Voortgang. Jaargang 26

[p. 385]

Dupliek
Gerrold van der Stroom

Naar aanleiding van mijn jongste artikel over Jac. van Ginneken heeft Saskia Daalder hierboven weliswaar ‘een enkel aspect’ (Daalder 2008, p. 365) van haar vroegere uiteenzettingen gecorrigeerd, maar zij handhaaft haar bezwaren tegen De studie der Nederlandsche streektalen van Van Ginneken, 1943, 106 pagina's tekst, waarvan de kopij gereed was in april 1943 (Daalder 2008, p. 377) en dat pas in 1944 verschenen is. Waar het haar daarbij om gaat somt zij zelf op: ‘de passages [1] over Adolf Hitler, de Führer, [2] over joden en Slaven, [3] de lange uitweiding over rassen en hun lichamelijke eigenschappen, en [4] de korte uitweiding over Nederlands bodem’ (Daalder, p. 378, verg. p. 368). Anderen hadden die al ‘onzorgvuldig, grievend, tactloos en gevaarlijk aanleunend tegen fascistische opvattingen’ genoemd (Daalder, p. 368). Maar waar gaat het in deze ‘passages’ nu eigenlijk precies over?

1 Het vijfde hoofdstuk, ‘De phonetische dialectstudie’, begint Van Ginneken met een chronologisch-historisch overzicht van die onderzoeksrichting. Daarin staat hij stil bij de hoge vlucht die die studie nam nadat Edison zijn fonograaf had uitgevonden. Verschillende projecten van geluidsregistratie kwamen van de grond, ‘maar dit alles kreeg in Duitschland pas de algemeene belangstelling, toen in 1937 van het Marburgsche Dialecten-bureau uit het idee gelanceerd, en weldra ook uitgevoerd werd, om aan den Führer op zijn geboortedag een “Lautdenkmal reichsdeutscher Mundarten zur Zeit Adolf Hilters” aan te bieden, dat bestond uit 400 grammophoonplaten [...]’ (Van Ginneken 1943, p. 42). Het is op zich gewoon een mededeling, maar tegen de woorden ‘aan den Führer’ in bezettingstijd komt Daalder (p. 368) - in navolging van Gerard Brom - in het geweer. Maar wat was het alternatief? Om ‘aan Adolf Hitler’ op zijn verjaardag aan te bieden? Of ‘aan het staatshoofd’ van Duitsland? Had dat beter geklonken? Of ‘aan hun Führer’? ‘Leider’ kon niet, want dat was in bezet Nederland Anton Mussert. De opmerking dan maar helemaal weglaten kon ook niet, want in de geschiedenis van de fonetische dialectstudie heeft het Marburgse initiatief nu eenmaal een belangrijke doorbraak betekend. Wel had Van Ginneken het vermelden van de omstandigheden daarbij helemaal kunnen weglaten.

Maar waarom was volgens Van Ginneken deze ontwikkeling voor de dialectstudie zo belangrijk? Welnu, dat ‘begrijpt iedereen aanstonds, die bedenkt hoeveel de articulatiebasis, de intonatie, het tempo en de silbenvorm juist in de dialecten uiteenloopen’ (Van Ginneken, p. 42).

2 Het zevende hoofdstuk, ‘De anthropologische dialectstudie’, opent Van Ginneken weer met een chronologisch-historisch overzicht dat begint met de

[p. 386]

Zweedse taalkundige Axel Kock die in 1896 op ‘de groote afwijkingen der articulatieorganen bij de verschillende menschenrassen’ had gewezen en die ‘de klankwetten van een taal uit de erfelijkheid der aangeboren articulatiebasis’ wilde verklaren (p. 57). Het gaat hier om articulatiebases en hun overerving, waarmee een onderbouwing werd gegeven aan de al veel oudere substraattheorie over de doorwerking van bepaalde articulatorische tendensen uit de oorspronkelijke taal van de bewoners van een bepaald gebied, in de door hen van nieuwkomers overgenomen taal, bijvoorbeeld in de verschillende geromaniseerde gebieden van het Romeinse rijk. Van de algemene verbreiding van Kocks inzicht getuigt de opmerking van de ‘Weensche physicus’ Ernst Mach in 1900: ‘Ein Kollege (Jude) versichert mich, dass er jeden Juden, ohne den selben zu sehen, nach dem Laut eines einzigen Wortes erkenne. Ich glaube dasselbe in bezug auf die Slawen behaupten zu können. Wenn also auch nicht ganze Worte angeboren sind, wie Psammetich (Herodot. II, 2) glaubte, sind doch für die Rasse charakteristische Lautelemente angeboren’ (Van Ginneken, p. 57).¹ Waaruit bestaat nu het bezwaar van Daalder? Volgens haar valt uit het citaat ‘op te maken dat er geen probleem bestaat met stereotiepen en vooroordelen over joden en Slaven’ (Daalder, p. 368). Welk vooroordeel van Ernst Mach (en zijn Joodse collega) over Joden en Slaven spreekt er dan uit dit citaat? En welk vooroordeel komt in het boekje van Van Ginneken voor? Semieten komen helemaal niet aan de orde en wat de Slaven betreft alleen articulatorische tendensen in de Slavische talen.

