Voortgang. Jaargang 25

[p. 7]

Een vermakelijk verhaal
Over humor in Die Riddere metter Mouwen
Simon Smith

[...] ende om dat
Huerden si desen verman,
Dat hise voerde Bertangen an.
Si geloefden hem grote rijchede;
En wildijs niet doen, si souden ter stede
Worpen over boerd gereet...
Alse die dit hord ende weet,
Seidi hi soud gerne anegaen!
(Die Riddere metter Mouwen, vs. 3457-3464)¹

Abstract - Humour is a seriously complex topic for research, especially in the context of historical literature. Yet, in this paper, a first attempt is made to trace comical passages in the medieval Dutch Die Riddere metter Mouwen (‘The Knight with the Sleeve’), a 13^th century Arthurian romance inserted in the famous Lancelot Compilation. The fact that the story in this huge Arthurian cyde has come down to us in a considerably abridged form, poses an additional problem, since it is not always easy to establish whether supposed comical passages must be ascribed to the author of the poem, or to the compiler of the manuscript. Nevertheless, an analysis of the story yields some promising results, and leads to the conclusion that the romance contains several excellent examples of Arthurian comedy. What 's more, humour in the story can be shown to present itself often in connection with intertextual references, and generally appears to be related with the love theme in ‘The Knight with the Sleeve’.

In het begin van Le conte du graal (ca. 1190) van Chrétien de Troyes, schepper van het genre der Arturromans, wordt beschreven hoe de knaap Perceval, door zijn moeder in een staat van onwetendheid gehouden inzake hofleven en krijgsbedrijf, een vijftal ridders ontmoet. Deze voor hem indrukwekkende gebeurtenis doet Perceval besluiten, zijn woonstede in het Welshe woud te verlaten teneinde aan het hof van koning Artur tot ridder te worden gemaakt. Hij zet koers naar de hofstad Kardoel, alwaar hij buiten de stadsmuren een gevreesde ridder treft die hij, met enig geluk, weet te doden. Als de knaap zich vervolgens de rode wapenrusting van zijn slachtoffer wil toeëigenen, stuit hij op een probleem: hij kan de grondig vastgegespte onderdelen niet loskrijgen, en meent derhalve het lijk in mootjes te moeten hakken om te verkrijgen wat hij begeert. Dankzij de hulp van een schildknaap, Yvonet, die zijn worsteling lachend heeft gadegeslagen, kan Perceval uiteindelijk zonder fileerpartij in de hoedanigheid

1 Ik citeer in dit artikel naar de editie De Haan [e.a.] 1983, waarbij ik cursiveringen achterwege laat en soms wijzigingen aanbreng in de interpunctie.

[p. 8]

van rode ridder beginnen aan zijn imposante tocht in de roman en door de literatuurgeschiedenis.²

De vrolijke reactie van Yvonet op het gestuntel van de knaap laat er geen misverstand over bestaan, dat de Oudfranse meesterdichter met het komische optreden van zijn nog onaangepaste held een lach heeft willen opwekken bij zijn publiek. Iets dergelijks zal hebben gegolden voor een vergelijkbare episode in Fergus, een Arturroman die in de eerste decennia van de 13^e eeuw door Guillaume le Clerc werd geconcipieerd als ‘neo-Perceval’.³ Ook hier is de protagonist afkomstig uit een buitengewest, maar anders dan zijn voorganger krijgt hij ten behoeve van zijn tocht naar het Arturhof al direct, door zijn vader, een wapenrusting aangemeten. Het betreft in dit verhaal eveneens, met een knipoog naar Le conte du graal, een rode outfit, want na tientallen jaren onaangeroerd in een kist te hebben gelegen is het ijzerwerk zwaar verroest...

2 Zie voor de hier beschreven episode (vs. 900-1207 in Le conte du graal), in een moderne Nederlandse vertaling, Stuip 1979, p. 20-24.

3 Vgl. Zemel 2006 (alwaar verdere literatuur).

Amusante Artur

Deze twee episoden illustreren treffend dat middeleeuwse literatuur niet altijd en overal van een didactisch dan wel devoot karakter hoeft te zijn, maar dichters er ook een luchtiger toon in konden aanslaan.⁴ Dit inzicht heeft opgang gemaakt onder literatuurvorsers, en alweer enkele decennia geleden kon Keith Busby, daarbij refererend aan een baanbrekende studie van Dennis Green over ironie in middeleeuwse romans, constateren: ‘Het is de laatste vijftien jaar steeds gewoner geworden te spreken van ironie, parodie en het burleske in de middeleeuwse literatuur. Meer dan dit: het is zelfs mode geworden’.⁵ Voorbij is

4 Zie voor een schat aan voorbeelden in Oudfranse romans uit de periode 1150-1250 Ménard 1969: een waarlijk ‘imposanten, bewußt untheoretisch gehaltenen 800-Seiten’-klassieker (Knapp 1982, p. 32), waarvan ik bij het schrijven van dit artikel regelmatig gebruik heb gemaakt.

5 Busby 1983, p. 139 (met verwijzing naar Green 1979). Op het trendy karakter van modern onderzoek naar de middeleeuwse lach wijst Huber 1998: ‘Zur Zeit avanciert das Lachen offenbar zum beliebten Kongreß- oder Festschrift-Thema’ (p. 348). De populariteit van het onderwerp heeft geresulteerd in het verschijnen van bundels als Ruggiers 1977, Schröder 1982, Buschinger en Crépin 1983, Bouché en Charpentier 1988, Breier 1989, Bader [e.a.] 1994, Guidot 1995, Fietz [e.a.] 1996, Röcke en Neumann 1999, Wilcox 2000, Braet [e.a.] 2003, Busby en Dalrymple 2003, Grebe en Staubach 2005, en Tudor en Hindley 2006; nog niet verschenen bij het ter perse gaan van dit artikel was Hardwick en Hordis 2007. Deze opsomming vormt slechts het topje van een ware berg aan publicaties, want ‘seitdem der Risus medievalis zum zentralen Gegenstand des Interesses einer kulturwissenschaftlich orientierten interdisziplinären Mediävistik avanciert ist’ (Grebe en Staubach 2005, p. 7), blijkt ‘Die Forschungslage zum Thema “Komikverwendung im Mittelalter” [...] längst derart unübersichtlich geworden, daß eine alle mediävistischen Teildisziplinen abdeckende Spezialbibliographie ein dringendes Desiderat darstellt’ (Tomasek 2005, p. 94). De woorden waarmee Ernst Robert Curtius in 1939 zijn bijdrage over Scherz und Ernst in mittelalterlicher Literatur besloot, zijn hiermee profetisch gebleken: ‘Wir haben nur einige Seiten des mittelalterlichen Humors berührt [...]. Dem Forscher bietet sich hier noch reiche Ausbeute’ (Curtius 1993, p. 434).

[p. 9]

daarmee de tijd van de opvatting ‘that medieval poets did not display much interest in humor and were mostly concerned with religious, heroic, erotic, spiritual, and didactic aspects’.⁶ Tegenwoordig is het zelfs welhaast een axioma dat ‘nothing prevented medieval audiences from laughing at funny comments, satirical jabs, and ironic or simply humorous images presented by the authors of a wide variety of literary genres’.⁷ Een nieuw paradigma luidt daarom: ‘Medieval humour is a subject that requires serious investigation’.⁸

Niettemin had Frits van Oostrom in 1989 nog alle reden, zijn vakgenoten te confronteren met de volgende prangende vraag: ‘Waar zijn of blijven toch bij ons de boeken, of soms zelfs maar de artikelen, over [...] humor, parodie en ironie in al die zo gevarieerde Middelnederlandse teksten, studies die de aansluiting op belangwekkend buitenlands onderzoek terzake tot stand zouden kunnen brengen?’.⁹ Dat het antwoord op deze vraag vooralsnog uitbleef, blijkt wel uit de waarneming van Raymond Harper, tien jaar na dato, ‘dat de behandeling van het thema ironie binnen de medioneerlandistiek over het geheel genomen wordt gekenmerkt door een grote terughoudendheid’.¹⁰ En ook aan het begin van de 21^e eeuw kon Bart Besamusca, verwijzend naar Van Oostroms verzuchting, niet anders dan constateren: ‘nog altijd wordt humor in de Middelnederlandse literatuur weinig bestudeerd’.¹¹

6 Classen 2001-2002, p. 59.

7 Ibid., p. 66. Zie ook Jaeger 1991 (met name p. 161-165) over ironie als aspect van hoofs, weldoordacht en indirect, taalgebruik. De studie van Jaeger maakt zichtbaar hoe humor, als middel tot handhaving van de harmonie aan het hof een sociaal bindend element, onderdeel is geweest van hoofse ‘civilizing trends’ (p. 170).

8 Busby 1988, p. 58. Zie voor een beknopt overzicht van verschillende benaderingen in de studie van humor Gordon 2007, p. 5-9, en vgl. over de breedte van het onderzoeksterrein ook Kipf 2005, p. 104-106. Het aandachtsgebied omvat, voor wat betreft de literatuur, uiteenlopende genres als minnelyriek, ridderromans, dierenepiek, fabliaux, heiligenlegenden, exempla en geestelijk toneel, en strekt zich verder uit tot de beeldende kunst, met voorop de exempla ex negativo in de drolastieke kunst der marginalia (zoals handschriftilluminaties, waterspuwers en misercorden); zie onder meer Kröll en Steger 1994, Braet 2003 en Benton 2004 (alwaar verdere literatuur).

9 Van Oostrom 1989, p. 256-257.

10 Harper 1999a, p. 298. Uitzonderingen op deze regel zijn Winkelman 1986, Brandsma 1988, Zemel 1991a en 1992, en enkele latere bijdragen van Winkelman over de Roman van Walewein die worden genoemd in Harper 1999b (p. 196, noot 6).

11 Besamusca 2001, p. 378.

[p. 10]

Toch is de laatste tijd een kentering zichtbaar, en verschijnen nu ook in ons taalgebied met enige regelmaat publicaties rond de verwante thema's humor en ironie.¹² Dat hierin veelvuldig werken uit de Arturepiek centraal staan, mag, gelet op talrijke vermoedelijk komisch bedoelde passages en episoden zoals we er daarnet twee hebben gezien, geen wonder heten: ‘There can be little doubt that humour is a fundamental characteristic of the genre of Arthurian romance’.¹³ Een bekend Oudfrans voorbeeld dat hiervan getuigt is, naast de reeds genoemde Fergus, de als ‘appealing parody of romance themes’ getypeerde La vengeance Raguidel (eerste kwart 13^e eeuw),¹⁴ en al in het oeuvre van Chrétien, te beschouwen als fundament van en maatstaf voor het genre, is ironie prominent aanwezig.¹⁵ Ook detailaanwijzingen duiden op een vrolijke receptie van de als ‘niet-historisch’ geklassificeerde Arturromans, die worden gekenmerkt door een tot dan toe ongekende mate van fictionaliteit. Zo wordt in Iwein (begin 13^e eeuw), een Middelhoogduitse bewerking door Hartmann von Aue van Chrétiens Le chevalier au lion (ca. 1180), het volgende verteld over een kasteelheer en zijn vrouw: ‘voor hen zat een meisje, dat zeer goed Frans kon lezen, zoals ik gehoord heb. Zij liet de tijd ras en aangenaam voorbijgaan. Zij bracht hen tot lachen. Het leek hun kostelijk wat zij voorlas [...]’.¹⁶ Nog specifieker is Jacob van Maerlant in zijn Spiegel Historiael (1288), wanneer hij, oordelend over het (on)waarheidsgehalte der Arturverhalen, melding maakt van den hertoge Keyen, / daer hem die Walen mede meyen.¹⁷

Onder invloed van internationale ontwikkelingen in het vak, waarin is afgerekend met de klassieke visie dat ‘despite occasionally humorous scenes, even courtly romances and didactic verse novellas hardly incorporate the comic’,¹⁸

12 Het is tegenwoordig gebruikelijk ‘to incorporate all instances of the comic in the analysis, while the classification in genres and fields such as grotesque, humour and even irony or satire always poses problems. The terms humour and laughter are therefore pragmatically used in recent historiography to cover the entire spectrum’ (Verberckmoes 2003, p. 1, noot 1).

13 Aldus Keith Busby in het voorwoord van Busby en Dalrymple 2003, p. vii. Reeds in 1988 stelde deze geleerde vast ‘that we are nowadays much more sensitive to possible humour in Arthurian romance’ (Busby 1988, p. 58). Zie voor een algemene beschouwing over Le comique arthurien Boutet 2000.

14 Zie Lacy 2003 (citaat op p. 66), met vermelding van verdere literatuur.

15 Alleen al over Chrétien zijn boekenkasten vol geschreven. Ik noem hier slechts twee klassiek geworden studies: Frappier 1982 en Haidu 1968. Voor verdere literatuur zij verwezen naar de bijdragen in Lacy en Grimbert 2005 alsmede Kelly 2006.

16 Geciteerd naar Bumke 1989, p. 674. Vgl. over deze verzen ook Huber 1998, p. 356-357.

17 Zie de CD-rom Middelnederlands voor citaten uit andere Middelnederlandse teksten dan de roman die in dit artikel centraal staat.

18 Classen 2001-2002, p. 59-60.

[p. 11]

lijkt nu dus een einde te zijn gekomen aan wat in de medioneerlandistiek tot voor kort de gangbare kijk was op 13^e- en 14^e-eeuwse romans: ‘In de studie van de Middelnederlandse literatuur vat men deze werken veelal tamelijk ernstig op’.¹⁹ Naast leerzame inhoud bood menig verhaal, naar we thans inzien, ook en misschien wel vooral amusement: ‘men dient niet uit het oog te verliezen dat de romans tevens als vermaak dienden. Er moest (samen met of ten koste van personages) ook gelachen kunnen worden’.²⁰ Pleitbezorger voor deze visie is al geruime tijd Roel Zemel, in wiens publicaties over werken als Ferguut, de Roman van Walewein en Lanceloet en het hert met de witte wet aandacht voor humor een constante is.²¹ En als in antwoord op de zojuist aangehaalde constatering van Harper, heeft Veerle Uyttersprot haar licht laten schijnen op ironie in Arturromans.²² Van de moderne focus op de vermakelijke kant der ridderverhalen getuigen verder de volgende regels, door Van Oostrom neergeschreven in zijn onlangs verschenen literatuurgeschiedenis Stemmen op schrift:

[...] de romans moeten niet op [...] educatieve functie worden vastgepind. Belangrijker waren hier alle spanning, sensatie en amusement, en het pure plezier in een verhaalkunst die soms zelfs de spot kon drijven met de helden, die in andere episodes zo voorbeeldig waren. Het is nog niet zo lang dat deze ironische en humoristische kanten van de Middelnederlandse roman aandacht krijgen in het onderzoek. Filologen zijn nu eenmaal primair geneigd de teksten net zo serieus te nemen als hun werk. [...] Wellicht moeten we [...] onze literair-historische groothoeklens gaan bijstellen, en de ironisering van de ridderroman niet pas bij Rabelais en Cervantes laten beginnen, maar aanvaarden als een permanente nevenstroom naast alle hoofsheid en heroïek, en humor als integrerend onderdeel van serieuze literatuur.²³

19 Besamusca 2001, p. 378.

20 Ibid. Zie over Dichtung als Unterhaltung und Belehrung Suchomski 1975, p. 66 vlg., en vgl. ook Olson 1982 over Literature as recreation.

21 Zie onder andere Zemel 1991a, 1992, 1994 en 2005.

22 Zie Uyttersprot 2000 en 2004.

23 Van Oostrom 2006, p. 321-322.

Oren van toen en ogen van nu

In een benadering van historische literatuur die oog heeft voor humor, past bij alle enthousiasme enige terughoudendheid. Busby waarschuwde al: ‘zodra men de middeleeuwse roman als komisch begint te zien, is het moeilijk te stoppen’.²⁴ Het risico ‘is that of not knowing where to draw the line, for what appears to us as comic may have seemed deadly serious to a medieval audience’.²⁵ Ook Harper realiseert zich, ‘dat de mogelijkheid bestaat dat een hedendaagse lezer de

24 Busby 1983, p. 142.

25 Busby 1988, p. 58.

[p. 12]

eigen preoccupaties met ironie projecteert op een middeleeuws werk’.²⁶ Lastig obstakel is en blijft ‘de vraag of middeleeuwers om dezelfde zaken zullen hebben gelachen als mensen uit onze tijd’.²⁷ Door de temporele en culturele kloof die ons scheidt van middeleeuwse dichters en hun luisterend publiek (over wie wij vaak zo goed als niets weten)²⁸ ‘is bij bestudering van middeleeuwse literatuur het risico van vertekening levensgroot aanwezig. Moderne onderzoekers missen nu eenmaal de ogen van toen, waardoor zij alle kans lopen ten onrechte situaties, handelingen en uitingen als humoristisch te interpreteren en humoristisch bedoelde momenten over het hoofd te zien. Uit de aard der zaak is dit probleem onoplosbaar’.²⁹ Weinig bemoedigend luidt dan ook de gevolgtrekking van de Utrechtse onderzoeker: ‘de gelijkschakeling van de hedendaagse smaak - als die al uniform op te vatten zou zijn - met die van middeleeuwers is tot nader orde [sic] naïef’.³⁰

Aan de andere kant brengt ook een te grote omzichtigheid risico met zich mee, ‘namelijk dat men van de weeromstuit middeleeuwse fictie serieuzer gaat nemen dan de auteur en diens toenmalige publiek, waardoor men niet alleen eventuele ironische signalen over het hoofd kan zien, maar tevens onbedoeld in de valkuil van een misplaatst cultureel superioriteitsgevoel belandt’.³¹ Dat de Roman van Walewein, waarin onder meer een kolderieke slachtpartij in Endi wordt beschreven,³² nog niet zo lang geleden werd beschouwd als volkomen ernstig te nemen spiegel van hoofsheid, vormt een aanwijzing dat ook dit risico niet denkbeeldig is.

