 Leuic - Reuic	424 > 165
424 jaer - Jaer
453 ee(n) - ēē
476 brune - bruue	476 brune f. bruue;
485-486 - 485 (= 485)
488 hone(n) - 487 houē	487 honen f. houen;
494 om - 493 oni
	511 mauptus f. manptus;
	539 cart f. tart;
543 sulke(n) - 542 sullrē
569 couuer - 568 coiiiier
589 honich - 588 honich (houich?)	58[8] ist (houich?) wegzustreichen;
604 jare(n) - 603 Jarē
605 gheue(n) - 604 ghenē	604 gheuen f. ghenen;
671 onuroet - 670 omiroet	670 onuroet (altdeutsch unfrut) f. omiroet;
721 Liept - 720 Riept
729 drouch - 728 dronch	728 drouch f. dronch;
731 iulocke - 730 inlocke
741 huut - 740 hunt	740-41 beidemal huut f. hunt;
742 huut - 741 hunt	741 > 740
755 niet - 754 met
756 sulke - 766 sullre
768 Cume - 767 Enme

68 n en m: onderstreping staat voor horizontale streep boven n en m (zie ook 1819/1820).

[p. 41]

790 Laghen - 789 Raghen
793 Ludmoer - 792 Rudmoer
796 Ludolf - 795 Rudolf
815 Lamfroyt - 814 Ramfroyt	814 > 165
831 julocke - 830 Inlocke
838 Lieten - 837 Rieten	837 > 165
848 touuer - 847 tonner	847 touuer ('s Ufer) f. tonner;
856 vloucte - 855 vloutte	855 vloucte f. vloutte;
859 eecke - 858 eetke	858 eecke f. eetke;
863 Lach - 862 Rach	862 > 165
920 bestu - 919 bestn	919 bestu f. bestn;
921 di - 920 die
937 dieu vo saut - 936 dien vosant
938 Kendi - 937 ...endi
947 crune - 946 criiiie	946 crune f. cruue;
961 nu - 960 mī	960 nu f. mi;
964 ghenoopt - 963 gheuoept
968 ghepeinsen - 967 ghepemsen	967 ghepeinsen f. ghepemsen;
993 dier - 992 diet	992 dier f. diet;
1001 bi name(n) - 1000 binamē
1007 me(n)ne - 1006 nīēne	1006 mene f. niene;
1019 Al es - 1018 Ales
1023 salne - 1022 salue	1022 salne f. salue;
1039 mi - 1038 nu
1041 mi - 1040 nu	1040-41 beidemal mi f. nu;
1042 mi - 1041 au	1041 > 1040
1044 v(er)uaert - 1043 v'naert	1043 v'uaert f. v'naert;
	den nach 1048 fehlenden Vers ergänzt unser niedersächs. Gedicht: Kere hieher dienen flogel;
1064 manpertus - 1063 maupertus
1071 sp(ra)c - 1070 sp"c
1072 Neue - 1071 Nene	1071 Neue f. Nene;
1074 jan - 1073 Ja
1079 lijne - 1078 lijue
1081 sp(ra)c - 1080 sp"c
	1083 ist überzählig und fehlt im Niedersächs.;
1138 mi - 1137 nu	1137 mi f. nu;
1145 nochtauont - 1144 nochlauont	1144 nochtauont f. nochlauont;
	1148 se f. so;
1166 in - 1165 ni	1165 in f. ni;
1205 wroughede - 1204 wronghede
1210 vindise - 1209 vmdise	1209 vindise f. vmdise;
1216 sauder - 1215 aander	1215 sauder husaeuse f. sander hu saense;
1216 saeuse - 1215 saense
1218 in - 1217 ni
1220 gheweldich - 1219 gheweld ich	1219 gheweldich f. gheweld ich;
1221 met - 1220 niet	1220 und 1229 met f. niet;
1224 delijt - 1223 delyt
1230 met - 1229 niet	1229 > 1220
1246 iulocke - 1245 inlocke
1289 iulocke - 1288 inlocke
1295 Laet - 1294 Raet	1294 > 165

