Voortgang. Jaargang 29

[p. 297]

Boekbespreking door Arjan van Leuvensteijn

Matthias Hüning, Jan Konst & Tanja Holzhey (red.): Neerlandistiek in Europa. Bijdragen tot de geschiedenis van de universitaire neerlandistiek buiten Nederland en Vlaanderen. Münster, New York, München, Berlin. Waxmann 2010. 366 pp.

De titel Neerlandistiek in Europa geeft in ruime zin het thema van de bundel aan. De ondertitel beperkt Europa tot buiten Nederland en Vlaanderen en maakt ook duidelijk, dat het hier niet gaat om een integrale bespreking van de Neerlandistiek, maar - veel bescheidener - om bijdragen tot de geschiedenis ervan. Bij het bestuderen van de artikelen bleek me dat enkele auteurs ook de belangstelling van Jacob Grimm en van A.H. Hoffmann von Fallersleben voor de Nederlandse letteren, evenals de taalkundige belangstelling van Rasmus Rask voor het Fries en het Nederlands en van Theodor Siebs voor het Fries onder het begrip neerlandistiek verstaan.

De redacteuren noemen in de inleiding vier vraagstellingen die in de verschillende bijdragen worden uitgewerkt: 1. de institutionele geschiedenis, 2. de wetenschapsbiografieën, 3. de paradigmatische inbedding van het neerlandistische onderzoek buiten de moedertaalgebieden en 4. de ‘toegepaste’ neerlandistiek: ontwikkelde lesboeken en methodes. Meestal treffen we een combinatie van de punten in de studies aan.

Uit de inleiding blijkt verder dat de bundel het blijvende resultaat is van een internationaal congres in 2008 aan de Freie Universität Berlin, een jubileumjaar voor de opleiding Neerlandistiek aldaar. De historisch-bestuurlijke bijdrage van Linde van den Bosch, de algemeen secretaris van de Nederlandse Taalunie, en die van Marja Kristel, de directeur van de Internationale Vereniging voor Neerlandistiek, omsluiten de inhoudelijk neerlandistische hoofdstukken. Beide organisaties zijn voor de geldelijke en organisatorische ondersteuning van de neerlandistiek extra muros van groot belang.

De inhoudelijke studies zijn alle geschreven door neerlandici die buiten Nederland en Vlaanderen werkzaam zijn of waren. De structuur van de bijdragen is uitstekend, evenals het taalgebruik. Een ‘Summary’ en een ‘Zusammenfassung’ sluiten elke bijdrage af. Aan dit alles heeft de redactie veel aandacht besteed.

De eerste studie, die van Jaap Grave, schetst een algemeen kader voor het schrijven van een wetenschapsgeschiedenis, hetgeen dus impliciet van nut kan zijn voor de historische beschrijving van de neerlandistiek. In paragraaf 3 geeft hij een praktische uitvoering van de eerder ontwikkelde methodologie. Hier noemt hij vier elementen met betrekking tot de neerlandistiek: ‘de analyse van structuren en organisatie, van het onderwijs en onderzoek, van de neerlandici zelf en van de buitenuniversitaire activiteiten’ (blz. 25). Bestudering van de bundel maakt mijns inziens duidelijk, dat het nog wel mogelijk is de ‘structuren en organisatie’ tezamen te behandelen, maar dat de overige drie elementen zo hecht met elkaar verbonden zijn, dat scheiding tot veel herhalingen zal leiden. Daarbij is het van belang aandacht te besteden aan krachten die geruime tijd op

[p. 298]

de achtergrond werkzaam kunnen zijn, maar zich op de voorgrond kunnen dringen en dan het wetenschappelijk bedrijf in zijn geheel of een deel ervan bepalen. Ik noem twee van zulke krachten.

De sociaal-politieke constellatie kan een beslissende invloed op de organisatie hebben en soms ook op de inhoud van de wetenschapsbeoefening. Een tweede werkzame kracht wordt gevormd door de internationale wetenschappelijke ontwikkelingen in het eigen en in aanpalende vakgebieden. Ik geef daarvan voorbeelden uit de bundel.

De studie van Kris Steyaert toont uit gebruikte literaire leerboeken in Wallonië aan, dat onder Korting Willem I en daarna in de beginjaren van de Belgische staat het wel en wee van het universitaire neerlandistisch onderwijs niet los kan worden beoordeeld van politiek streven naar respectievelijk groot-Nederlandse en daarna Belgische identiteit.