Ofschoon dus beslist moet worden onderkend ‘dat het traceren van een mogelijk komisch potentieel in een middeleeuwse tekst een riskante bezigheid is’,³³ en misschien zelfs ‘een gigantisch waagstuk’,³⁴ wordt tegenwoordig toch aangenomen ‘dat de kloof tussen het hedendaagse en het middeleeuwse gevoel voor humor waarschijnlijk minder groot is dan men denkt. [...] Passages hebben wellicht op zijn minst een komisch potentieel als ook een modern publiek erom kan lachen’.³⁵ Als wetenschappelijk verantwoord, want op empirische leest geschoeid, staan in het recente literatuuronderzoek twee benaderingen te

26 Harper 1999a, p. 312.

27 Besamusca 2002, p. 65-66.

28 Zie hierover Besamusca 1998.

29 Besamusca 2001, p. 376-377.

30 Besamusca 2002, p. 67.

31 Harper 1999a, p. 312.

32 Zie Zemel 1994 en 2005, alsmede Uyttersprot 2004, p. 105 vlg. Dit voorbeeld wordt ook aangehaald in Besamusca 2001 (p. 379).

33 Hogenbirk 2004, p. 78.

34 Janssens 1992, p. 143.

35 Hogenbirk 2004, p. 78 (en zie ook Besamusca 2002, p. 75).

[p. 13]

boek: bestudering van opvattingen over humor zoals die in middeleeuwse bronnen expliciet zijn geboekstaafd, en analyse van passages waar lachen door personages zou kunnen getuigen van een komisch effect.³⁶

Toch gaat ook toepassing van deze methoden gepaard met problemen en beperkingen. Binnen de eerste aanpak komt de onderzoeker niet veel verder dan het interpreteren van retoricale voorschriften in merendeels Latijnse bronnen, waarbij onduidelijk is in hoeverre de invloed daarvan zich heeft uitgestrekt tot uiteenlopende volkstalige literaire genres.³⁷ Bij de tweede methode op haar beurt ligt het gevaar van een cirkelredenering op de loer, want ‘Zu beachten ist, daß das Lachen von Figuren als solches weder ein notwendiger noch ein hinreichender Grund für die Identifizierung von Komik in einer bestimmten Situation ist’.³⁸ Lachen kan evenzeer voortkomen ‘aus Scham und Verlegenheit, aus Lust und Übermut, aus Wut und Erleichterung, aus Freundlichkeit und um jemandem zu verhöhnen’;³⁹ soms ook is het ‘Ausdruck schlichter Daseinsbejahung und Lebensfreude, [...] Manifestation vitaler Überlegenheit’.⁴⁰ Een voorbeeld ter illustratie van deze methodische beperking biedt Sir Gawain and the green knight, een veelgelezen en veelgeprezen Arturroman uit de 14^e eeuw waarin dikwijls door personages wordt gelachen, echter zonder dat dit rechtvaardigt het verhaal, waarvan de ernstige grondtoon ontwijfelbaar is, te kwalificeren als een humoristisch hoogstandje.⁴¹

36 Vgl. voor de eerstgenoemde benadering Suchomski 1975 en Steinmetz 1999, voor de tweede Kremer 1961 (hoofdzakelijk een materiaalverzameling), Brandsma 1988 (p. 132-138), Hartmann 1990, Fichte 1996, Neumeister 1996, Huber 1998, Gutwald 2000 (p. 67-90), Besamusca 2002, en Kipf 2005.

37 Zie Steinmetz 1999, p. 262.

38 Kipf 2005, p. 118.

39 Steinmetz 1999, p. 260.

40 Haug 1996, p. 50.

41 Zie Fichte 1996, p. 103-109.

Een sleutel tot humor

Het moge uit het voorgaande duidelijk zijn geworden: ‘die systematische Erforschung der Komikverwendung im Mittelalter steht [...] erst am Anfang’.⁴² Omdat derhalve ‘die Literaturwissenschaft bis auf weiteres auf die Möglichkeit verzichten muß, bei der Interpretation eines Textes auf eine umfassende

42 Kipf 2005, p. 128. Vgl. ook Tudor 2006, p. 149: ‘generations of historians have attemptted to unravel the intricacies of medieval laughter without coming to any firm conclusions.’ Tudor stelt daarom onomwonden vast: ‘Unsurprisingly, it seems that (as with most literary criticism) much is down to personal opinion’ (p. 149-150).

[p. 14]

Theorie des Lachens im Mittelalter zurückzugreifen’,⁴³ kan ook een meer intuïtieve en dientengevolge onvermijdelijk subjectieve tekstanalyse helpen, te komen tot een beter begrip van vormen van humor in ook dié Middelnederlandse romans, die naar opzet en thematiek tot voor kort werden geïnterpreteerd als hoogst serieus, moralistisch zelfs. Richtinggevend voor een dergelijke aanpak - de enige mogelijke trouwens van teksten waarin personages niet of slechts zelden lachend worden opgevoerd - kan zijn ‘dat de notie incongruentie, die in algemene theorieën over humor een belangrijke rol speelt, voor het humoronderzoek in middeleeuwse teksten bruikbaar is’.⁴⁴ ‘Die Aufdeckung eines Kon-trastes ist bekanntlich ein wichtiger Schritt der Komikanalyse’, aldus Tomas Tomasek,⁴⁵ en het is aan de literatuurhistoricus om in teksten plaatsen te traceren waar onverenigbaar ge(d)achte, maar plotseling aanschouwelijk samengebrachte zaken in hun onverwachte combinatie een overtreding vormen van een sociale of literaire norm; een overtreding die maakt dat een bij toehoorders dan wel lezers opgebouwde spanning zich kan ontladen in een bevrijdende lach. Incongruentie mag worden beschouwd als humorgenererend beginsel: ‘Jede Form von Komik läßt sich im Prinzip zurückführen auf eine als unangemessenen oder paradox empfundene Verknüpfung zweier divergenter oder gar konträrer Vorstellungsbereiche, die diese Bezugsetzung zueinander von sich aus eigentlich nicht zulassen’.⁴⁶ Met andere woorden: ‘Semantischen Kontrast bzw. Inkongruenz, Ambiguität und Plötzlichkeit könnte man [...] als Strukturen der Komik bezeichnen’.⁴⁷

Marjolein Hogenbirk heeft langs deze weg laten zien, dat een Arturroman als Walewein ende Keye (daterend uit de tweede helft van de 13^e eeuw) méér is dan een leerzame, met gepaste ernst te volgen strijd tussen goed en kwaad, uitgevochten door held en antiheld.⁴⁸ Als bijvoorbeeld Walewein, toch een ridder van formaat, zich in het begin van het verhaal lelijk bezeert wanneer hij zich woelend te weer stelt tegen een gedroomde leeuw en daarbij met een bons uit bed valt, is hier onmiskenbaar humor in het spel: enerzijds door de incongruentie tussen serieuze (want voorspellende) inhoud en alledaags direct resultaat van de droom, anderzijds door het komische contrast tussen dit weinig verheven voorval en Waleweins gevestigde reputatie als der aanturen vader.⁴⁹

43 Gutwald 2000, p. 78. Zie voor recente en brede publicaties over Rire au Moyen  ge Verdon 2001, en (in een Duitse vertaling: Das Lachen im Mittelalter) Le Goff 2004.

44 Besamusca 2002, p. 75.

45 Tomasek 1999, p. 15.

46 Gutwald 2000, p. 70.

47 Kipf 2005, p. 112. Op een geslaagde manier weet deze auteur in zijn bijdrage gevallen van incongruentie te identificeren in passages, waar het optreden van lachende personages het vermoeden versterkt dat hier humor in het spel is.

48 Zie Hogenbirk 2003, 2004 en 2005.

49 Vgl. Hogenbirk 2004, p. 39-41, p. 78 en p. 126.

[p. 15]

Ook verderop blijkt de roman niet van komische passages gespeend. Wanneer, om nog een voorbeeld te noemen, koning Artur aan het slot van het verhaal de vlakte buiten zijn residentie Kardoel ziet volstromen met hyperbolische aantallen getuigen van de avonturen die zijn neef in een jaar tijds tot een goed einde heeft gebracht, vreest hij aanvankelijk (de toehoorder weet ondertussen wel beter) voor een vijandelijke aanval. Een fraai staaltje van dramatische ironie!

Die Riddere metter Mouwen

Aan Walewein ende Keye gaat in de beroemde Lancelotcompilatie een Arturroman vooraf,⁵⁰ waarvan de mogelijke humoristische dimensies nog niet anders zijn belicht dan via enkele min of meer terloopse observaties.⁵¹ Het betreft de vermoedelijk laat 13^e-eeuwse, Vlaamse Roman van den riddere metter mouwen (voortaan: RRmM), het boeiende verhaal van een vondeling die tot gezocht ridder wordt, zijn moeder en later ook zijn vader terugvindt, en zijn beproevingen nog het mooist beloond ziet door een huwelijk met Waleweins nicht Clarette. In deze bijdrage wil ik een poging wagen, in kaart te brengen welke passages in de roman iets van komisch potentieel verraden. Dat zo'n verkenning, waarbij we het moeten stellen zonder veel houvast aan lachende personages,⁵² kan leiden tot aansprekende resultaten, moge blijken uit twee voorbeelden vooraf bij wijze van ‘amuse’. Het citaat in de aanhef van dit artikel toont een Ierse verman (schipper) die, net als eerder een collega in de Middelnederlandse Arturroman Moriaen (midden 13^e eeuw), allerminst ingenomen lijkt met zijn ridderlijke cliëntèle, en daarom ferm moet worden aangespoord om hun toch transport te bieden. De ironie waarmee de verteller melding maakt van het ogenschijnlijke enthousiasme van de schipper (hi soud gerne anegaen), terwijl de man slechts wijselijk opteert voor het redden van het vege lijf, dient naar ik meen het doel van een leedvermakelijk moment ten koste van een

50 Zie Besamusca 2003 voor een de beschrijving van de uit ca. 1320 stammende, Brabantse Lancelotcompilatie en de daarin bijeengebrachte Middelnederlandse Arturromans.

51 Vgl. Smith 1991 (p. 154-155), 1992 (p. 55), 2005a en 2005b (p. 68-71).

52 Hoewel verhaalfiguren in de RRmM veelvuldig blide heten te zijn, wordt slechts tweemaal expliciet gelachen. In vs. 401 lijkt de lach van de koningin ingegeven te zijn door het ongeremde en daardoor wellicht humoristische enthousiasme waarmee een jonkvrouw zich uitlaat over de held van het verhaal als begerenswaardige huwelijkspartner. Geen humor maar opluchting ligt ten grondslag aan vs. 3950, waar wordt beschreven hoe menigeen therte loech uit vreugde over de goede afloop van een strijd. Nog wel een indicatie van (leed)vermaak is iets eerder te vinden, in vs. 3412, waar Ywein (in een episode die we verderop nader zullen bezien) vermomd als ambulant artiest wordt bespot door de bewoners van een Iers kasteel: si hilden met hem haer soeren. Vgl. ook soeren in vs. 718.

[p. 16]

dorper, die hier aldus wordt tot een ‘vilain comique’.⁵³

Ook hooggeboren personages konden worden tot mikpunt van spot, zo blijkt verderop in de RRmM. Een topos in de middeleeuwse literatuur, en wel bij uitstek in de chansons de geste en de niet-historische Arturromans, vormen de zogenoemde lelijkheidsportretten, die met hun staccato enumeratie van karikaturale fysieke kenmerken gelden als in veel gevallen ‘délibérément comiques’.⁵⁴ Dat met zo'n ‘portrait de la laideur’ ook in de Vlaamse roman een lachwekkend effect werd beoogd, mag te meer aannemelijk heten omdat het hier niet, hetgeen gebruikelijk is, een ‘autre monde’-bewoner zoals een dwerg of een reus, dan wel een homo silvaticus, een onhoofse dorper of een heiden betreft, aan wiens grotesk gelaat een descriptio wordt gewijd, maar een weliswaar boze doch prominente buurman uit de wereld van het hof, die coninc van Cornuwalgen (vs. 3496). Met diens weerzinwekkende fysionomie correspondeert, in overeenstemming met ‘das höfische Menschenbild der Identität von Innen und Außen’, zijn weinig hoofse gedrag, want hij is erop uit de net gehuwde moeder van de held gewapenderhand tot de zijne te maken; een ongepaste handelwijze die nadrukkelijk getuigt van zijn ‘unhöfischen Verhalten als Gegenfigur des höfischen Menschen’.⁵⁵ Wat de bedreigde vrouwe ziet wanneer ze vanaf de kantelen van haar veste letterlijk neerkijkt op de vorstelijke maar vileine aanbidder, kan haar begrijpelijkerwijs nauwelijks bekoren:

53 Zie over lachwekkende vilains in Oudfranse hoofse romans Ménard 1969, p. 168-173.

54 Ménard 1969, p. 529-553 (citaat op p. 529); vgl. ook Ferlampin-Acher 2003, p. 23-25. Een sterk voorbeeld van een humoristisch-hyperbolisch lelijkheidsportret is te vinden in Diu Crône van Heinrich von dem Türlin (ca. 1230); zie Buschinger 2000. Vgl. verder Colby 1965 (p. 72-88 en p. 170-177) en Brandt 1985, studies gericht op resp. vormkenmerken van en auteursintenties met lelijkheidsbeschrijvingen. Wisbey 1975 en Ziolkowski 1984 plaatsen de avatars of ugliness in een historisch en cultureel kader, en wijzen op relaties met kunstuitingen als drolerieën en gargoyles, alsook met representaties van demonen, monsters en wonderwezens. Naast ‘Häßlichkeit auf Grund der Korrespondenz von innen und außen’ (Seitz 1967, p. 56) zijn ook onaangepastheid, ouderdom, gevangenschap, ascese, waanzin en ziekte mogelijke oorzaken van lelijkheid. Zie over dit onderwerp tevens Jauß 1968 (vooral p. 147-156), en Michel 1976 (p. 59-104).

55 Brandt 1985, p. 268 resp. p. 261. Zie over de vraag ‘how descriptions of a person's body and assessment of his moral state came to be bound together in medieval literature’ Ziolkowski 1984, p. 6-10 (en vgl. ook Jauß 1968). Een voorbeeld van deze gelijkschakeling biedt Lanceloet en het hert met de witte wet (vóór 1291), waar een onbekende, en net als de koning in de RRmM op een malafide manier amoureuze ridder door een niet bijster enthousiaste dame direct op juiste waarde wordt geschat: Hine scient van gere groter daet, / Hi es so leelijc ende oec quaet (vs. 22.625-22.626). Vgl. in breder verband ook Neubert 1911, alsmede Lie 2004 over laat-Middelnederlandse teksten inzake physiognomie.

[p. 17]

 

Sijn voerhoeft was hem gelesen^*;

 

Die ogen clene gelijc der ratten;

 

Men sach nie nese soe platten!

 

Hi hadde lange hangende oren;

 

Sine tanden waren hem gelu^* voren.

 

Hi hadde den mont ongemicke^*

 

Wijt ende die lippe dicke.

 

Hi behagede der vrouwen qualijc^* sere

 

Jegen haren man, in allen kere!^*+

Niet alleen deze catalogus van afstotelijke gelaatskenmerken an sich, die met zijn traditionele ‘top down’-structuur⁵⁶ en deels expliciet animale componenten als ‘Musterbeschreibung einer charakterlich negativen Person durch körperliche Mißgestalt’ kan gelden,⁵⁷ maar ook en vooral het understatement dat er in het laatste verspaar op volgt, pleit hier voor een lezing met een lach.

Beide voorbeelden van als mogelijk humoristisch op te vatten passages rechtvaardigen naar mijn oordeel ‘close reading’ van de RRmM, in een vanaf nu goeddeels chronologisch gestructureerde speurtocht naar meer plaatsen met komisch potentieel. Tegelijkertijd attenderen deze voorbeelden, die niet met zekerheid aan de dichter kunnen worden toegeschreven, ons op een complicatie die de voorgenomen verkenning bemoeilijkt: het probleem van de overlevering. Van de oorspronkelijke RRmM is slechts een 320 verzen tellend, deels beschadigd fragment van een 14^e-eeuws afschrift bewaard gebleven (RRmM-frm);⁵⁸ de versie van de roman zoals wij die kennen blijkt door de samensteller van de Lancelotcompilatie verkort, en in meer of minder drastische mate ook anderszins bewerkt te zijn.⁵⁹ Dit laat enerzijds de mogelijkheid open dat de humor van oorspronkelijk komisch bedoelde passages door verregaande abreviatio aan onze waarneming is onttrokken - naar we weten ‘verdwijnen ironische toespelingen wel meer in de compilatie’⁶⁰ - terwijl anderzijds verzen waarin een amusante lading valt te ontdekken best uit de pen van de compilator kunnen zijn gevloeid.⁶¹ Die laatste mogelijkheid valt niet uit te sluiten voor de geciteerde passages. Deze maken deel uit van het tweede part van het tweeluik dat de RRmM

* gerimpeld

* geel

* bovenmatig

* slecht

* in elk opzicht

+ (vs. 3715-3723)

56 Zie Colby 1965, p. 22.

57 Seitz 1967, p. 15. In het feit dat hier twee uiterlijke kenmerken ontbreken die elders zeer frequent worden genoemd, namelijk kleur en structuur van huid en haar (zie Seitz 1967, p. 29-32), kunnen we een aanwijzing zien dat het karikaturale koningsportret in de RRmM is ingekort; cf. infra voor de rol van de samensteller van de Lancelotcompilatie.