[p. 42]

1298 iu locken - 1297 in locken	1297 inlocken f. in locken;
1302 hiefsene - 1301 hieffene	1301 hiefs ene f. hieffene;
	1311 zinen f. zine;
1317 conincx - 1316 connicx
1339 waerue(n) - 1338 waernē	1339 u. 1371 waeruen f. waernen;
1359 manp(er)tuus - 1358 mauptuus^69
1362 Laghen - 1361 Raghen	1362 > 165
1372 waerue(n) - 1371 waernē	1371 > 1339
1377 manp(er)tuus - 1376 mauptuus
1383 Lachterlike - 1382 Rachterlike
1390 quite - 1389 qyite
1421 lonen - 1420 louen	1420 lonen f. louen;
1427 manp(er)tuus - 1426 mauptuus
1431 Teerst - 1430 Toerst
1468 ongherec - 1467 ongheret
1475 coninghinne - 1474 connighinne
	1489 to uneeren f. tonneeren;
1527 niet - 1526 met	1526 niet f. met;
	1546 dat se f. datso;
1585 verbonde(n) - 1584 verboudē
1590 bonden - 1589 bouden
1601 droughene - 1600 dronghene
	1605 verweruic ist zunächst unser erwarb ich;
1621 gheuouch - 1620 ghenouch
1749 beefde - 1748 beofde	1748 beefde f. beofde;
1752 seere - 1751 feere	1751 seere f. feere;
1794 moete - 1793 mocte	1793 moete hem eewelike f. mocte hem ee welike;
1794 eewelike - 1793 ee welike
1820 (christu)m [<xpm] - 1819 xstm	1819 xstm die Abkürzung von Christum ist eigentlich xspm;
1826 Bander zijde - 1825 Rander zijde
	1854 wohl Porcondet f. Forcondet;
1857 die - 1856 de	1857-1859 sind falsche Trennungen der Wörter:
watervar, eencoren und Dieweline;
	1925 desgleichen wydelancken;
1943 rode - 1942 vode
	1978 Dat se f. Datsso;
	1979 seene f. soene;
1983 niet - 1982 met
2026 ghenouch - 2025 ghenruch	2025 ghenouch f. ghenruch;
2030 strec - 2029 stroc	2029 strec f. stroc;
2032 scauw(et) - 2031 scauwʒ (ede)	2031 (ede) ist wegzustreichen und die Abkürzung in scauwet aufzulösen wie 2060;
	2046 dat se f. datso;
2049 wane - 2048 ware	2048 wane f. ware;
2061 seggh(et) - 2060 segghʒ (-et)
2071 aermijnc - 2070 aer mijnc	2070 aermync f. aer mync (wie mudinch, in der Klage, V. 1134);
	2074 mammen f. mannen;

69 p: staat voor p met horizontale streep door de stok (zie ook 1376, 1426, 3069).

[p. 43]