Volgens Van Ginneken bestond de Nederlandse bevolking ‘uit een mengeling van minstens vier rassen: het Noordsche, het Baltische, het Alpiene en het Mediterrane’ (p. 67). Van de genoemde vier rassen behandelt hij alleen de dialectologische gevolgen van verschillen in hun articulatiebases. Bovendien was hij bij zijn onderzoek tot de slotsom gekomen ‘dat er hier in Europa bijna geen zuivere rastypen bestaan, maar de groote meerderheid der Europeanen een mengvorm van twee of drie rassen vertoonen’ (p. 62). De conclusie ‘dat de rasvermenging hier in West-Europa nog veel verder is gegaan dan men vermoedde’ (p. 61) zal hard aangekomen zijn bij pro-Duitse aanhangers van de nazi-rassenleer, waarin het aankwam op de raszuiverheid van het ‘Herrenvolk’ en de strijd tegen rasvermenging. Nog schokkender voor hen die geloofden in het waanidee van de superioriteit van een zogenaamd zuiver Germaans ras zal geweest zijn Van Ginnekens constatering op p. 71 van ‘den grooten invloed van het Baltische [Oosteuropeesche of Praeslavische]² ras op de Nederlandsche (en Duitsche) articulatiebasis’.³ Deze uitspraken met bepaald geen ‘feel-good-

1 Zoals bekend had Van Ginneken deze woorden al in 1926 in zijn De erfelijkheid der klankwetten aangehaald en hij deed dat in 1934/35 opnieuw (Van der Stroom: The Reception of Jac. van Ginneken's Language Biology. Amsterdam 1995, p. 30, noot 28).

2 Zie Van Ginnekens Akademieverhandeling Ras en taal van 1935, p. 1.

3 Cursivering van mij.

[p. 387]

karakter voor lezers met pro-Duitse gezindheid’ (Daalder, p. 381) staan in hetzelfde boekje waarin de schrijver in de door Daalder gewraakte passages ‘nét de indruk’ wekt dat hij ‘zich conformeert aan de ideologie van de bezetters’ (Daalder, p. 370).

3 Wat Daalder op p. 368 direct koppelt aan deze ‘vooroordelen’ is het hoofdstuk over de antropologische dialectstudie als geheel. Daalder zegt dat Van Ginneken ‘een voorvechter van de taalkundige relevantie van erfelijkheid en rassenleer’ (p. 369) was, maar dat ‘rassenleer’ (hier en op p. 368 en 371) slaat nergens op. Die verfoeilijke en onzinnige leer hield zich namelijk bezig met vermeende (superieure dan wel inferieure) geestelijke eigenschappen van verschillende rassen (en hun zogenaamd noodzakelijke strijd op leven en dood), terwijl Van Ginneken zich baseerde op de toentertijd wetenschappelijk algemeen aanvaarde rassenkunde of (biologische) antropologie en hij het uitsluitend heeft over de taalkundige gevolgen van de erfelijkheid van de reële anatomische verschillen in articulatiebasis tussen mensenrassen met hun even onmiskenbare fysieke en uiterlijke verschillen als die tussen dieren- en plantenrassen.⁴ Het ‘aspect’ van Van Ginnekens boekje dat Daalder op p. 368 als ‘aangenaam voor pro-Duitse lezers’ beoordeelt, is ‘de joden die evenals de Slaven door hun ras in de Europese context anders zijn dan anderen, en in overeenstemming met de populaire gedachte “allemaal hetzelfde”, de rassenleer’. Maar, niet alleen komen ‘joden en Slaven’, als gezegd, helemaal niet voor, het gaat er bij Van Ginneken juist om dat alle rassen wat betreft de bouw van het klankgevingsorgaan ‘anders zijn dan anderen’. Waartegen richt zich dan Daalders bezwaar tegen dit hoofdstuk?