58 De Haan [e.a.] 1983, p. 189-199; tevens te vinden op de CD-rom Middelnederlands.

59 Zie beknopt over deze problematiek Besamusca 2003, p. 114-117.

60 Uyttersprot 2004, p. 73.

61 Vgl. bijvoorbeeld Gerritsen 1963, p. 236-244, Pallemans 2000, p. 158-161, en Hogenbirk 2003, p. 168 vlg.

[p. 18]

in de Lancelotcompilatie vormt, een part dat (meer dan het eerste deel) op diverse plaatsen ingrepen van de compilator lijkt te verraden.⁶² Waar verzen en episoden in het verhaal naar mijn mening sporen vertonen van bewerking, zal ik dat in het hiernavolgende nadrukkelijk vermelden.

62 Zie Smith 1989, p. 119 vlg., alsmede Besamusca 1993, p. 125-131 (ook voor bedenkingen bij de hypothese dat de roman door de compilator zou zijn omgewerkt). Overigens is er reden om aan te nemen dat de lelijke koning van Cornwall geen creatie is van de compilator. Niet alleen treedt dit personage op in een authentiek overkomende verhaaldraad over de ouders van de held, maar ook lijkt een eerder optreden van die coninc van A rragoen (vs. 2854), in een tekstgedeelte waar zowel inconsistenties als een plotseling kritische kijk op Arturs autoriteit wijzen op bewerking (vgl. Wuttke 2006, p. 139 en p. 143), een duplicaat te zijn naar het model van de Cornwall-episode. Verder maakt, net als de denkelijk ingekorte descriptio van de koning (cf. supra, noot 57), ook een erg lange gevechtsbeschrijving in dit deel van het verhaal (vs. 3796-3940) niet de indruk een oorspronkelijk product te zijn van de compilator, die het immers allereerst te doen was om beknoptheid (vgl. Smith 1989, p. 139, noot 33).

Koninklijke costume

Een bekend gebruik van koning Artur is, tijdens een hofdag niet aan het feestmaal te beginnen vooraleer zich een aventure heeft aangediend.⁶³ Dit motief, reeds toegepast door Chrétien de Troyes in zijn ‘Unvollendete’, Le conte du graal, treffen we aan in verschillende Arturromans, onder meer de Queste del Saint Graal (1220 à 1225), de Suite-vulgate du Merlin (1230 à 1240) en Les merveilles de Rigomer (tweede helft 13^e eeuw), en in andere taalgebieden bijvoorbeeld in Daniel wn dem blühenden Tal (tweede kwart 13^e eeuw) en Sir Gawain and the green knight (laat 14^e eeuw). Dat Arturs gewoonte zich uitstekend leent voor parodie, is door de Italiaanse dichter Antonio Pucci gedemonstreerd: in zijn Gismirante (vóór 1388) dreigt heel de hofgemeenschap als gevolg van 's konings costume de hongerdood te sterven.⁶⁴ Maar ook al eerder, omstreeks 1200, maakt een stevige trek zich meester van de hofbewoners, wanneer Artur naar hun smaak al te lang wacht op avontuur in de openingsepisode van de Lai du cort mantel; en rond diezelfde tijd besluit de Britse vorst in de Occitaanse roman Jaufre, als het door hem gewenste avontuur andermaal uitblijft, er zelf maar met zijn ridders naar op zoek te gaan. Weinig later, in La vengeance Raguidel en in de Middelnederlandse bewerking Die wrake van Ragisel (vóór 1230), staat de koning, als zich wederom geen avontuur openbaart, zijn ridders uiteindelijk maar toe zich op de reeds

63 Vgl. over deze vorstelijke gewoonte Schmolke-Hasselmann 1980, p. 35-37 en p. 73-74; Chênerie 1986, p. 85; Von Ertzdorff 1989; Smelik 2001; Lacy 2003, p. 66-67; en Gordon 2007, p. 58-59.

64 Zie Kleinhenz 1994.

[p. 19]

lang gereedstaande dis te storten. Trouw aan zijn principe gaat Artur zelf evenwel met een lege maag naar bed, en wordt zo als het ware tot een vorstelijke variant op het motief van de hongerige held.⁶⁵

Beluisterd tegen de achtergrond van 's konings gebruik als genreconventie, is het moeilijk om geen komische lading te zien in de variatie die de dichter van de RRmM heeft aangebracht in het begin van zijn verhaal. Plaats van handeling is de hofstad Kardoel, met Pinksteren:

[...] doen die dienst^* was gedaen,
Brachtmen water ende ginc dwaen^*.
Daer was ten etene gedient wale.
Wat soude daer af lange tale?
Elc hadde daer sijn gevoech^*
Dies hi wilde ende meer dan gnoech!
Doen terde^* gerechte daer was geten,
Swoer die coninc ende liet daer weten,
Datmen niet soude eten vord
Eer daer niemare^* ware gehord,
Noch scoenlaken ward op gedaen^*...⁺

De ironie van de ‘Erwartungsenttäuschung’ in deze verzen schuilt er vooral in, dat de koning zijn welbekend beginsel hier ondermijnt door het stereotiepe en inherente vastenelement te schrappen, waardoor niet meer dan een uitgeholde conventie resteert.⁶⁶ Daarnaast is misschien niet zonder betekenis, dat in de historische werkelijkheid van 13^e-eeuwse hoffeesten een driegangendiner te boek stond als allerminst karig: ‘court feasts of this period included two to three main courses’.⁶⁷ Ook contextueel gelezen, als roman die in de Lancelotcompilatie volgt op de eveneens ingevoegde bewerking van Die wrake van Ragisel, bezit de initiale hofepisode in de RRmM komische kracht: het lijkt alsof Artur na zijn ervaring in de wrake een lesje heeft geleerd, en niet graag nogmaals een hongerige nacht tegemoet gaat. Stuiten we hier op een bijkomstig motief van de compilator, om de RRmM - die als laatste roman in de codex werd opgenomen - te interpoleren tussen Die wrake van Ragisel en Walewein ende Keye?

65 Zie over dit motief in de Oudfranse literatuur Farrier 1995 (over het chanson de geste) en Gordon 2007, p. 67 vlg. (over Arturromans).

* de mis

* (handen)wassen

* wat hij maar wenste

* het derde

* (avontuurbrengend) nieuws

* werd afgeruimd

+ (vs. 41-51)

66 Een vergelijkbare variatie op Arturs gewoonte treffen we aan in Le chevalier as deus espees (eerste kwart 13^e eeuw), waar het na de eerste gang (alleen) de vorst zélf is die zijn eten onaangeroerd laat.

67 Gordon 2007, p. 46. Vgl. het decreet van koning Filips III van Frankrijk uit 1279, ‘dat geen hertog, geen baron, geen graaf, geen prelaat, geen ridder, geen geestelijke en verder niemand in het koninkrijk van welke stand hij ook moge zijn, voor het eten meer dan drie heel gewone gangen zou mogen geven’ (geciteerd naar Bumke 1989, p. 225). Voor Artur in de RRmM blijkt dit dus niet genoeg: na de derde gang, zo vindt de vorst, moet nog volgeten worden (vs. 64).

[p. 20]

Aan de amusante variatie op Arturs costume in de RRmM zal overigens ook een praktische overweging ten grondslag hebben gelegen, namelijk dat de koning met zijn gevolg bezwaarlijk uitgehongerd op reis kon gaan. Want nauwelijks is na de derde gang de maaltijd onderbroken, of er arriveert een bode wiens tijding de inmiddels toch voldoende verzadigde vorst noopt een begrafenis bij te wonen, en wel die van het illustere liefdesduo Tristram en Ysaude.⁶⁸ Dat is zeker niet het avontuur waarop Artur had gehoopt, en de ironie wil ‘dat het door de vorst begeerde nieuwtje weliswaar zijn vertrek van het hof bewerkstelligt, maar hem niet naar het avontuur toe voert doch juist ervandaan. Eerst wanneer binnen de muren van Kardoel geen (gezonde) ridder meer aanwezig is, laat de dichter de hoofse ordo verstoren [...]’.⁶⁹ Ook zo bezien heeft het er veel van weg, dat de openingsepisode van het verhaal met humoristische bedoelingen werd gecomponeerd: ‘Door Artur hals over kop Kardoel en de “Romananfang” te laten uitrijden, heeft de dichter van de RRmM naar alle waarschijnlijkheid dus beoogd een komische noot in het verhaal te brengen’.⁷⁰

68 Met dit verhaalgegeven presenteert de dichter zijn roman als - in de tijd gezien - een ‘Tristan-voortzetting’, waarbij hij een thematische correctie aanbrengt op de subversieve liefde van Tristan en Iseut door zijn held en heldin niet aan een destructieve en fatale passie te onderwerpen, maar juist aan een maatschappelijk heilzame en daarom ook door de hofwereld gesanctioneerde minne (zie Smith 1991, p. 160; Smith 1992; Besamusca 1993, p. 136-141; Besamusca 2003, p. 108-109; en cf. infra). Dat in de RRmM wordt gerefereerd aan de ‘version commune’ van het Tristanverhaal, blijkt uit de omstandigheid dat Mark en Artur tijdgenoten zijn (zie Besamusca 1993, p. 138), en uit de reactie van koning Mark op de dood van het liefdespaar: zijn rouwe groet / Beide om hem ende om hare (vs. 72-73) stemt overeen met zijn droefheid in Tristrant und Isalde van Eilhart von Oberg (ca. 1170) en in de teksten waarmee Ulrich von Türheim en Heinrich von Freiberg, in de eerste resp. tweede helft van de 13^e eeuw, naar Eilharts voorbeeld de Tristanroman van Gottfried von Straßburg (ca. 1210) hebben voortgezet; zie Buschinger 2002. Marks vergevingsgezindheid tegenover het bedrieglijke duo (vgl. Weismann-Wiedemann 1980) duikt later ook nog eens op in een laatmiddeleeuws handschrift van de Tristan en prose; vgl. Besamusca 1993, p. 139 (noot 41).

69 Smith 1991, p. 154.

70 Ibid., p. 155.

Machtige minne

Het verhaal van de ridder met de mouw (hierna: RmM) draait voor een belangrijk deel om de als exemplarisch geschetste liefdesrelatie tussen de protagonist en Clarette, een nicht van Walewein. Zoals mag worden verwacht in een roman die opent met een intertekstuele knipoog, gaat deze idealisering gepaard met

[p. 21]

humor.⁷¹ Dat blijkt al wanneer de jeugdige held, een knape (vs. 90) die graag door 's konings hand tot ridder wil worden gemaakt, arriveert aan het zojuist door Artur verlaten Kardoel, waar slechts de koningin, haar hofdames en de bedlegerige drossaard Keye zijn achtergebleven. Omdat de hoofse ordo prompt wordt verstoord, en wel door een rode ridder die een jonkvrouw maltraiteert, ziet Arturs gemalin zich gedwongen de onbekende nieuwkomer inderhaast zélf maar tot ridder te promoveren. Wat daarna gebeurt is minstens zo bijzonder. Want niet alleen onderwerpt haar hofdame Clarette, als gravin van Spangen (zie vs. 341 en vs. 1547) een voor elke ‘knight bachelor’ begerenswaardige partij, de anonieme jongeling aan een spoedcursus ridderethiek, maar ook schenkt de jonkvrouw hem, met een handeling die opnieuw een vrouwelijk stempel drukt op zijn ridderwijding,⁷² zonder aarzeling een liefdesattribuut in de vorm van een losse mouw:⁷³

Dese erenberge^*, here, nu siet,
Die gevic u hier te desen^*,
Dat gi altoes min ridder selt wesen
Ende min vrient, waer gi sijt^*.⁺.

De reactie hierop van hofmaarschalk Keye, in het genre gevreesd om zijn scherpe tong, is (naar we verderop nog zullen zien) er een van bijtende spot. Dit mag geen wonder heten in het licht van het volgende. ‘Il était d'usage que les jeunes filles de la bonne société ne prissent point l'initiative de déclarer leur amour à un homme. Elles devaient attendre que l'homme leur fît des avances. [...] Pour une jeune fille, déclarer la première ses sentiments, c'était manquer à la réserve de son sexe, braver les convenances [...]’.⁷⁴ Jongedames dienden zich in de relationele sfeer dus terughoudend op te stellen, hetgeen in de RRmM naderhand treffend wordt geïllustreerd wanneer de held logies verkrijgt bij de gastvrije kasteelvrouwe Egletine, die in liefde voor hem ontvlamt doch dit niet durft te bekennen:

71 Vgl. ook Ménard 1969: ‘En devenant un thème majeur, l'amour introduit dans le roman courtois un “climat” nouveau: il suscite enjouement et badinage’ (p. 147). En verderop: ‘S'il est une matière propice aux demi-teintes du sourire dans le roman courtois, c'est bien le thème de l'amour’ (p. 185).

72 Vgl. Smith 1991, p. 162.

73 Zie over de mouw als kledingaccessoire, minnesymbool en wapenteken Smith 2004. Een mooi artikel over de rol van Clarette in de RRmM is onlangs verschenen in het tijdschrift Queeste (zie Wuttke 2006). Ik heb de resultaten van deze analyse op de valreep zo goed mogelijk in mijn bijdrage verwerkt.

* mouw

* met als doel

* waar u ook bent

+ (vs. 192-195)

74 Ménard 1969, p. 214, en zie ook uitvoeriger Ménard 1970. Vgl. verder Burns 2002 (met voorbeelden) over de ‘longstanding courtly convention, articulated in both lyric and romance, that only men should initiate the lovesuit; women's assigned role is to concede’ (p. 8).

[p. 22]

 

‘Here God, ende oft mi trouwe

 

Dese riddere nu wilde houden,

 

Soe waric van minnen sere in vrouden^*.

 

Hoe mochtic hem dit nu doen verstaen?’⁺

Dat Clarette als didactica in de voetsporen treedt van mannelijke voorgangers als Gornemant in Le conte du graal en Walewein in de Moriaen, en zich vervolgens ook nog eens voortvarend opwerpt als bron van (liefdes)inspiratie voor een kersverse ridder, is een feministisch gekleurde omkering in vergelijking met de conventionele gang van zaken, wat wel waarschijnlijk maakt dat haar onbeschroomd gedrag aan het publiek een glimlach zal hebben ontlokt. Daarmee is het laatste woord over Clarettes handelen echter nog niet gezegd, want als daadkrachtige donatrice blijkt zij geenszins alleen te staan in het genre.⁷⁵ Omdat humor en thematiek hier, naar we zullen zien, aan elkaar raken, loont het de moeite om nader in te gaan op de rol van Waleweins nicht als gulle geefster.

‘Typically, conferral of the sleeve indicates the courtly lady's acceptance of a knight's prior lovesuit’, aldus E. Jane Burns in haar scherpzinnige analyse van een welbekende episode in La mort le roi A rtu (1225 à 1230), waar de geschiedenis wordt verhaald van Lancelot en de jonkvrouw van Escalot.⁷⁶ Oogmerk van zo'n gift is in de regel ‘to signal the knight's desire and guarantee his prowess’.⁷⁷ Burns wijst evenwel op ‘brief glimpses’ in hoofs-literaire teksten van ‘an alternative scenario, especially within relationships of mutual affection’,⁷⁸ een draaiboek dus dat kan worden gevolgd bij een wederzijdse liefdesrelatie zoals ook de RRmM die thematiseert. In een variant op de traditionele, reactieve donatie van een mouw laten sommige dichters een jonkvrouw haar minneteken eigener beweging, zonder dat een aanbidder om haar gunst geworven heeft, schenken aan de ridder van haar keuze, ‘to court him and attempt to win him through the public imposition of an item of courtly dress’.⁷⁹ Niet langer is in deze opzet het liefdesattribuut een teken van jonkvrouwelijke welwillendheid, door de ridder als loon naar werk verkregen; de mouw, of een vergelijkbaar persoonlijk kledingstuk, wordt voor de dame tot ‘something she deploys to suggest the possibility of an alternative system of female passion, pleasure, and love service,

* heel gelukkig

+ (vs. 477-480)

75 Vgl. Wuttke 2006, die stelt dat het initiatief van Clarette zo uitzonderlijk nog niet is: ‘In Liebesdingen ergreifen Frauen in der mittelalterlichen Epik diese relativ oft’ (p. 135). Naar mijn mening is de voortvarendheid van Clarette niettemin opmerkelijk, zoals hierna duidelijk zal worden.

76 Burns 2002, p. 6.

77 Ibid.

78 Ibid., p. 8. Het vervolg van dit citaat, ‘and exchange’, is niet van toepassing op de RRmM, en heb ik om die reden hier weggelaten.