2085 hoekine - 2084 hoeckine
2086 derdes - 2085 der des
2093-2094 - 2092 (<2093-2094)	den zu 2092 fehlenden Vers ergänzt unfer Gedicht:
	De ik al van dem levende brochte;
2100 wi - 2098 wir
	2102 wanderen f. wandelen;
2106 beiaechde(n) - 2104 beiaechdi	2104 beiaechden f. beiaechdi;
2119 harsende(n) - harfendē	2121 harfenden f. harfenden
2138 r(eynaerde) - 2138 r+ (reynaerde)
2151 v(er)uaert - 2149 ύnaert	2149 v'uaert f. v'naert;
	2154, nu f. mi;
2166 bew(er)ue(n) - 2164 bew' uē	2164 bew'uen f. bew' uen;
2167 vrienscap - 2165 vrinscap
2215 sine(n) - 2213 finē	2213 sinen f. finen;
2218 R(eynaert) - 2216 R+ (Reynaert)
2246 v(er)onwerde - 2244 ύon weerde	2244 v'onweerde f. v'on weerde;
2269 viue - 2267 vine	2267 viue f. vine;
	2286-87 se f. so;
	2288-90 zeet f. zoet;
2291 Oec - 2290 Oer
2307 m(et) - 2305 mʒ (-et)
2310 hodeuare - 2308 hodenare
	2309 Die se f. Diese;
2316 h(et) - 2314 hʒ (-et)
2322 hodeuare - 2320 hodenare
2327 ghezorgh(et) - 2325 ghezorghʒ (-et)
2366-2368 - 2364 (= 2366)
2366 h(et) - 2364 hʒ (-et)
2418 tonsen - 2414 ton sen	2415 tonsen f. ton sen;
2456 v(er)uaerden - 2452 ύnaerden	2452 v'uaerden f. v'naerden;
2463 catre(n) - 2459 carre
2509 hi - 2505 ghi	2505 hi f. ghi;
2514 ontwegh(et) - 2510 ontweghʒ (-et)
2533 couent - 2529 conent
	2530 Te waer f. Ne waer;
2558 also - 2554 alse
2578 heet - 2574 het
	2579 Die men f. Diemen;
	2588 daerwaert f. daer waert;
2611 rijkelijc - 2607 rijkelijn	2607 rykelyk f. rykelyn;
	2623 scat f. sat;
2653 Dies - 2649 Dier	2649 Dies f. Dier,
2664 menichfoude - 2660 menich foude	2660 menichfoude f. menich foude;
2683 m(et) - 2679 mʒ
	2687 ja et f. jaet;
2697 legh(et) - 2693 leghʒ (-et)
2714 maech - 2710 mach
2734 zeinde - 2730 zemde
	2733 wanderen f. wandelen;

[p. 44]

2749 hu - 2745 hi	2745 hu f. hi;
2750 nutte - 2746 mitte
2751 tale - 2747 rede
2779 waerue(n) - 2775 waernē	2775 waeruen f. waernen;
2787 rouckeloes - 2783 ronckeloes	2783 rouckelos f. ronckelos;
	2792 ticlin f. cirlin (vgl. V. 2803);
2806 v(er)uaert - 2802 ύnaert
2808 liegh(et) - 2804 lieghʒ (-et)
	2809 v'uaert f. v'naert;
2817 hi - 2813 ghi
2833 sagh(et) - 2829 saghʒ (-et)
2855 mi - 2851 nu
2892 hersuint - 2888 herfunt
	2910 Dat fe f. Datso;
	2946 spaeus f. spacus;
2962 dinc - 2958 dine
2969 v(er)uaert - 2965 ύnaert	2967 veruert f. vernaert;
	2993 si wouden f. hi woude;
3003 he(m) - 2999 hi
	3002 weldaet f. veldaet;
3021 doe - 3017 do
	3024 ghenouch f. genouch;
3044 alle an sine - 3040 alle
3073 manp(er)tuus - 3069 mauptuus
	3085 haghedochte f. haghe dochte;
	3091, 3092-96, 3130, 3230, 3234 se f. so;
3108 lyede - 3104 lyende
	3130 > 3091
3137 verhogh(et) - 3133 verhoghʒ (-et)
3165 in - 3161 en
3213 hu - 3209 hi
	3230 > 3091
	3234 > 3091
3261 sp(ra)c - 3257 spca
	3268 haghedochte f. aghedochte;
	3275 als f. hals;
3340 n(iet) met - 3336 nʒ
3344 rume(n) - 3340 cumē
	3359 antwerc (hantwerc) f. ant werc;
3389 v(er)uaert - 3385 ύnaert	3385 v'uaert f. v'naert;
3394 ongheuouch - 3390 onhenouch
3399 sierapeel - 3395 syrapeel
	3438 maghe f. maghen.
3464 lieu(er) - 3460 lieë (lieuer?)