4 Volgens Daalder speelde in de ogen van Van Ginneken de ‘rassenleer’ (sic) voor de dialectstudie dus een beslissende rol en ‘daarmee annex een leer van de “bodem”’ (Daalder, p. 368). Daarmee doelt zij op Van Ginnekens hoofdstuk VIII over ‘De streektalen en Nederlands eigen bodem’. Dat heeft niets, maar dan ook helemaal niets met de mystieke Blut-und-Boden-‘leer’ van de nazi's te maken. Van Ginneken houdt slechts een pleidooi voor een dialectstudie waarbij rekening gehouden wordt met waterlopen en heuvelruggen, dat wil zeggen een dialectgeografie waarbij aandacht wordt besteed aan de veranderingen in ‘het Nederlandsche landschap’ (p. 80) door de eeuwen heen. Immers, ‘al die oude oevers en kustlijnen, [...] al die oude eilanden en binnenzeeën zijn nu op de taalkaarten steeds in het een of ander verschijnsel of bij het een of ander woord en soms zelfs in heele isoglossenstrengen bewaard gebleven’ (p. 81). Hij pleit

4 Dit hoofdstuk is dus geenszins een ‘uitweiding over rassen en hun lichamelijke eigenschappen’ (Daalder, p. 378) en het bevat evenmin, in Daalders woorden (p. 371): ‘uiteenzettingen over antropologie (dat wil dus zeggen rassenleer) en erfelijkheid’. Van Ginneken zegt in de daarbij door Daalder in haar noot 10 genoemde brief iets heel anders: ‘ik meen, dat de anthropologie en de erfelijkheid [in de dialectologie] een veel grooter rol moet spelen dan in de Volkskunde’.

[p. 388]

daarbij ook voor een ‘Poldertaalatlas van Nederland’ (p. 82), want in grote delen van Nederland ‘vallen de meeste dialectgrenzen en isoglossen met de oude dijken onzer polders samen’ (p. 84). En hij concludeert: ‘Er is dus inderdaad alle grond en reden, om de Nederlandsche streektalen met de geschiedenis van onzen Nederlandschen bodem in verband te brengen’ (p. 85). Daar is geen speld tussen te krijgen. Is op dit deel van Van Ginnekens publicatie nu echt een van de kwalificaties ‘smakeloos, grievend, potentieel gevaarlijk’ (Daalder, p. 382) van toepassing?

Summa summarum

Terwijl het in de (nazi)rassenleer draaide om de zuiverheid van een superieur geacht ras, legt Van Ginneken juist overal de nadruk op de verregaande ras-vermenging die in Europa, inclusief Duitsland, al sinds oeroude tijden heeft plaatsgevonden. Terwijl het bij de bloed-en-bodem-ideeën ging om de fictie van een honkvast ras en de mystieke band daarvan met de als onveranderlijk geziene ‘bodem’ die zij bebouwden, legt Van Ginneken juist overal de nadruk op de talloze migraties al van ver voor de grote volksverhuizing, op de veranderlijkheid van het Nederlandse landschap en op de recentere bevolkingsmenging in de polders van boeren uit zeer verschillende dialectgebieden.

Als Daalder Van Ginnekens zevende en achtste hoofdstuk in zijn allerminst ‘populaire boekje’ (Daalder, p. 365) werkelijk in verband wil brengen met de rassenwaan van de nazi's en ‘het idee van de verbondenheid van ras en bodem’ (p. 382) in de kolderieke Blut-und-Boden-ideologie, ziet zij spoken.

Vanzelfsprekend zijn er - ook op grond van mijn artikel in deze jaargang - meer en andere kanttekeningen te plaatsen bij Daalders verschillende veronderstellingen waarom Van Ginneken dit of dat deed en die zij oppert rond de zogenaamde ‘signalen van “tijdsconforme” gezindheid’ (Daalder, p. 370 en 381) die Van Ginneken in zijn boekje zou hebben opgenomen. Desalniettemin wil ik het hierbij laten, want nieuwe inzichten in deze discussie zijn niet te verwachten.

Literatuur

Daalder, Saskia 2008: ‘Voor- en tegenspoed in de bezettingstijd. Nogmaals Jac. van Ginneken (1877-1945) en de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen’. In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 26: 365-383.

Ginneken, Jac. van 1943: De studie der Nederlandsche streektalen. Amsterdam: Elsevier.