79 Ibid., p. 7.

[p. 23]

signaling the lady's will, her command, her gift and contract’.⁸⁰ Het komt, met andere woorden, tot een verwisseling van subject en object, waarbij het niet meer aan de ridder is maar aan de vrouw ‘to move visibly into the position of the desiring subject’.⁸¹ Wanneer, in weerwil van het hoofse (sociale en literaire) decorum, zo'n bijzondere vertoning van vrouwelijk zelfbewustzijn zich in de romans voordoet, wordt zichtbaar dat ‘these ladies metaphorically give themselves as gifts to the knight in question while ensuring his succes on the real or allegorical battlefield of love. And yet, their individual gestures also constitute an important public expression of female desire, significantly different from a private exchange of love tokens, which must remain secret’.⁸² De vroegtijdige, proactieve en demonstratieve schenking door een dame van haar mouw als minneteken ‘marks the lady's potentially substantial influence in shaping the course of courtly love’.⁸³

Na het ook in andere opzichten verrassende optreden van Clarette,⁸⁴ zal het voor toehoorders van de RRmM geen surprise zijn geweest dat de roman een dienstbaar ridderschap propageert, opmerkelijk product van vrouwelijk initiatief en tot volle wasdom gerakend dankzij een vruchtbare symbiose tussen ‘chevalerie’ en ‘amour’, waarin het vuur der wederzijdse liefde tussen ridder en jonkvrouw steeds hoger opvlamt.⁸⁵ We kunnen concluderen dat de Vlaamse dichter een belangrijk thema in zijn verhaal, hoezeer exemplarisch uitgewerkt ook in het vervolg, blijkbaar met een ‘sourire’ heeft willen introduceren door koning Artur, de grote ridderpromotor in het genre, letterlijk van het toneel te laten verdwijnen om plaats te maken voor een krachtige feministische regie. Het is vrouwelijk initiatief dat aan de held niet alleen zijn zwaard bezorgt maar, met zijn minnepand als uiterlijk kenteken van zijn Frauendienst, ook reeds in een ongewoon vroeg stadium de naam die hij nog met wapinen verdinen moet (vs. 348), een naam die hij net als zijn attribuut draagt ten teken van zijn ridderschap in dienst van de liefde: ‘de ridder met de mouw’.

80 Ibid., p. 10.

81 Ibid.

82 Ibid., p. 9.

83 Ibid., p. 10. Vgl. ook Wuttke 2006, p. 136: ‘Clarette schenkt dem Ridder den Ärmel, weil es ihr Part des höfischen Liebesspiels ist, sich einen Ritter auszusuchen, dem sie ihre Gunst schenkt. Durch ihr Minnegeschenk motiviert, kann dieser Großes erreichen.’

84 Vanuit een intertekstueel oogpunt onverwacht is de uitzonderlijk vroege fase van het verhaal waarin Clarette als heldin opgevoerd en bij name genoemd wordt (zie Wuttke 2006, p. 133), alsook het feit dat zij aan het Arturhof vertoeft waar gebruikelijk is dat de protagonist een geliefde vindt en verovert tijdens een queeste in de buitenwereld (zie Smith 1992, p. 39, en Smith 2005a).

85 Vgl. voor deze liefdesprogressie vs. 339-353 en vs. 666 vlg., alsmede vs. 439-442 en vs. 1359-1361. Zie voor een uitvoeriger analyse van de minnethematiek in de RRmM Smith 1992 en Wuttke 2006 (en cf. infra).

[p. 24]

Méér dan een glimlach verdiende, naar ik veronderstel, een volgende passage in de roman, waar de nu in zwarte wapenrusting gestoken protagonist, na de rode ridder verslagen en bij Egletine overnacht te hebben, in een vreeswekkend Woud zonder Genade wordt overweldigd door Claretten minne (vs. 669) en, verzonken in liefdesgepeins, tot driemaal toe doof blijkt voor de dreigende woorden die een andermaal rode ridder, Elyconas, hem toeschreeuwt.⁸⁶ De confrontatie die volgt verschilt aanvankelijk van het in Arturromans gebruikelijke patroon, dat een veelal snelle overwinning van de onverslaanbare held dicteert:

Mettien^* die rode riddere liet
Lopen^* ende stac den swerte soe,
Dat hi opward keerde doe
Die been ende hi daer mede
Sijn gepens vergat ter stede^*
Ende riep: ‘Live Here, wats mi gesciet?’
Mettien hi vore hem houden^* siet
Den roden riddere [...]⁺

Op deze passage is van toepassing wat Dominique Boutet heeft opgemerkt in zijn bijdrage over le comique arthurien: ‘les romanciers se plaisent fréquemment à jouer avec le désir des personnages, en particulier avec le désir amoureux’.⁸⁷ Daarbij wint de situationele humor in de RRmM nog aan kracht voor wie de parallel herkent met een soortgelijk voorval in Le chevalier de la charrette (ca. 1180).⁸⁸ In deze roman van Chrétien is het Lancelot, die als gevolg van zijn liefde voor de koningin in een pose van penser uit het zadel wordt gestoken, in het water tuimelt en aldus ruw terugkeert tot de realiteit.⁸⁹ Wie vergelijkt, ziet

86 Het felle foreest, vermoedelijk een oorspronkelijke vondst van de dichter (zie Carasso-Kok 1992), weerspiegelt in zijn verschijningsvorm de liefdesthematiek in de RRmM. Doet het zich in eerste instantie aan de held voor als locus amoenus, een lieflijk bos Daer hi hoerde der wgeline sanc (vs. 667) en waar vrouwe Venus hem een boem van minnen in het hart plant (vs. 676-708), al snel maakt het woud zich kenbaar als een ‘autre monde’ waarvan de verschrikkingen gelegenheid bieden tot ridderlijke ‘Bewährung’ in dienst van de liefde. Veelzeggend is dat de RmM, geïnspireerd en gesterkt door de mouw van zijn beminde, in dit woud niet alleen Elyconas overwint, maar daarna ook, in de persoon van diens broer Amelant, een eerste en serieuze mededinger naar de hand van Clarette (vgl. vs. 1168-1184).

* dadelijk

* gaf zijn paard de sporen

* meteen

* staan

+ (vs. 767-774)

87 Boutet 2000, p. 344.

88 Vgl. Smith 1989, p. 122-123, Besamusca 1993, p. 144-146, en Besamusca 2003, p. 110-111.

89 Zie over het motief van de chevalier pensif Ménard 1969, p. 241-247, Knapp 1986, p. 24-26, en Boutet 2000, p. 328-329. Over het liefdesconcept in Le chevalier de la charrette en de relatie daarvan met de troubadourslyriek handelen Bogdanow 1972 en Topsfield 1981, p. 105-174. Gaunt 2000 wijst op de wederzijdse beïnvloeding in de Oudfranse literatuur van tekstsoorten als lyriek, dierenepiek, fabliaux en hagiografie. Het gegeven dat ‘these genres interacted in fruitful and meaningful ways’ (p. 49) drukte ook een stempel op de ontwikkeling van de hoofse roman (‘dialogue with other genres was a major factor in the evolution of romance’, p. 45), iets wat niet zonder betekenis is gebleven voor de RRmM, waar sprake lijkt te zijn van - om met Fritz Peter Knapp te spreken - ‘eine Episierung liebeslyrischer Konzepte’ (Knapp 1986, p. 66); cf. infra.

[p. 25]

dat het in de RRmM dit keer geen gerenommeerde representant van het hof is die zich op troubadoureske wijze overgeeft aan extatische liefdescontemplatie, maar een amper tot ridder gewijde knaap, een debutant die blijkbaar al mag opgaan in de rol van fin'amant.

Een saillant aspect van dit verhaalgedeelte in de RRmM is, dat waar Clarette naar we zojuist hebben gezien toch expliciet het initiatief had genomen tot de start van een wederzijdse liefdesrelatie, de protagonist hier verkiest te acteren in de stijl van een minnaar uit het hoofse canso die een onbereikbare domna adoreert. Ook onze held wil zijn liefde helen (vs. 336), verzinkt in minnegepeins (vs. 666 vlg.), koestert een gichte van zijn aanbedene (vs. 673), spreekt haar retorisch toe (vs. 671-675, vs. 1022-1027, vs. 1049-1052), acht zich zijn geliefde onwaardig (vs. 740-752), maar onderwerpt zich niettemin volkomen aan de minne en verbindt zijn liefde met het vooruitzicht van de, metaforisch op te vatten, dood (vs. 753-754).⁹⁰ Mogen we humor vermoeden in de wijze waarop de RmM het voorbeeld volgt van een liefdesdiscipel als Lancelot,⁹¹ terwijl de minne die hij najaagt toch werkelijk van een andere signatuur is,⁹² immers door Clarette zelf in het leven geroepen middels de openlijke donatie van Haer scoenheide (vs. 211),⁹³ en eerst te vervullen na de publieke onthulling van hun wederkerige

90 Zie Gaunt 2006 over ‘the fantasy of dying for love’ (p. 137). De metaforische liefdesdood uit de troubadourslyriek vindt in de hoofse roman een reële tegenhanger in ‘the Tristan story's paradigmatic association of love and death’ (ibid., p. 11). Niet voor niets opent de RRmM met de begrafenis van Tristram en Ysaude: de dood van het meest beroemde aller liefdesparen maakt de weg vrij voor een kansrijker koppel, dat van held en heldin (cf. supra, noot 68). Overigens is ook het beminnen van Clarette niet zonder risico, zoals in de RRmM behalve de held (in vs. 1019 vlg.) vooral de ridder Carados vander Riviren moet ondervinden: Om haer minne hi sint starf (vs. 725).

91 Deze (overigens geïsoleerde) reminiscentie aan de roman van Chrétien zal een literair onderlegd publiek ook hebben voorbereid op een held die liefde stelt boven macht en rijkdom; vgl. vs. 1182-1183, vs. 1426-1428, vs. 2027-2029 en RRmM-frm. vs. 278-280.

92 Het meest wezenlijke verschil is vanzelfsprekend, dat waar Lancelot aan zijn liefde voor de overspelige koningin voorrang geeft op zijn loyaliteit aan Artur, van een controversiële buitenechtelijke verhouding in de RRmM geen sprake is (vgl. ook noot 68, en Smith 1991, p. 165).

93 Het gegeven dat de RmM twijfelt aan de wederliefde van Clarette, die hem toch ongevraagd haar minneteken had geschonken, laat zich op het niveau der gebeurtenissen verklaren doordat Menech ander minnese met (vs. 732), iets waarvan niet veel later ook de held op de hoogte blijkt te zijn: So menech spreiter om sijn net (vs. 1181). Vreesde hij wellicht dat de geste van zijn geliefde hem nog geen uitverkorene maakte? In de Roman van Limborch (XI, vs. 958 vlg. op de CD-rom Middelnederlands), daterend uit het begin van de 14^e eeuw, deelt een jonkvrouw aan drie aanbidders kwistig mouwen uit als minneteken. Maar anders dan in de RRmM gaat het daar om een even opportunistische als traditionele, want reactieve mouwendistributeuse, die hier handelt op verzoek van haar minnaars.

[p. 26]

gevoelens?⁹⁴ Dat de dichter de onderhavige episode met humoristische bedoelingen heeft geconcipieerd, mag mede waarschijnlijk heten vanwege een opvallende cesuur. Want nauwelijks heeft de in liefdesaangelegenheden nog volstrekt niet geverseerde held zich de rol aangemeten van troubadour-in-de-dop, door een monoloog uit te spreken die veel wegheeft van een canso en die hij besluit met de verzuchting Nu neme, dat icker ane winne, / Dat sal int inde sijn die doet (vs. 753-754), of de gedachte van een metaforische minnedood maakt pardoes plaats voor reëel doodsgevaar als, in directe aansluiting op de geciteerde verzen, Elyconas dreigend afstormt op de peinzende protagonist: Een fel riddere ende een groet / Quam ridende sere te hemward! (vs. 755-756).

De pose van fin'amant die de held aanneemt verklaart, zoals Ulrike Wuttke heeft belicht, verhaaltechnisch en met terugwerkende kracht ook het eerdere, voortvarende vertoon van Clarette: ‘Die weiblichen Figuren “müssen” in der Epik den aktiven Part am Anfang der Minnebeziehung übernehmen, damit die männlichen Romanfiguren dem passiven Rollenbild aus der Minnelyrik näher bleiben können. Die Frauen “dürfen” deshalb die Romanhandlung initiieren, ohne dafür moralisch verurteilt zu werden’.⁹⁵ We kunnen constateren dat de dichter van de RRmM erin is geslaagd om, in een soepel geconstrueerd verhaal, ook hier weer aan de liefdesthematiek een dimensie van humor te verlenen. Want zoals de Vlaming zijn heldin eerder op een originele manier ten tonele wist te voeren als een daadkrachtige donatrice, die met haar mouw wel wist wat zij wilde, zo laat hij de protagonist in reactie op haar initiatief, en volkomen in de ban van ‘amour’, putten uit een welbeschouwd weinig adequaat register door hem zijn geliefde, als was zij een belle dame sans merci, op een voetstuk te doen plaatsen, verkerend in de wanhopige waan dat het met zo'n hooggegrepen minne vech-

94 Vgl. over de problematiek van ‘ernst of scherts’ in liefdesvoorstellingen welke teruggrijpen op de minnelyriek Wuttke 2006, p. 135, die inzake het dilemma van literaire jonkvrouwen, zich op amoureus vlak terughoudend dan wel daadkrachtig op te stellen, uit een (niet door mij geraadpleegde) studie van B. Öhlinger de volgende opmerking citeert: ‘Die Grenzen zwischen propagandistischen Absicht und parodistischer Auflösung sind schwer zu ziehen.’ Een dichter die zijn liefdesthematiek met onmiskenbare humor uitwerkt, is Ulrich von Lichtenstein. In zijn Frauendienst (1255) neemt ‘der Minnedienst rituell-sakrale Züge an, die [...] durchaus komisch wirken können’ (Knapp 1986, p. 66).

95 Wuttke 2006, p. 135.

[p. 27]

ten is tegen de bierkaai: ‘Ay mi’, seit hi, ‘wats mi gesciet; / Ic pense ende hets al om niet!’ (vs. 740-741).

De oprechte liefde van de held voor Clarette maakt ondertussen, dat hij zich onderscheidt van de talrijke ridders in het genre die er, op hun tochten in het literaire landschap van de Arturroman, plezier in scheppen om, al dan niet gewapenderhand, jonkvrouwen buit te maken als amoureus tijdverdrijf.⁹⁶ Onder deze ‘predatory lovers’,⁹⁷ ofschoon doorgaans nevenfiguren die optreden als ‘chevaliers antagonistes’,⁹⁸ toch ook niet de minste: Gauvain, die in Le conte du graal tegenover de male pucelle als zijn ‘miroir impitoyable’ zonder kennelijke gêne toegeeft een dergelijke bedoeling met haar te hebben gekoesterd;⁹⁹ die in La vengeance Raguidel zich halsoverkop stort in een even kortstondige als ontluisterende affaire met de nymfomane Ydain; en die in zowel de eerste Continuation Perceval (ca. 1200) als de middelhoogduitse Wigalois (begin 13^e eeuw) zich zelfs zomaar vergrijpt aan een weerloze jonkvrouw.¹⁰⁰ De RmM echter heeft absoluut geen frivole intenties wanneer hij een hulpbehoevende joncfrouwe (vs. 561) wil bijstaan, zodat de behoedzaamheid waarmee deze hem tegemoet treedt als was hij ‘one of these aggressor knights’,¹⁰¹ en zij een potentiële pucelle esforciée,¹⁰² hier nogal misplaatst is:

‘Ic vare gerne met u here,
In dien dat ic behoude min ere.
In hadde noit man, no amijs^*,
Noch in begers in gere wijs!’⁺

In Le chevalier de la charrette, als Lancelot net heeft afgerekend met de ridder die zijn liefdesgepeins had verstoord, wil diens amie hem vrijkopen door de Arturheld haar diensten te offreren, waarbij zij evenwel vreest voor haar jonkvrouwelijke deugd. ‘Her fear is ironic in view of Lancelot's total devotion to

96 ‘“Rapable” maidens are dotted throughout the romance topography as a stock device’, aldus over dit onderwerp Kathryn Gravdal; ‘the threat of rape, attempted rape, and the punishment of a rapist [...] constitute familiar episodic units in the construction of a romance’ (Gravdal 1992, p. 564).

97 Topsfield 1981, p. 173.

98 Chênerie 1986, p. 427. Voorbeelden uit deze onridderlijke categorie in de Middelnederlandse Arturliteratuur zijn Estor (die aan het einde van de Roman van Walewein, door liefde buiten zinnen, Ysabele ontrooft aan de slapende titelheld), en Ypander (die in Torec op een analoge manier aan de haal gaat met Miraude).

99 Vgl. Ribard 1984, p. 8.

100 Zie over Gauvain als raptus-ridder Chênerie 1986, p. 428, en Rieger 1988, p. 256-257.

101 Owen 1985, p. 385.

102 Gravdal 1991, p. 43; zie ook Saly 1984.

* minnaar

+ (vs. 1190-1193)

[p. 28]

Guenevere’, merkt D.D.R. Owen op,¹⁰³ en iets dergelijks geldt naar ik meen voor de onnodige argwaan van de jonkvrouw jegens de Clarette zo toegewijde protagonist in de RRmM. Met haar wantrouwen toont de jonkvrouw zich bewust van het feit dat een Arturroman ‘by its definition must create the threat of rape’,¹⁰⁴ maar zij blijkt niet bekend met een andere wet in dit genre: ‘The hero cannot attack a woman who is alone, for that would serve no purpose in the romance economy’.¹⁰⁵ In dit verband valt ook te denken aan de costume van Logres, door Chrétien beschreven in Le chevalier de la charrette en later nog eens opduikend in Le conte du graal: een aloud gebruik dat ridders verbiedt om onbeschermde dames te overweldigen, maar dat hun, curieus genoeg, wél alle rechten geeft over jonkvrouwen die zij weten te veroveren op andere ridders.¹⁰⁶

Overigens blijkt het met de uitgesproken vrijgezelle voorkeur van de jonkvrouw later nogal mee te vallen, want ze stapt dan zonder voorbehoud in het huwelijksbootje met Cefalus, die enige tijd als schildknaap van de held in het verhaal mag figureren.¹⁰⁷ Kennelijk diende haar koele reserve tegenover de protagonist vooral het doel een glimlach op te wekken bij de toehoorders, die anders dan zij wel wisten dat geen hoofdrolspeler van een Arturroman zich ooit zou verlagen tot violent passions,¹⁰⁸ en dat de ‘vrouwenridder’ met de mouw, als oprecht dienaar van Venus, beslist uit ander hout was gesneden dan een chevalier as demoiselles zoals Gauvain.