De cluster van studies over de neerlandistiek in Duitsland laat treffend zien hoezeer de politieke macht van een tijdsgewricht inwerkt op de wetenschapsbeoefening aan de universiteiten. Dit zowel wat betreft de inhoud van de colleges als van het onderzoek en ook de personele bezetting van met name de hoogleraarsposten. Eén van de meest schrijnende gevallen betreft het ontslag van Friedrich von der Leyen, de directeur van het Deutsch-Niederländische Forschungs-instituut te Keulen, waar Ann Marynissen melding van maakt. Hij werd in 1937 om politieke redenen uit zijn ambt ontzet en - ondanks zijn hoge leeftijd - in '45 als hoogleraar in ere hersteld. Heinz Eickmans belicht onverbloemd de pijnlijke implicaties voor de neerlandistiek van de Duitse Flamenpolitik tijdens de Eerste Wereldoorlog, de daaropvolgende ideologische Westforschung van het interbellum en de nationaal-socialistische Forschungs und Lehrgemeinschaft Ahnenerbe. De nauwkeurige tekst van Tanja Holzhey over de universiteiten te Berlijn sluit hierbij aan. Zij beschrijft onder andere dat enkele Vlaamse filologen die vanwege hun pro-Duitse houding na de Eerste Wereldoorlog uitgewezen waren, een nieuw bestaan aan de Berlijnse universiteit opbouwden. Zij kwamen overigens ook aan andere universiteiten terecht, zoals uit andere studies blijkt.

De politieke invloed op het universitair bedrijf in Tsjechië en Slowakije is - als achtergrond in zijn minutieus overzicht per neerlandistische vestiging - helder beschreven door Wilken Engelbrecht. Hier werden onder Duitse druk in 1939 de Tsjechischtalige universiteiten gesloten. De Karelsuniversiteit te Praag ging in 1945 weer open, maar bij de communistische machtsovername in '48 moest de Nederlandse lectrice Nederlands het land verlaten.

In de Verenigde Staten zag men de noodzaak inzicht te verwerven in de cultuur in ruime zin van landen waar na de Tweede Wereldoorlog het leger aanwezig was. Dat leidde tot het ontwikkelen van op de praktijk gerichte Area Studies ten dienste van toekomstige ambtenaren van verschillende disciplines. Hierin werden naast taalverwerving letteren en vooral ook sociale wetenschappen in onderlinge samenhang aan de orde gesteld. In het Verenigd Koninkrijk is dit concept over-

[p. 299]

genomen en voor de neerlandistiek aan de universiteit te Hull door Peter King ontwikkeld. Hij werd door Eddy Verbaan en Roel Vismans geïnterviewd.

Op veel kleiner schaal kan een regionale organisatie met politiek-wetenschappelijke standpunten invloed uitoefenen op het in het leven roepen van een neerlandistische opleiding. Dat blijkt uit de opmerkelijke studie van Hans Beelen. Hij achterhaalt op basis van archiefonderzoek de externe kracht die tot het oprichten van een neerlandistische afdeling aan de universiteit te Oldenburg heeft geleid: de Ostfriesische Landschaft. Deze organisatie veronderstelde overigens ten onrechte een Friese identiteit van Nederland.

Wetenschappelijke ontwikkelingen kunnen vanuit de achtergrond invloed uitoefenen op de neerlandistiek. Guy Janssens behandelt op voorbeeldige wijze een aantal onderwijsmethoden voor tweede-taalverwerving van het Nederlands in Wallonië ten tijde van Koning Willem I. Hij plaatst deze methoden tegen de internationale achtergrond van de pedagogisch-didactische inzichten van die tijd. Jammergenoeg is hij de enige auteur in de bundel die aandacht heeft voor de methodische doorwerking van wetenschappelijke inzichten binnen aanpalende vakgebieden in neerlandistische studieboeken.

Judith Gera geeft in haar bijdrage een analyse van Zsigmond Nagy's Hongaarse literatuurgeschiedenis van het Nederlands. Het blijkt een positivistisch werk met enige aandacht voor de maatschappelijke, vooral politieke, contekst.

De in de 20^ste eeuw verschuivende disciplinegrens tussen Nederlandse geschiedenis en Nederlandse taal- en letterkunde treedt aan het licht in de bijdrage van Jane Fenoulhet. Zij bespreekt het wetenschappelijk werk van enkele hoogleraren aan het Bedford College en het University College London. Daarbij beperkt ze zich - zonder motivatie overigens - tot Geyl, Renier en Weevers en bepaalt hun positie in de genoemde vakgebieden.

Een groot aantal bijdragen beschrijft de recente geschiedenis van soms kleine vestigingen voor neerlandistiek. Soms overheerst het opsommen van gegevens, omdat er kennelijk weinig inhoudelijks te melden is. Uit deze teksten wordt echter wel duidelijk hoe moeilijk bijvoorbeeld op het Iberisch schiereiland de omstandigheden zijn waaronder dit neerlandistische werk wordt verricht. De kracht om toch vol te houden ligt - zoals Jelica Novaković-Lopušina voor ex-Joegoslavië, met name Servië, schrijft - in het ‘enthousiasme’, ‘een onmisbaar ingrediënt dat tot nu toe succesvol het hoofd heeft kunnen bieden aan alle tegenspoed, zoals armoede, onkunde, desinteresse, oorlog en boycot’ (blz. 290).

Neerlandistiek in Europa is een goed verzorgde bundel met een groot aantal uitstekende bijdragen tot de geschiedenis van de neerlandistiek (in brede zin) buiten Nederland en Vlaanderen. Zij daagt uit tot nadenken over de meest wenselijke structuur van zo'n wetenschappelijke beschrijving. En biedt in de bijdragen een keur aan edelstenen en halfedelstenen die in het mozaiek van zo'n beschrijving een plaats verdienen.