De humoristische lading van de geciteerde passage wordt, zo kunnen we tot

103 Owen 1985, p. 379.

104 Gravdal 1991, p. 43.

105 Ibid., p. 67.

106 Zie hierover Maddox 1991: p. 36-48, p. 96-99, p. 104-108, en p. 124-129.

107 De plotselinge trouwlust van de jonkvrouw vraagt om uitleg, net als het feit dat zij genoegen neemt met een sciltknecht (vs. 644) terwijl ze toch eerder de ridderlijke held niet bliefde. De compilator verklaart deze ommezwaai als volgt: Omden dienst, sijt seker das, / Dien hi hare dede, nam sine bloet (vs. 1815-1816, waarmee wordt verwezen naar vs. 564-574). Dit rationaliserende verspaar ontbreekt in RRmM-frm, waar de verteller volstaat met een brevitas-formule: Ic mochtu wel seggen hoe, / En dadic niet te lange dar toe, / Dat se Cephaluse gewan (vs. 221-223). De afloop is mogelijk ontleend aan Richars li Biaus, een Oudfranse roman uit de tweede helft van de 13^e eeuw die vermoedelijk als bron voor de RRmM heeft gediend (zie Smith 1988, Besamusca 1993, p. 132-135, en Besamusca 2003, p. 108). Daar zien we, tot twee keer toe zelfs, een door de held geholpen jonkvrouw in de echt treden met een van zijn schildknapen. Overigens belooft haar huwelijk met Cefalus de jonkvrouw weinig goeds - nomen est omen - want in Ovidius' Metamorphoses vindt Procris, Cephalus' echtgenote, op tragische wijze door zijn hand de dood. Vgl. ‘[Cephalus] 1’ in het Repertorium van Eigennamen in Middelnederlandse Literaire Teksten.

108 Zoals de titel luidt van een monografie over dit thema: zie Adams 2005. Vgl. naast de aldaar op p. 252-253 (noten 28 en 29) genoemde literatuur ook Chênerie 1986, p. 427 vlg.

[p. 29]

besluit constateren, nog versterkt doordat het publiek zich hier ook verrast ziet door een jonkvrouw die, alle genreconventies ten spijt, niet van zins blijkt zich de begeerlijke held als echtgenoot te wensen; een onverwacht vergrijp - gelet ook op de toeschietelijker houding van andere dames in het verhaal, met voorop Clarette - tegen ‘an unvarying datum of our romances: the hero is so attractive that no woman could possibly object to marrying him’.¹⁰⁹

109 Morris 1988, p. 112.

Eenzame Egletine

Voorafgaand aan zijn avontuur in het Woud zonder Genade logeert de RmM zoals gezegd bij een kasteeldame, Egletine, die dadelijk liefde voor hem opvat maar met gepaste jonkvrouwelijke schroom geen eerste stap durft te zetten.¹¹⁰ Zij staat in haar gevoelens overigens niet alleen, want:

Om hem worden pensende mettien^*
Alle die joncfrouwen vandaer binnen.
Alle begeerden si sire minnen!⁺

Er lijkt ironie te schuilen in deze hyperbolische situatie, welke indruk wordt bevestigd als aan het licht komt dat de held is beland op een burcht die wordt bewoond door enkel jonkvrouwen en knapen (vs. 484). Dit roept de perceptie op van een groep dames die collectief op drift geraakt zodra een begerenswaardige ridder, in dit geval een die scoenste man (vs. 471), het kasteel betreedt.

De massale uitwerking van der minnen cracht (vs. 503) laat zich vervolgens ook 's nachts gelden, want terwijl de protagonist gemoedereerd in dromenland vertoeft, kunnen de jonkvrouwen met geen mogelijkheid de slaap vatten:

Dien nacht reste hi sonder pine^*,
Maer die joncfrouwen ende Egletine
Pensden om hem dicke^* dien nacht,
Maer dat dede der minnen cracht.
Dus hadden si van haren gaste
Van minnen pine ende onraste,
Daer hi niet af ne weet...⁺

De RRmM toont in deze logies-episode een ludieke variant op het motief van ‘insomnia amoris’ zoals we dat aantreffen in voorlopers als Fergus en de Middelnederlandse Ferguut (eerste helft 13^e eeuw): ‘Is het daar slechts één jonkvrouw die, zodra ze de held zonder wapenrusting voor zich ziet, in liefde voor hem ontvlamt en daardoor 's nachts “in vroewaken” ligt, in de RRmM houdt een soortgelijke verliefdheid heel de vrouwelijke bevolking van Egletines kasteel uit

110 Zie voor een uitvoeriger analyse van deze episode Smith 2005a.

* onmiddellijk

+ (vs. 473-475)

* zonder ongemak

* vaak

+ (vs. 500-506)

[p. 30]

de slaap [...]. Een knap staaltje van een komische intertekstuele “steigernde Reprise”!’.¹¹¹

Een in het oog springend verschil met zowel Fergus als Le conte du graal (een roman waarmee de RRmM intertekstueel samenhangt, zoals we verderop nog zullen zien), is het ontbreken van een nachtelijk bezoek van de gastvrouw aan de slapende held. Wagen Galiene, oprecht verliefd in de creatie van Guillaume le Clerc, en eerder Blancheflor, in Chrétiens roman doelgericht op zoek naar een ridderkampioen, zich met weinig om het lijf in het slaapvertrek van de protagonist, Egletine blijkt ondanks der minnen cracht een eenzame, doorwaakte nacht te verkiezen. Intertekstueel gezien wordt aldus de nadruk gevestigd op het feit, dat de RmM zijn hart reeds in een opmerkelijk vroeg stadium heeft verpand aan Clarette. Bijgevolg is er in de onderhavige episode geen aanleiding tot een bedscène,¹¹² zodat de held het kasteel de volgende ochtend kan verlaten zonder dat een in de lijn der verwachtingen liggend rendez-vous met Egletine heeft plaatsgevonden. Dit zal bij een deel van het publiek, dat het spel met een bekend verhaalgegeven - het motief van ‘l'hôtesse amoureuse’ - doorzag,¹¹³ opnieuw een glimlach van geamuseerde verbazing hebben opgeroepen. De RmM ontkomt op deze wijze immers wel erg gemakkelijk aan een liefdestest, een beproeving zoals zijn literaire voorganger Lancelot die had moeten ondergaan in Le chevalier de la charrette, toen hij in ruil voor logies in een kasteel het bed diende te delen met een geheimzinnige gastvrouw.

De rol van de verliefde kasteelvrouwe is hiermee in de roman nog niet uitgespeeld. Egletine wordt na afloop van het ‘autre monde’-avontuur dat de held in het Woud zonder Genade beleeft opnieuw ten tonele gevoerd, en andermaal gebeurt dat op een manier die kon leiden tot een lach. Zij toont zich namelijk wel buitensporig verheugd, wanneer de RmM wederom logies bij haar zoekt en zich in het felle foreest bijzonder heldhaftig geweerd blijkt te hebben:

Doent Egletine hadde verstaen,
Heefsese blidelike ontfaen.
Ende doe si wiste, hoe hadde gevaren^*
Die riddere, was sijs so blide twaren^*,
Dat si en wiste haer hoe gelaten^*!⁺

Het valt dan ook te begrijpen, dat zij de ridder niet graag ten tweede male ziet

111 Smith 1991, p. 167; zie ook de tegenwerping in Besamusca 1993, p. 151, noot 67.

112 Dat het bedde wel gedaen waarop de protagonist ongestoord slaapt (vs. 499) in de roman ‘Gästebett’ blijft, en niet via een ‘Bettgespräch’ wordt tot ‘Minnebett’, is voor de RmM dus een duidelijke ‘Indikator in bezug auf den Stand seiner Entwicklung’ (vgl. p. 358 in hoofdstuk 3 van Lerchner 1993: ‘Das Bett in höfische Dichtung und Illustration’).

113 Zie hierover Ménard 1969, p. 286 vlg.

* het was vergaan

* werkelijk

* te gedragen

+ (vs. 1230-1234)

[p. 31]

vertrekken. Amusant is, naar ik meen, de poging waarmee zij weinig later haar gast, als die in staat van hoge opwinding Clarette te hulp wil snellen wanneer woudreuzen ten strijde trekken tegen haar woonstede en Arturs residentie Kardoel, middels sussende woorden bij haar concurrente vandaan tracht te houden:

Egletine troestene^* sere mettien
Ende seide: ‘Here, wildi nu varen
Daer gi niet moget ontfaren^*?
Al ne vaerdi daer niet vechten,
Die coninc sal hem wel berechten^*!’⁺

In veel Arturromans gaat van schone jonkvrouwen juist een stimulans uit tot het verrichten van ridderlijke wapenfeiten, en in die context kunnen de even zelfzuchtige als vruchteloze woorden van Egletine worden beluisterd als vermakelijke variatie op een gangbaar thema. Bijna even bekend is wat op deze variatie volgt, namelijk een toezegging van de held aan zijn vasthoudende gastvrouw:

Maer die riddere moeste daer naer
Egletinen geloven^* vor waer,
Dat hi te hare sal weder keren,
Op dat hi mach ende blijft in eren⁺

Het verloop van de geschiedenis zal nochtans uitwijzen, dat het hier gaat om een ‘false promise of return’.¹¹⁴ Waarna de onfortuinlijke Egletine, haar gehoorzaamheid aan de regels van het hoofse decorum ten spijt, en niettegenstaande het ongebruikelijke feit dat zij als vrouwelijke bijfiguur met een eigennaam wordt geïndividualiseerd,¹¹⁵ tegen wil en dank moet toetreden tot de schare der ‘superfluous ladies of Arthurian romance’.¹¹⁶

* stelde hem gerust

* het er levend afbrengen

* zich wel redden

+ (vs. 1417-1421)

* beloven

+ (vs. 1454-1457)

114 Morris 1988, p. 115.

115 Egletines naam heeft bij het publiek mogelijk associaties opgeroepen met andere verliefde dames in de literatuur, en daarmee verwachtingen die in de roman niet worden ingelost. Verwijzend naar de eglantier als bekend liefdessymbool, is de eigennaam even veelzeggend over een amoureuze gastvrouw als over bijvoorbeeld Belle Aiglentine in het ‘chanson de toile’ dat Jean Renart begin 13^e eeuw heeft opgenomen in Guillaume de Dole. En wanneer Geoffrey Chaucer in de 14^e eeuw diezelfde naam toekent aan de priores in zijn Canterbury Tales, wordt daarmee op dit personage een ironisch licht geworpen.

116 Zie over dit motief Morris 1988.

Dreigende drossaard

Is voor Egletine slechts een bescheiden rol weggelegd in de RRmM, prominenter aanwezig is een personage dat tot de vaste bezetting van de Arturroman kan

[p. 32]

worden gerekend: de antipathieke hofmaarschalk Keye.¹¹⁷ Net als in de eerste hofscène van Le conte du graal laat de gezondheid van de drossaard aan het begin van het verhaal te wensen over - bij Chrétien is hij gewond, in de Vlaamse roman wordt hij ironiserend gepresenteerd als siec (vs. 141)¹¹⁸ - doch zijn binnen de hofgemeenschap gevreesde spot is er niet minder om. Dat ondervinden de koningin en Clarette, wanneer laatstgenoemde ongewoon snel niet alleen haar vertrouwen maar ook een mouw als liefdes-attribuut schenkt aan de volslagen onbekende jongeling die de held op dat moment nog is. Venijnig sneert Keye, dat de knaap allicht een simpele boerenpummel zal blijken:

‘Clarette heeft wel bespiet^*
Haer scoenheide^* te gevene enen man
Die vele bat derschen^* can
Ofte met ere ploech eren^*,
Dan vor enen riddere hem verweren!’⁺

Zijn lasterlijke tale (vs. 215) aan het adres van de protagonist is, naar het vervolg van de roman uitwijst, geheel ongegrond, maar zijn sarcastische uithaal naar de handelwijze van Clarette bevat, zoals we reeds hebben gezien, een kern van waarheid.¹¹⁹ Waleweins nicht is er inderdaad wel erg vlot bij om haar mouw te doneren aan een nog maar net ridderlijke aspirant-minnaar. Was het volgens de (literaire) hoofse etiquette geoorloofd dat jonkvrouwen in de context van toernooien een mouw als minne-mascotte schonken aan hun favoriet voor de eindzege, een ridder die speciaal voor hen in het krijt wilde treden,¹²⁰ Clarette laat in heel andere omstandigheden haar welwillend oog vallen op een knappe knaap, die als nieuwbakken ridder zijn kwaliteiten nog maar moet zien te bewijzen. En dat steekt de altijd kritische drossaard, die kort daarvoor zelf toch nog had geadviseerd de jongeman tot ridder te wijden en hiertoe bovendien zijn strijdros had afgestaan (vs. 148-152 resp. vs. 166-169), maar die nu, geïrriteerd door Clarettes optreden, de debutant bij voorbaat kansloos acht tegen de beruchte rode ridder. In zijn ergernis geeft Keye een staaltje weg van zijn karakteristieke

117 Zie voor literatuur over de drossaard, en de komische aspecten van zijn optreden, Hogenbirk 2003, p. 165 (noot 2), alsmede De Pontfarcy 1994 en Hogenbirk 2005.

118 Waar in romans wonden als bijproduct van ‘amour’ dan wel ‘chevalerie’, en ziekte door bijvoorbeeld vergiftiging, een periode van rust en herstel voor ridders legitimeren, gaat dit niet op voor een griepje zoals dat Keye aan zijn bed lijkt te kluisteren aan het gefeminiseerde hof in de RRmM. Ook in het begin van Lanceloet en het hert met de witte wet zien we dat de drossaard zich wel erg gemakkelijk ziek meldt, in dit geval als excuus om zijn falen in een zelfgekozen avontuur te verbloemen.

* zorggedragen

* sieraad (nl. de mouw)

* dorsen

* ploegen

+ (vs. 210-214)

119 Vgl. ook Wuttke 2006, p. 137: ‘Abgesehen davon, dass Keye den Ridder beleidigt, scheint er auch Clarettes Handlung zu missbilligen.’

120 Zie voor diverse voorbeelden Smith 2004, p. 34 vlg.

[p. 33]

‘incontinence verbale’,¹²¹ door met komisch effect de goedbedoelde en noodgedwongen spoedpromotie van de held, nu deze eenmaal op kosten van het hof is voorzien van een prijzige ridderuitrusting, onder verzwijging van de nobele intenties terug te brengen tot een ‘down to earth’ kostenrisico:

Ende Keye sprac ter coninginnen ward:
‘Vrouw, min ors voerd hi daer henen;
Nembermeer sidi den genen,
Noch ic min ors. [...]’⁺

In Arturromans staat de hofmaarschalk behalve als spotvogel ook te boek als een minder dan matige ridder, kampioen in Mesaventures. Zijn ondermaatse strijdkwaliteiten degraderen hem dikwijls tot lafaard die het avontuur niet aandurft, of profileren hem als een brekebeen die al bij het eerste treffen met een tegenstander van zijn paard tuimelt.¹²² Getuige de eerder aangehaalde verzen in Maerlants Spiegel Historiael, waar de drossaard wordt genoemd als personage daer hem die Walen mede meyen, was de markante rol van Keye als contrastfiguur mede een middel tot vermaak van het luisterende of lezende publiek van de romans, dat via ‘Repetitions-Komik’ kon genieten van de steeds net weer iets andere manier waarop de hofmaarschalk met de kwade tong werd ontmaskerd als verliezer pur sang. ‘Keie, einmal zur komischen Figur geworden und klassifiziert, wird doppelt komisch durch die voraussagbare Konstanz seiner Niederlagen’, aldus Jürgen Haupt, die tevens wijst op de narratieve noodzaak van variërende herhaling: ‘Immer weniger genügt die Niederlage Keies als Reservoir der Komik; man sucht sie zu variieren’.¹²³ Ook volgens Marjolein Hogenbirk lijdt het geen twijfel, of het voorspelbare falen van de drossaard sorteerde een humoris-

121 Ménard 1969, p. 457. Vgl. ook Gutwald 2000, p. 170-173, over het aandeel van Keye's sarcasme in de ‘Lachkultur des Artushofes’. Een mooi voorbeeld van zijn spot waar de titelheld niet, doch het romanpubliek stellig wél om heeft kunnen lachen, is in de Roman van Walewein de sneer van Keye, dat Walewein zich een queeste had kunnen besparen door een touwtje te bevestigen aan het zwevende schaakbord: hij had dit door Artur begeerde object dan simpelweg naar zich toe kunnen trekken. Het is hier mede het avontuur zélf, als motor van het verhaal, dat wordt geridiculiseerd bij monde van de hofmaarschalk, die met zijn woorden het fictionele karakter blootlegt van de roman waarin hij zelf als personage mag figureren. Zie voor een bredere context van hof, gesproken woord en literatuur ook Jaeger 1991, p. 145-147 (over het instrumenteel gebruik van taal als wapen aan het hof), en Zemel 1991a (over Fergus - en in mindere mate Ferguut - als spottende held in de Arturwereld).

+ (vs. 202-205)

122 Bangelijk toont Keye zich in bijvoorbeeld La mule sans frein (eind 12^e eeuw) en het al genoemde verhaal van Lanceloet en het hert met de witte wet, terwijl een lansstoot, toegediend door een getergde held, de hofmaarschalk ter aarde doet storten in onder meer Le conte du graal en Fergus. Vgl. ook Chênerie 1986, p. 99-103.

123 Haupt 1971, p. 128.

[p. 34]

tisch effect: ‘The seneschal's misfortune must have formed a source of malicious delight to the audience of Arthurian romances’.¹²⁴

In lijn met de genreconventies komt het ook in de RRmM, wat verderop in het verhaal, tot een treffen tussen de hofmaarschalk en de eerder door hem geridiculiseerde held, hetgeen gebeurt op een zo komische manier dat deze episode wel mag worden gerekend tot de ‘original examples of Keye's failures’.¹²⁵ Allereerst zijn daar de grootspraak en de dreigementen uit de mond van de drossaard, die vanwege het onderspit dat hij in ridderlijke tweegevechten steevast delft alleszins lachwekkend zijn. Al vroeg in de roman pocht hij, de RmM wel eens een lesje te zullen leren:

‘Ic salne noch soe lachterlijc^* steken
Van sinen perde ende thoeft af slaen,
Magickene enechsins begaen^*!’⁺

Ook vlak voor de onvermijdelijke strijd blijkt Keye's kracht exclusief te liggen op verbaal terrein, wanneer hij de protagonist, die andermaal in de rol van chevalier pensif talmt buiten de muren van Kardoel, toesnauwt:

‘Keye benic’, sprac hi vord,
‘U doet leget in mins speren ord^*,
Gine vard met mi te hove nu!’⁺

Zijn ferme taal heeft een hoog retorisch gehalte, en het is daarom vermakelijk te zien hoe de hofmaarschalk de schrik om het hart slaat, wanneer de RmM hem, met een verbaal koekje van eigen deeg, van repliek dient met woorden die écht lijken te getuigen van een dodelijke ernst:

‘Her Keye, bi Gode, ic segt u,
Gi hebt mi versproken^* nu ende echt,
Mochtics mi wreken, ic hadde recht.
Gine ontgaet mi heden, ic segt u twi^*:
In sal u doden oft gi mi!’
Doe sach Keye wel hi was doet,
Hen dade hem aventure^* groet!⁺

Zeker beluisterd tegen de achtergrond van Chrétiens Le conte du graal, die voor een ingewijd publiek intertekstueel moet hebben meegeklonken in heel het optreden van de drossaard,¹²⁶ zijn de dreigementen van Keye amusant want

124 Hogenbirk 2003, p. 166.

125 Ibid., p. 175.

* vernederend

* achterhalen

+ (vs. 429-431)

* lanspunt

+ (vs. 1598-1600)

* beledigd

* waarom

* geluk

+ (vs. 1601-1607)

126 Zie Smith 1989, p. 123, Smith 1992, p. 50 vlg., Besamusca 1993, p. 141-144, en Besamusca 2003, p. 109-110.

[p. 35]

loos: de uitkomst van de confrontatie stond immers al op voorhand vast, en het vervolg van de RRmM laat zien dat in de uitwerking van het treffen de geschiedenis zich herhaalt. Net als in de graalroman wordt de hofmaarschalk met één welgemikte lansstoot geveld, waarna zijn paard zonder berijder richting Arturhof galoppeert.

Humoristisch is de ongelijke strijd ook waar deze verschilt van de gang van zaken in Chrétiens roman. Verliest Keu daar het bewustzijn als hij gewond van zijn paard stort, in de RRmM wordt onderstreept hoe snel de drossaard - zijn eerdere grootspraak ten spijt - zich gewonnen geeft als het eenmaal aankomt op daden in plaats van woorden, in een premature capitulatie waarbij ‘hij uit angst voor de dood heel onridderlijk gilt dat hij zich wil overgeven’:¹²⁷

Si quamen te gader met haren speren;
Die riddere steken^* in der weren
Dore halsberch ende dor curie^*
Ende dor die borste. ‘Ic lie, ic lie!’,^*
Riep her Keye met haesten groet
Dor die vrese vander doet.⁺

Een tweede verschil met Le conte du graal dat de aandacht trekt, is dat terwijl het lot van de gewonde hofmaarschalk in de Oudfranse roman leidt tot droefenis binnen de Arturgemeenschap, het tegendeel waar blijkt in de RRmM:

Doe quam daer saen die niemare^*,
Dat Keye sere gewont ware.
Hi was der coninginnen oem,
Nochtan nam sijs cranken goem^*;
Dat quam bi sire quader tongen.
‘Ic wilde hem sine ogen ut sprongen’,
Sprac Jenevre, die coninginne,
‘Dine tirst^* brachte hier inne!
Laet den dorper^* licgen daer;
Hi heves dicke^* verdient vor waer!’⁺

Hierbij moet worden opgemerkt, dat niet met zekerheid kan worden uitgemaakt of de humor in de voorstelling van Keye's optreden volledig op het conto van de Vlaamse dichter mag worden geschreven. Waar een intertekstuele samenhang bestaat met Le conte du graal lijkt dit heel aannemelijk, maar in andere verzen is wellicht een bewerker aan het woord. Marjolein Hogenbirk heeft onlangs laten zien, dat de samensteller van de Lancelotcompilatie de rol van Keye in de RRmM, en in de andere romans die in de Brabantse codex werden ingevoegd tussen de Queeste van den Grale en Arturs doet, naar alle waarschijnlijkheid heeft

127 Besamusca 1993, p. 167.

* stak hem

* lederen kolder

* ‘ik geef me over!’

+ (vs. 1608-1613)

* bericht

* schonk weinig aandacht

* dadelijk

* onhoofse pummel

* menigmaal

+ (vs. 1628-1637)

[p. 36]

uitgebreid en in kritische zin aangedikt.¹²⁸ Ook de compilator had daarbij overigens oog voor de komische noot die de drossaard in het verhaal kon brengen: ‘In every description of the seneschal an unmistakable amount of Arthurian comedy is involved. [...] The seneschal is a villain indeed, yet he is a blundering and funny one’.¹²⁹

128 Hogenbirk 2004, p. 153-154, alsmede eerder Hogenbirk 2003, p. 168-175. De compilator lijkt tevens verantwoordelijk voor het grove taalgebruik van de koningin, die in de geciteerde verzen alle hoofse mate uit het oog verliest en met haar uitbarsting en woordkeuze een komische indruk achterlaat. Vgl. Hogenbirk 2004, p. 154.

129 Hogenbirk 2003, p. 175. Vermoedelijk heeft de compilator de hand gehad in de parallel tussen Keye's vrese vander doet in de RRmM, en zijn eerdere doodsangst in een met zekerheid ingevoegde episode in Die wrake van Ragisel, waar hij vermomd als Vander Roetsen her Bayneel (vs. 13.379) het onderspit delft tegen ook aldaar een zwarte ridder, Maurus. In beide, als onmiskenbaar humoristisch te bestempelen episoden is Keye een verwant van de koningin, en brengt hij het er slechts levend vanaf Om dat hi hadde ridders name (vs. 1639), resp. omdat hij geselle vander tavelronden is (vs. 13.526). Zie Gerritsen 1963, p. 239-240, Hogenbirk 2003, p. 168 vlg., en Hogenbirk 2004, p. 135 en p. 154. Het is maar een kleine stap verder, te veronderstellen dat ook de dodelijke ernst van de RmM, en de buitensporig gewelddadige wijze waarop hij korte metten maakt met Keye, aan de compilator kunnen worden toegeschreven; zie Smith 1989, p. 130-131, en Hogenbirk 2004, p. 153-154.

Meppende monnik

Als de RmM eenmaal met Keye heeft afgerekend, ligt een vlotte hereniging met zijn beminde Clarette in het verschiet, zo lijkt het. Ware liefde kent echter geen snelle vervulling, maar impliceert ‘Zwang zum Ausharren in einem aussichtslos erscheinenden Liebeswerben’; ‘gegenüber den geliebten Dame ist Zurückhaltung und Verzicht auf raschen Liebesgenuß geboten’.¹³⁰ Dat dit liefdesconcept van beproeving ook ten grondslag ligt aan de RRmM, blijkt al uit enkele verzen in een passage over die boem van minnen (vs. 707), een miniatuur-minnetractaat in het verhaal:¹³¹

Die minne mach haer sere beclagen
Over die gene die wanen minnen^*
Ende te vriene^* dan beginnen⁺

De held heeft dan nog lange quale voor de boeg (vs. 704), en het is een humoristische vondst van de dichter dat hij de liefde van deze ultieme vrouwenridder en devote fin'amant uitgerekend in de gewijde beslotenheid van een cisterciënzer

130 Schnell 1985, p. 36 resp. p. 39.

131 Zie over deze passage Smith 1992, p. 58 (noot 17), en Van der Poel 2001.

* waarachtig menen lief te hebben

* liefde betuigen

+ (vs. 709-711)

[p. 37]

klooster laat gaarstoven.¹³² Een komische pointe van dit kloosterverblijf lijkt bovendien te zijn, dat de proeftijd aldaar weliswaar prima past in de ‘secular ethics of desire’ van een minne zoals de protagonist deze mag stileren naar het model van fin'amor,¹³³ doch als welbeschouwd overbodig kan worden aangemerkt omdat de liefde in de RRmM, zoals we reeds hebben vastgesteld, van meet af aan volkomen wederzijds is en ook nergens door een crisis wordt verstoord. Al vóór de kloosterintreding van haar ridder is Clarette immers van sire minne ontsteken, / Soe sere haer dochte therte breken (vs. 1360-1361), zodat de terugkeer van haar held naar het hof haar niet snel genoeg kan verlopen.

Wanneer de RmM, na het elimineren van een boosaardige ridder, eenmaal in het klooster op verhaal komt en zich door de broeders laat overhalen om tot de orde toe te treden, wordt het gangbare ‘aventure’-patroon van de Arturroman volledig doorbroken: aan de nog korte riddercarrière van déze veelbelovende held lijkt met zijn onverwachte prepensioen een vroegtijdig einde te komen. De af te leggen kloostergelofte Dat hi die ordine niene begeeft / Dor I mensche die nu left (RRmM-frm vs. 161-162) weet de protagonist echter - tot opluchting ongetwijfeld van het romanpubliek, dat ook wordt gerustgesteld via het vertellerscommentaar Hi sal noch aventure bestaen / Meerre dan hi heeft gedaen (RRmM-frm vs. 185-186) - effectief te ontkrachten middels een curieuze en komische ontsnappingsclausule die refereert aan niet zómaar I mensche, en die anticipeert op een latere stride waarvan Clarette de inzet zal vormen:¹³⁴

Hi swoer bi ridderscepe mede
Ende dar toe bi sinen ordinen^*,
Dat hise tote sine finen^*
Houden soude ende niet ne brake,
Hen ware alleene bi eere zake,
Of noch geinde^* aventure,

132 Deze godvruchtige locatie vertoont trekken van een ‘prison d'amour’ (zie Dragonetti 1960, p. 107-110, en Schnell 1985, p. 32-40; vgl. ook Thompson 1979). De RmM wordt als het ware door vrouwe Venus gekloosterd om te bekinnen / Die treken van gerechter minnen (vs. 682-683), waarna hij als gerijpt minnaar Clarette mag gewinnen (vs. 1876). Dat het klooster tot de cisterciënzer orde behoort, wordt niet expliciet vermeld maar mag waarschijnlijk heten; zie Smith 2005b, p. 79-80 (noot 93).

133 Zie voor het begrip ‘secular ethics of desire’ Gaunt 2006 (onder meer p. 209).

134 Deze clausule verzwakt de interpretatie in Wuttke 2005 (p. 10), als zou de held in het klooster komen tot matiging van een ‘Überschuss an männlichem Gewaltpotential’, een overdosis aan ‘kämpferischen Ambitionen’. Niet alleen immers heeft de RmM met zijn gevechtskwaliteiten eerder toch grootse verlossingsdaden volbracht in dienst van de liefde, maar ook zal hij Clarette weldra wederom gewapenderhand veroveren. Daarnaast moet de moniage van de held zeker niet al te serieus worden opgevat (zie Smith 2005b, p. 68-71, en cf. infra).

* kloosterorde

* einde, dood

* toestond

[p. 38]

 

Dat hi die scone creature,

 

Clarette, mochte gewinnen;

 

Dit heeft hi besproken^* binnen

 

So wildi die covele begeven^*

 

Ende hem wegen in den stride.⁺

Net zo min als eerder Egletine, zal de kloostergemeenschap erin slagen de held blijvend aan zich te binden. Wanneer na het verstrijken van ruim een jaar (de proeftijd van een novice) ‘de monnik met de mouw’ ter ore komt dat in een door koning Artur uitgeroepen toernooi Clarette als hoofdprijs in presente staat (vs. 1851), neemt de vastbeslotenheid waarmee de protagonist zich naar deze huwelijkscompetitie wil spoeden hyperbolische vormen aan, als ook het praktische gemis van wapens en paard hem niet van zijn voornemen lijkt te kunnen afhouden:

Nochtan en sal hijs niet vermiden^*,
Gevallet^* hem quaet ofte goet,
Hine salre sijn^*, al waerd te voet!⁺

Wat volgt is een vermakelijk debat met de abt, die eerder kennelijk geen moeite had met de ontsnappingsclausule van de held, maar nu niet van zins blijkt om de hogelijk gewaardeerde begeven man (vs. 1785) zomaar te laten gaan. De abt werpt daarom onmiddellijk, in een poging tot omkoop, een schijnbaar aantrekkelijk promotievoorstel in de verbale strijd:

‘Laet varen, broder, hets baraet^*.
Ic sal u maken nu treserier^*,
In dien dat gi wilt bliven hier!’⁺

De vastberaden monnik toont zich echter allerminst genegen om Clarette op te geven voor de zekerheid van een prestigieuze betrekking in het klooster, zodat de abt naar zwaarder geschut moet grijpen. Legt de held zijn habijt af maar slaagt hij er vervolgens niét in om Clarette te veroveren, zo houdt de geestelijk leidsman zijn protégé onheilspellend voor, dan zal hij zijn kloostergelofte geschonden hebben:

‘En condi^* des volbringen niet,
Soe brecti u ordine^*. Nu besiet
Wat gi wilt dan anegaen^*;
U ziele sal dan in vresen^* staen!’⁺

De toezegging van de held, in dat geval naar het klooster te zullen terugkeren om aldaar zijn jaren in vrome contemplatie te slijten, lokt vervolgens bij de abt een geërgerde reactie uit, die zal leiden tot een even absurd als scholastiek spitsvondig compromis:

* verklaard

* het klooster verlaten

+ (RRmM-frm vs. 148-158)

* nalaten

* overkomt

* hij zal er zijn

+ (vs. 1843-1845)

* schone schijn

* schatmeester

+ (vs. 1865-1867)

* kunt u

* kloostergelofte

* beginnen

* gevaar

+ (vs. 1878-1881)

[p. 39]

 

Dabt seide: ‘Waendi deilen ende kisen^*?

 

Gi moet ember u ordine^* verlisen,

 

Oft u cledere van hier binnen

 

Houden tot dat gise moget gewinnen!’⁺

Wat hoogst onwaarschijnlijk lijkt, geschiedt dan werkelijk: de protagonist steekt zich in een kolderieke combinatie van abijt en wapine (vs. 1894-1904), met over dat alles sinen widen caproen grijs (vs. 2092), en hij wordt aldus tot ‘guerrier en froc’.¹³⁵ Gezeten op een sneeuwwit paard in kloosteruitvoering (Die stegerepe waren houtijn beide, / Alse die moenke te werne plagen, vs. 1907-1908), en met aan zijn voeten dito scoen gebonden (vs. 1896), voelt de held zich eindelijk weer in zijn element: Doen begans hem wel behagen (vs. 1909)! Misschien mogen we in dit laatste vers iets vermoeden van ironie, aangezien de gekozen formulering in hoofse romans vaak opduikt in meer ridderconforme situaties, zoals wanneer in Ferguut de titelheld aan het Arturhof wordt voorzien van een complete ‘state of the art’ wapenrusting plus startklaar strijdros:¹³⁶

Ferguut was vtermaten blide
Wel behagedem sijn gesmide^*
Ende dat ors daer hi op sat.
Hi was noit te gemake bat^*.

De humor van de situatie in de RRmM schuilt vooral in de incongruente vermenging van klooster- en ridderwereld,¹³⁷ twee regulier gescheiden domeinen

* vrij keus hebben

* geestelijke stand

+ (vs. 1890-1893)

135 Zie Schenck 1983, die in Le moniage Guillaume ten opzichte van Le moniage Rainouart (beide daterend uit de tweede helft van de 12^e eeuw) de bron ziet van ‘ce double caractère de moine et chevalier’: ‘nous suggérons que l'idée du “guerrier en froc” trouve son origine dans le MG, car c'est Guillaume qui demande la permission d'Henri [zijn abt, S.] de porter le haubert sous le froc’ (p. 244-245).

136 Zie de CD-rom Middelnederlands, vs. 1113-1116. Misschien bracht de zichtbaar dubbele identiteit van de RmM bij het publiek ook een eerder optreden in herinnering van Perceval, die aan het begin van Le conte du graal onder de buitgemaakte wapenrusting van le chevalier vermeil zijn Welshe kleding blijft dragen.

* metaalbeslagen paardentuig

* beter gestemd

137 De tegenstelling tussen werelds en gewijd lijkt in de Middeleeuwen overigens minder strikt te zijn geweest dan lange tijd is aangenomen. In 1994 diagnosticeerde Michael Camille: ‘how limiting has been [...] our conception of two seperate spheres, one secular and the other ecclesiastical’ (Camille 1994, p. 175). Recentelijk is erop gewezen, dat literatuur, toneel en beeldende kunst demonstreren ‘how much the sacred could be combined with the secular in medieval times’ (Classen 2001-2002, p. 63-64). Het blijkt daarbij te gaan om een combinatie met komisch potentieel: er ‘läßt sich grundsätzlich eine Affinität zwischen Sakralität und Komik vermuten, da Personen, Handlungen, Gegenstände, die am Bedeutungsfeld des Sakralen im weiteren Sinne teilhaben, eine gute Voraussetzung dafür bieten, durch Verbindung mit weniger erhabenen Handlungen, Personen und Situationen einen möglichst großen Kontrast herzustellen’ (Kipf 2005, p. 128). Vgl. ook Tudor 2006.

[p. 40]

welke nu tijdelijk zijn samengebracht in de persoon van de RmM (die daarom komisch kan worden aangesproken als Her covelare, vs. 2044).¹³⁸ Na deze ongerijmde fusie van monnik en ridder in de aanloop tot de strijd om Clarette echter, houdt de held zich weliswaar naar de letter nog aan de regels van zijn ordo, maar is hij met hoofd en hart alweer volledig teruggekeerd naar waar hij werkelijk thuishoort: de wereld van ‘chevalerie’ en ‘amour’, in optima forma gerepresenteerd door een steekspel om de hand van een bekoorlijke jonkvrouw. ‘Dat de RmM uitgerekend in de hoedanigheid van monnik gewapend en wel deelneemt aan een zo wereldlijk element als een toernooi, en zich daarbij laat leiden door niets dan amoureuze motieven, moet de toehoorders wel bijzonder vermakelijk zijn voorgekomen’.¹³⁹

Hierbij is, naar ik meen, opnieuw een subtiele vorm van ironie in het spel, aangezien een vermoedelijk aan de Karelepiek ontleend moniage-motief,¹⁴⁰ in een komische combinatie met de topos van een incognito triomferende toernooiheld, lijkt te zijn ingezet om op een lichtvoetige manier te polemiseren met de religieus getoonzette romans die in het genre de conventionele, profane avonturen naar het tweede plan hadden gedrongen. ‘Beluisterd als intertekstueel literair spel, als een in de uitwerking vooral komische reactie op het christelijk georiënteerde ridderschap dat wordt voorgestaan in Le conte du graal, kan de unieke en in wezen nogal burleske episode rond de verliefde en daardoor zo vechtlustige monnik-ridder worden geïnterpreteerd als pleidooi-met-een-knipoog voor een werelds, door liefde geïnspireerd ridderschap’, zo schreef ik in een eerdere bijdrage over de RRmM.¹⁴¹ De religieuze weg die Perceval in Chrétiens ogenschijnlijk onvoltooide roman lijkt in te slaan na vijf jaar te hebben rondgetrokken als chevalier errant (de heremiet die zijn oom blijkt te zijn, houdt hem op Goede Vrijdag een ridderschap voor dat is gebaseerd op nederigheid en naastenliefde, dienstbaarheid en devotie),¹⁴² wordt aldus in profane zin teruggebogen: voor de RmM is het klooster waarin de dichter hem meer dan een jaar

138 De incongruentie manifesteert zich ook in de eigenaardige, want dubbele (en daardoor humoristisch overkomende) kloostergelofte die de held aflegt: Hi swoer bi ridderscepe mede / Ende dar toe bi sinen ordinen, vs. 148-149 in RRmM-frm

139 Smith 1992, p. 55.

140 Uitvoeriger hierover Smith 2005b, p. 50 vlg. Ook in de chansons de geste geldt de merkwaardige kruising van monnik en ridder als (potentieel) humoristisch: ‘le paradoxe moine-chevalier devient, lorsqu'il se réalise dans une seule et même personne, objet d'une curiosité qui s'accommode vite du comique’ (Moisan 1995, p. 93). Vgl. ook Schenck 1983: ‘nos “moines/chevaliers” sont remarquables à cause d'un humour fondé sur se mélange de rôles’ (p. 245), en ‘le comique est généré par le conflit entre les images du “moine” et du “chevalier”.’ (p. 246).

141 Smith 1992, p. 55.

142 Vgl. over de opvatting dat Le conte du graal kan worden beschouwd als een voltooide roman, door Chrétien welbewust voorzien van een open einde, Zemel 1996b.

[p. 41]

lang stationeert geen eindhalte, doch slechts een ingelaste tussenstop op zijn route naar een voor hém strikt wereldlijke lotsbestemming.¹⁴³ Dat onze held tijdens het vervolg van deze tocht steeds overnacht in een doester (vs. 1921), en ook gedurende het toernooi als monnik in de ban van de minne onderdak zoekt in een abdie van zijn orde (vs. 1925-1927), getuigt mijns inziens van een komische bedoeling, welke indruk naderhand nog wordt versterkt wanneer den abt, sinen waerd (vs. 2053) verheugd een door zijn strijdlustige gast buitgemaakt paard incasseert als tegenprestatie voor het geboden logies.

Na de hervatting van zijn ridderweg ontbreekt het de monnik-ridder nog altijd niet aan ‘kämpferischen Ambitionen’,¹⁴⁴ want andermaal legt hij vechtlust in overvloed aan de dag. In het steekspel om de hand van Clarette toont de held zich waarlijk ongenaakbaar, en dat zonder ander hulpmiddel dan de kracht der liefde: Die minne en liten resten niet (vs. 2025). De dadendrang van de protagonist openbaart zich in het toernooi al direct, en dat allerminst traditioneel, in een kolderieke confrontatie met ongewone tegenstanders. Aan de rand van het veld namelijk menen colvenaren - met knotsen bewapende knechten (vs. 1943) - krachtdadig sijn goede part (vs. 1944) te kunnen buitmaken:

Daer sloech een an hem die hant.
Die colve hi hem scire ontprant^*,
Die eyken was ende groet gnoech;
Dat was sere wel sijn gevoech!^*
Hi ginc daer slaen onder hoep^*;
Sine cochten nie so diren coep^*:
Hi sloechse dat si ter eerden lagen!⁺
[...]
Hi sloechse neder bi II, bi drien;
Men sach daer meneghen achter tien^*
Ende seiden, dattie duvel ware!⁺

Na deze eerste, marginale schermutselingen, waarbij de meppende monnik zich met even lachwekkende als onwaardige opponenten meet en zich bedient van

143 Ik meen om die reden, dat zoeken naar ‘eine psychologische Erklärung der Abkehr vom Hof und des Klostereintritts’, en het duiden van ‘der Aufenthalt im Kloster als eine Zeit der Einkehr’ (Wuttke 2005, p. 7), ons op een interpretatief dwaalspoor zet; vgl. ook noot 134. Overigens weet de dichter de moniage op verhaalniveau nog enigszins te legitimeren door een sfeer van crisis op te roepen (de RmM is gewond, moet het stellen zonder helm, schild, lans en paard, en blijkt nog een vondeling te zijn ook; zie vs. 1738 vlg. en RRmM-frm vs. 22 vlg.), te onthullen dat de held derc ende geleert is (vs. 1770, en vgl. het oorzakelijke Want in RRmM-frm vs. 163), en te onderstrepen welk een pressie de kloosterlingen op hun gast uitoefenen (vs. 1758-1760 en RRmM-frm vs. 127 vlg.).

144 Cf. supra, noot 134.

* ontnam

* die kon hij goed gebruiken!

* in de meute

* ze hadden het zwaar te verduren

+ (vs. 1948-1954)

* zich terugtrekken

+ (vs. 1960-1962)

[p. 42]

een als weinig ridderlijk geoormerkt wapen,¹⁴⁵ is het acteren van de held in de ‘mêlée’ niet minder amusant voor het romanpubliek, dat kon beluisteren hoe de hofgemeenschap verbluft (Het docht hen allen wonder gnoech, vs. 1959) reageert op de kloosterling die, ogenschijnlijk niet op zijn plaats in een toernooi om de hand van een schone jonkvrouw, nu met zijn lans professionele vechtjassen in het stof doet bijten:¹⁴⁶

Coninc, vrouwen, joncfrouwen,
Die ten castele udeward scouwen^*,
Si mercten alle ende sagen
Den moenc menegen riddere dragen
Metten spere uten gereide^*.
Daer was nieman, hine seide:
‘Hets die duvel, ens geen man,
Die dus die ridders vellen can!
Wanen comt ons gene cloestier^*?
Hier nes ridder geen so fier^*,
Die sijns nu iet dar hier beiden^*!’⁺

De eerste dag van het toernooi eindigt met een aardig geval van dramatische ironie. Als zijn dagvoorraad tegenstanders ook letterlijk uitgeput is,¹⁴⁷ maakt de onverslaanbare doestier een hoffelijke buiging richting Artur en Clarette, die vanaf een kasteeltoren al de ganse dag uitkijken naar de mouwenridder omwille van wiens terugkeer naar Kardoel het ‘tournoi matrimonial’ was uitgeroepen.¹⁴⁸ Tot beider verdriet echter geen spoor van de gezochte held, die zij vanzelfsprekend niet herkennen in de martiale monnik. De toehoorders ondertussen, wél

145 Zie Smith 2005b, p. 70. Herkenden literair geoefende toehoorders in deze episode wellicht een analogie met het gewapende optreden van Rainouart, de held van onder meer Le moniage Rainouart? Dit personage staat bekend om ‘la façon magistrale dont il manie son tinel’ (Batany 1983, p. 229), en zijn ‘coups horrifiques ont amusé le public médiéval’ (Ménard 1969, p. 58).

146 Ook in Le moniage Guillaume en Le moniage Rainouart ontstaat een humoristisch effect door ‘l'incongruité d'un moine qui soit preux comme un chevalier’, want het is lachwekkend als een kloosterbewoner getrainde wereldlijke tegenstanders fysiek de baas is: ‘L'incongruité, qui est toujours à la base de l'humour, est naturellement responsable du comique et surtout d'une ironie éclatante qui apparâit chaque fois qu'un ennemi se trouve la victime (battue) d'un “moine”.’ (Schenck 1983, p. 248 resp. p. 241).

* naar buiten keken

* uit het zadel

* kloosterling

* dapper

* hem aandurft

+ (vs. 1976-1986)

147 De held wordt in de roman neergezet als individuele toernooistrijder (zie Smith 2005b, p. 79, noot 89): vgl. vs. 1994-1995, vs. 2034-2036 en vs. 2074 vlg. Alleen in vs. 2050 schemert door dat ook in dit steekspel twee partijen, van buten ent binnen, tgenover elkaar zullen hebben gestaan.

148 Zie over het ‘tournoi matrimonial des romans arthuriens’ Chênerie 1986, p. 439-441, en Smith 2005b, p. 50-52 (alwaar verdere literatuur).

[p. 43]

bekend met de identiteit van de moenc met sire cappen (vs. 1940), zullen een glimlach om de onnodige grote rouwe van de vorst (vs. 2005) vast niet hebben kunnen onderdrukken; een ‘sourire’ ook om de bijzondere variant, hun hier door de dichter voorgeschoteld, op een courant motief, het verhaalgegeven namelijk van een held die incognito, maar elders steeds als ridder, deelneemt aan een meestal meerdaags (slot)toernooi.¹⁴⁹ Daarbij valt onder meer te denken aan Ferguut, die in de gelijknamige roman als riddere metten witten scilde zijn geliefde Galiene via het steekspel weet te veroveren.

Op de tweede dag van het riddertreffen snelt de reputatie van de krijgshaftige moenc hem reeds vooruit, want zodra hij in het blikveld komt van zijn rivalen om de hand van Clarette...

[...] warense vervard^*
Ende trocken som achterward^*
Ende som ripense: ‘Were, were!^*
Hier comt die duvel, di covelere^*,
Die ons gisteren menegen toren^*
Dede! [...]’⁺

Net als op de voorgaande dag al tweemaal was gebeurd (in de eerder geciteerde verzen 1962 en 1982), wordt de strijdlustige dienaar Gods hier, met een mengeling van ontzag en vrees, door de aanwezigen betiteld als duvel, hetgeen de beter geïnformeerde toehoorders andermaal een glim- en misschien zelfs schaterlach zal hebben ontlokt. Een reactie die nog kan zijn versterkt doordat de vergelijking niet is gespeend van ironie; want het was in de roman niet eerder, in zijn hoedanigheid van zwarte (en daardoor in aanleg angstaanjagende) ridder, dat de held werd geassocieerd met de duivel, maar dit is juist hier en nu het geval, als hij acteert in de gedaante van monnik, een clericus die zich in de historische werkelijkheid niet zelden een uitgesproken tegenstander had betoond van het als duivels vermaak veroordeelde toernooiwezen.¹⁵⁰

Het thematische, wederom humoristische hoogtepunt van deze episode, ten slotte, volgt op de derde en laatste dag van het toernooi. Nauwelijks heeft de held dan zijn monnikskap en daarmee zijn incognito laten vallen, of Clarette doet datzelfde met haar zelfbeheersing als onmisbaar onderdeel van het hoofse decorum. Zodra ze beseft dat de ontmantelde krijgsmonnik niemand anders is dan de jonge ridder aan wie ze haar hart en haar mouw als minneteken had geschonken, laat ze alle mate varen en reageert even spontaan als uitbundig op het demasqué van haar aanstaande:

149 Vgl. Smith 2005b, p. 78 (noot 82 en 84).

* bevreesd

* sommigen trokken zich terug

* te wapen!

* monnik, “kapdrager”

* leed

+ (vs. 2018-2023)

150 Ibid., p. 38-41 en p. 70-71.

[p. 44]

 

Doen riep si lude al in een,

 

Sevenwerf eer si gefeen^*:

 

‘Dits hi, dits hi, die wi menen^*!

 

Desen willic ende el ne genen!’⁺

In deze amusante ‘recognition scene’,¹⁵¹ waarin zich de opluchting ontlaadt van een jonkvrouw die al vreesde straks nog in het huwelijk te moeten treden met een andere toernooiwinnaar dan de spoorloze held,¹⁵² brengt Clarette ten tweede male, net als toen zij zich in de openingsepisode van de roman opwierp als onbeschroomde initiatrix van een vroegtijdige minne, een grappige omkering teweeg. Want blijkt uit haar woorden niet klip en klaar, dat het hier toch vooral de toernooiwinnaar is die wordt veroverd, en wel door de uitgeloofde prijs, door Clarette als minder een passief afwachtend object dan een vrijuit verlangend subject, wier liefdeswens in laatste instantie, blijkens het pronomen ic in vs. 2103, ondubbelzinnig en met komisch effect prevaleert boven het door haar nog in vs. 2102 met wi onderstreepte belang van de hofgemeenschap? Deze interpretatie is in lijn met de visie die Ulrike Wuttke recentelijk naar voren heeft gebracht in haar al eerder geciteerde artikel over de rol van Clarette in de RRmM. Wuttke belicht daar onder meer het spanningsveld waarin de heldin zich gedurende het toernooi bevindt, en wijst in dit verband enerzijds op de omstandigheid ‘dass Clarette als Lockvogel für ihren Geliebten auch als Objekt betrachtet wird. Sie ist eine Trophäe und scheint selbst keinen Einwand dagegen zu haben.’ Anderzijds echter, zo betoogt Wuttke, weet de jonkvrouw drommels goed wat ze wil, en ‘Es ist ihre Freude, dass sich zum Glück der beste Ritter als ihr Geliebter zu erkennen gibt. Nur diesen möchte sie, dies ist derjenige, den sie sich erwählt hat’.¹⁵³ Ook Wuttke beklemtoont in haar publicatie dus Clarettes status als assertieve (ac)tante.

* ophield

* bedoelen

+ (vs. 2100-2103)

151 Zie Archibald 2003, p. 1: ‘Recognition scenes [...] often provide comic closure to an episode or to a complete narrative.’ De ongeremde blijdschap die Clarette hier tentoonspreidt, roept de vergelijkbare hyperbolische vreugde van Egletine in herinnering: toen de RmM vanuit het Woud zonder Genade naar haar kasteel teruggekeerde, was sijs so blide twaren, / Dat si en wiste haer hoe gelaten! (vs. 1233-1234, cf. supra).

152 Zoals ook is opgemerkt in Wuttke 2006, op p. 141: ‘Man spürt deutlich ihre Erleichterung, als der Ridder am dritten Tag seine Mönchkutte abwirft und sie ihn erkennt’.

153 Ibid., p. 142.

Lachwekkende listen

Enige tijd na zijn optreden als verliefde monnik-ridder, weet de held ook als acteur en tacticus de lachers op zijn hand te krijgen. Door zich te vermommen

[p. 45]

met de wapenrusting van een zojuist uitgeschakelde felle ridder,¹⁵⁴ weet hij met veel bravoure in een krijgslistige eenmansoperatie een compleet kasteel te veroveren. Koelbloedig rijdt hij in de buitgemaakte outfit, in dier gebare / Oft die here van daer binnen ware (vs. 2736-2737), af op de gevreesde burcht Mauregaert, een Arturvijandig bolwerk, waarna de gebeurtenissen aldaar bevestigen dat een brutaal mens de halve wereld heeft:

Doens die portenere^* geware ward,
Waendi dat sijn here hadde gewesen,
Ende ontede die porten alle mettesen^*.
Hi reet in ende riep over luut:
‘Vastelike^*, trect uut, trect uut!
Blieft ieman nu hier inne,
Ic slane int hoeft toten kinne!’
Si vloen alle met groten gare^*;
Si waenden dat hi uten sinne ware!
Si maecten hen buten opt velt,
Manne ende wive met gewelt^*,
Dore die vrese vanden live.
Hi sloet die porten alle vive;
Doe nam hi den portier biden hare
Ende warpene in die gracht daernare,
Daer hi sciere^* in verdranc...⁺

De actie van de held levert literair amusement op, waarbij de situationele humor leidt tot een lach vol leedvermaak ten koste van de misleide kasteelbewoners, die tegen wil en dank worden onderworpen aan een chaotische ontruimingsoefening, en van de ongelukkige poortwachter, die in de stijl van het chanson de geste wordt afgevoerd en daarmee een hoge prijs betaalt voor zijn argeloosheid.¹⁵⁵ Ook een terugkerend peloton burchtsoldaten, uitgetrokken om de RmM te bevechten maar door hem op een dwaalspoor gebracht, ziet zich trouwens in een ridicule positie gemanoeuvreerd wanneer de thuisbasis hermetisch afgesloten blijkt:

[...] int begin
Ripen si: ‘Vaste, ontoet^*, laet in!’
Maer dat was pine jegen spoet^*;
Die porte hen nieman daer ontoet^*...⁺

154 Dit motief komt al voor bij Chrétien, in wiens Cligés (ca. 1176) eerst Alixandre met een ridderschaar, en later zijn zoon Cligés, tegenstanders op het verkeerde been zet door zich uit te dossen met de wapens van verslagen opponenten; zie Ménard 1969, p. 343 (en vgl. ook p. 105), alsmede Besamusca 1993, p. 167. Zie over Der Typus des listigen Helden Sigl 2000 (vooral p. 151-157).

* poortwachter

* dadelijk

* snel

* begeerte, ijver (ironisch)

* haastig

* spoedig

+ (vs. 2739-2754)

155 Vgl. over een behandeling zoals die de portier ten deel valt Ménard 1969, p. 67 vlg., met voorbeelden van soortgelijk geweld in de Karelepiek.

* snel, doe open!

* vergeefse moeite

* opent

+ (vs. 2800-2803)

[p. 46]

Van een volgend incognito-optreden valt te genieten in een vermoedelijk door de compilator in de RRmM geïnterpoleerde episode,¹⁵⁶ waarin wordt beschreven hoe Ywein metten lybaerde een aantal ridders, onder wie de hier tot figurant gedegradeerde protagonist en diens inmiddels uit Mauregaert verloste vader, weet te bevrijden door in vermomming binnen te dringen in het kasteel waarin ze ondertussen gevangen waren gezet door de rancuneuze koning van Ierland. De held uit Chrétiens Le chevalier au lion slaagt hierin door zich, gewiekst als een tweede Tristan,¹⁵⁷ voor te doen als beroepsentertainer,¹⁵⁸ met zijn trouwe viervoeter als tamme kermisattractie:¹⁵⁹

Nu hord wat Ywein nu doet,
Als hi dese niemare verstoet^*:
Hi dede enen grauwen roc an
Boven sine wapine, die edel man,
Ende twee ruwe wanten ende enen hoet
- Die breet was ende lelijc stoet -
Ende enen staf in sine hant,
Ende ginc gelijc enen triwant^*
Die noit riddere hadde gesien!⁺
[...]
Doe ginc hi met sinen libarde^* na das,
Daer hem die casteel gewiset was.
Daer vore stont ene gode stat.
Her Ywein ginc daer in na dat
Ende speelde met sinen lybarde daer
Om sticken broets, wet vor waer!
Hi dede sinen lybart springen
Ende tumelen oec na dien dingen^*.⁺

156 Zie over deze veronderstelde invoeging Smith 1989, p. 136 (noot 22), Besamusca 1993, p. 131, Besamusca 1994, p. 366-367, en Besamusca 2003, p. 117.

157 Die zich bijvoorbeeld in Tristan ménestrel, een episode in de Continuation Perceval van Gerbert de Montreuil (ca. 1230), uitgeeft voor jongleur. Zie over ‘Tristan the trickster’ Buschinger 1988, Blakeslee 1989 (p. 59-95 en p. 113-126), Sigl 2000 (p. 84-97), en Lawrence 2001 (p. 20-60).

158 De vermomming als speelman is een bekend literair motief, dat we behalve in Tristan ménestrel (zie noot 157) onder meer aantreffen in de 12^e-eeuwse Daurel et Beton, waar het titelduo net als Ywein zijn wapenrusting verbergt onder een jongleursoutfit (vgl. Ménard 1969, p. 105-106 en p. 345-346). Zie voor meer voorbeelden Lawrence 2001 en Hartung 2003, p. 65 en p. 74. Wat maakt dat Ywein zich van zijn voorgangers onderscheidt, is dat hij zich niet uitdost als een nog enigszins achtenswaardige voordrachtskunstenaar maar als een artiest van het laagste allooi, die met lijfelijk optreden goed boven eer stelt; vgl. Hartung 2003, p. 8-13.

159 Over voorstellingen met leeuwen berichten ook het chanson de geste A ye d'A vignon (ca. 1200; zie Faral 1971, p. 279, noot 43), en in Duitsland het Rolandslied (ca. 1170) en Partonopier und Meliur (ca. 1277); zie Bumke 1989, p. 285.

* toen hij dit nieuws hoorde

* landloper

+ (vs. 3382-3390)

* leeuw

* de sticken broets

+ (vs. 3396-3403)

[p. 47]

Is komisch potentieel al intrinsiek aanwezig in elk listig ‘travestissement’ door de incongruentie die ontstaat tussen Schein und Sein,¹⁶⁰ de humoristische uitwerking van Yweins debuut als acteur wordt nog versterkt door zijn keuze voor een alter ego als leeuwentemmer die noit riddere hadde gesien, niet eerder dus had opgetreden voor een aristocratisch publiek, en wiens onschuldig voorkomen van door nooddruft gedreven joculator de waakzaamheid van het Ierse garnizoen doet verslappen.¹⁶¹ Dat Ywein als ridder van naam en faam ‘the foolish and dishonorable nature of violation of boundaries between identities’ aan zijn laars lapt,¹⁶² en zich met zijn list niet beperkt tot een uiterlijke metamorfose maar zijn personage van landloper ook metterdaad overtuigend weet neer te zetten,¹⁶³ waarbij hij zijn vervaarlijke leeuw naar voren schuift als potsierlijk huppelende broodwinning,¹⁶⁴ is een trivialisering van de beroemde ridder en zijn onafscheidelijke kameraad die ongetwijfeld zal hebben bijgedragen aan het amusementsgehalte van deze episode, zeker voor wie bekend was met de wijze waarop de leeuw, symbool van dienstbaar ridderschap in Chrétiens roman, aan Yvain de

160 Zie over het vermommingsmotief, naast de in noot 157 en 158 genoemde literatuur, ook Lunin 1954, Ménard 1969, p. 345 vlg., en Feistner 1996. Vgl. voor toepassing van het motief in Oudfranse Arturromans in verzen Guerreau-Jalabert 1992, p. 120-122. Zie verder nog Raudszus 1985 (vooral p. 171 vlg.) over Die Zeichensprache der Kleidung.

161 Met zijn armoedige outfit komt Ywein voor de dag als artiest uit de maatschappelijke marge. Lawrence 2001 (p. 30) wijst erop ‘that no one uniform distinguishes the minstrel’, maar dat Tristan, wanneer hij zich wil voordoen als speelman in de Folie Tristan (versie Oxford, eind 12^e eeuw), als vermomming kiest voor de ‘poor quality garments that generally signify their low social status’. ‘The minstrel's outfit in the Folie’, aldus Lawrence, ‘consists simply the top part of a hairy, rough tunic with a hood.’ Waar termen als minstreel, jongleur en speelman in algemene zin beroepsentertainers aanduiden en zich onderling niet scherp laten afbakenen (zie Lawrence 2001, p. 40, alsmede Hartung 2003, p. 8-13), wordt de vermomde Ywein met het predikaat triwant wel eenduidig gekwalificeerd als weinig meer dan een bedelaar.

162 Lawrence 2001, p. 60.

163 Een dergelijke bereidheid om in verschijningsvorm en gedrag afstand te doen van de ridderstatus, toont elders in het genre slechts Tristan: ‘le déguisement distingue le roman de Tristan du roman arthurien où jamais le héros ne se masque ni surtout n'abdique sa condition de chevalier’ (Buschinger 1988, p. 41). Uitzondering op deze regel is, naast de hier besproken episode, de al genoemde Tristan ménestrel, waar de minnaar van Iseut een dozijn Arturridders onder aanvoering van Gauvain weet over te halen zich uit te dossen als speelman; een gedragswijze die later bij Perceval ongeloof en afkeuring oproept (zie Lawrence 2001, p. 58-59). In andere literaire genres hebben helden er minder moeite mee zich voor te doen als lid van een lagere stand; zie Ménard 1969, p. 103-108, en Lawrence 2001.

164 Besamusca 1994, p. 366, typeert de episode als een ‘in der literarischen Überlieferung einmalige “Jahrmarktsvorstellung”’.

[p. 48]

hogere identiteit had verleend van chevalier au lion.¹⁶⁵

Weinig later bevestigt Ywein zijn acteerkwaliteiten bij nog twee andere gelegenheden. Als hij eenmaal met assistentie van zijn ontketende leeuw de voltallige burchtpopulatie naar de andere wereld heeft geholpen (Sijn lybard scoretse toten voten, vs. 3424), voert hij de aldus bevrijde ridders gestoken in de wapinen van die daer doet / Lagen (vs. 3439-3440) uit de Ierse vesting, in dire gebaren, / Alse oft si vanden castele waren (vs. 3442-3443). Daarna raakt het gezelschap, dat zich in de boot laat nemen door de eerder genoemde Ierse verman, toevallig verzeild bij het kasteel waar de moeder van de RmM wordt belegerd door de lelijke koning van Cornwall. Ook diens arrogante drossaard laat zich dan misleiden door het toneeltalent van Ywein, die zich ditmaal à l'improviste opwerpt als scheepskapitein:

Doe ginc Ywein in dire gebare^*,
Oft hi meester scipman ware,
Opten cant vanden scepe staen⁺

Dankzij deze nieuwe list uit de koker van de leeuwenridder laten de belegeraars, die van doen denken te hebben met een koopvaardijschip waaraan zij een forse

165 De leeuw, rex omnium animalium, is in de Middeleeuwen drager van diverse, merendeels positieve betekenissen (zie Rieger 1994). ‘The association of the lion with the knight is of considerable importance in the symbolic code, as the role of the lion in heraldry makes clear. To be the lion-knight is to be powerful, fierce, and brave.’ (Rushing Jr. 1995, p. 124). Niettemin is de leeuw al in Le chevalier au lion ‘singularly domesticated’ (Hunt 1986, p. 69, en vgl. Rieger 1994, p. 253-254), hetgeen kan doen veronderstellen dat dit aspect in de RRmM humoristisch is uitvergroot. Dat de Ywein-episode met een knipoog verwijst naar de roman van Chrétien, acht ik aannemelijk omdat Yvains leeuw alleen daar (en in naar dit voorbeeld vertaalde dan wel bewerkte teksten) handelend optreedt; elders verschijnt Yvain vaak slechts in riddercatalogi, waar hij - indien al getypeerd als leeuwenridder (zoals in Lantsloot vander Haghedochte en Torec, vgl. Van Oostrom 1981, p. 196-197, en in Ferguut) - zijn reputatie ook te danken kan hebben aan zijn wapenteken: ‘he is consistently portrayed with a rampant lion on his shield’ (Rushing Jr. 1995, p. 251; zie ook Brault 1998, p. 48-50, en Pastoureau 2006, p. 167-168). Mocht de Ywein-episode inderdaad bedoeld zijn als een komische toespeling op Le chevalier au lion, dan kunnen we vaststellen dat zowel de Vlaamse dichter als de compilator bekend moet zijn geweest met Chrétiens schepping. Ook op andere plaatsen bevat de RRmM immers toespelingen op de Oudfranse roman (vgl. Besamusca 1993, p. 146-151, Besamusca 1994, p. 360-366, en Besamusca 2003, p. 111-113), terwijl daar eveneens aan wordt gerefereerd in een door de compilator ingelaste episode in Die wrake van Ragisel (zie Gerritsen 1963, p. 237-239). Voor de bekendheid die Yvain in de Lage Landen moet hebben genoten, zij verder verwezen naar Uyttersprot 1987, Zemel 2001 (p. 64-66) en Hogenbirk 2004 (p. 71-75). Volgens de RRmM was de leeuw van Ywein, binnen de verhaalwereld tenminste, harde wide becant (vs. 3579).

* alsof

+ (vs. 3526-3528)

[p. 49]

tol willen opleggen, de reddingsboot ongehinderd aanmeren. Wat dan volgt is een lachwekkende vertoning. Terwijl de hofmaarschalk met een heel regiment aan, wegens een wapenstilstand ongeharnaste, manschappen het aanleggen gadeslaat, worden de loopplanken uitgeschoven en weet het handjevol gewapende Arturridders, door met ontblote zwaarden en onder harde groet geluut (vs. 3553) de wal op te stormen, de indruk te wekken dat scip vol gewapende liede ware (vs. 3568). De troepen van Cornwall laten zich hierdoor overbluffen en kiezen in paniek het hazenpad: die daer waren [...] gingen vlien wat si conden (vs. 3565-3566). In een oogwenk is het strand dan ook volledig ontruimd.

Wat opvalt bij lezing van de drie passages waarin Ywein speelt met zijn identiteit, is dat de compilator het vermommingsmotief zoals hij dat in de RRmM reeds toegepast had gezien in de Mauregaert-episode, kennelijk graag en steeds opnieuw heeft willen gebruiken in zijn bewerking van de roman. Daarbij heeft hij een herhaling van een (overigens zeer gangbaar) rijmpaar uit zijn voorbeeld - in dier gebare, oft... ware - niet geschuwd: vs. 3442-3443 en vs. 3526-3527 zijn nagenoeg kopieën van de eerder geciteerde verzen 2736-2737. Het resultaat van zijn dichterlijke proeve is een lachwekkend Ywein-avontuur, dat een soepele overgang vormt tussen de hieraan voorafgaande strijd van Artur tegen de verraderlijke koning van Ierland, en de slotepisode van de RRmM in de Lancelotcompilatie, waarin het de opdringerige koning van Cornwall is wiens ongepast gedrag correctie behoeft.

Verbaal vermaak

Ook op enkele andere plaatsen in de Ywein-episode geeft de compilator blijk van zijn kwaliteiten als dichter, namelijk waar hij spannende actiemomenten met onderkoelde humor weet te verwoorden.¹⁶⁶ Van zijn komische intenties getuigt niet alleen de tactiek die hij Ywein als triwant laat kiezen voor zijn bevrijdingsactie in Ierland (de Arturridder vat post bij een deur en jaagt zonder aanzien des persoons alle passanten over de kling), maar ook het ironische understatement waarmee hij omschrijft wat de libard onderwijl aanricht bij de onfortuinlijke kasteelbewoners: Hi gincse met sinen dauwen groten (vs. 3425). Het resultaat van dit onthaal is, zoals we al zagen, van een medisch onherstelbare aard, want de leeuw toont geen genade en scoretse toten voten.

Een volgende formulering die beeldend benadrukt dat met de koning der dieren niet te spotten valt, legt de compilator kort hierna Ywein in de mond. Wanneer deze met zijn scheepsgenoten op de overrompelde manschappen van Cornwall afstormt, is het de vooruitgesnelde leeuw die zich op de hovaardige hofmaarschalk stort en de man met paard en al naar de grond sleurt. De

166 Ik ga er daarbij van uit, dat de compilator de hierna te citeren verzen niet woordelijk heeft ontleend aan een andere bron.

[p. 50]

laconieke woorden waarmee het dier door zijn meester wordt teruggeroepen, laten ook hier niets te raden over het lot van zijn prooi: ‘Du heves gnoech geten, com hier neder!’ (vs. 3571). Ywein drijft aldus postuum de spot met de drieste drossaard, die nadien, als duizend inmiddels tot de tanden gewapende soldaten terugkeren opter zee cant (vs. 3595), door hen verbeten opt sant (vs. 3594) wordt aangetroffen.

Spottende helden zijn er wel meer in ridderromans, zoals is belicht door Roel Zemel en Raymond Harper.¹⁶⁷ Dit rechtvaardigt de vraag of ook in de RRmM ironische uitspraken aanwijsbaar zijn van de titelheld, die zich reeds spoedig onderscheidt als wel geraect in sine tale (RRmM-frm vs. 143), maar niettemin zelf in het verhaal moet ondervinden hoe het gesproken woord instrumenteel (behindelike, vs. 1508) kan worden ingezet. Hoewel de oogst van een kleine speurtocht schraal is, kunnen we hier wijzen op drie plaatsen in de roman waar de protagonist zich verbaal onderlegd toont tegenover onhoofse opponenten, iets wat telkens gebeurt wanneer hij zich door hen weet uitgedaagd.

Daarvan is al snel sprake in de RRmM, namelijk tijdens het treffen met de rode ridder die een jonkvrouw geselt. De jeugdige held pareert de intimiderende woorden van deze onverlaat met een repliek die de grootspreker effectief kleineert: ‘Mochtic uwes gedreiges ontstaen, / Ic waende wel ontstaen uwer daet!’ (vs. 258-259). Oftewel: ‘Als ik bestand ben tegen uw dreigementen, dan ben ik dat vast ook wel tegen uw daden!’

Later, wanneer een roofridder hem tijdens een handgemeen verbaal tot overgave tracht te dwingen, heeft de protagonist ook op deze provocatie een gevat antwoord paraat:

‘Ens noch niet tijt!^*
Hoe comt dat gi dus haestech^* sijt?
Laet mi noch beraden^* bat!’⁺

Als laatste is het, tegen het einde van de roman, een boodschapper van de koning van Cornwall die mag ondervinden dat de RmM niet om een weerwoord verlegen zit. Op de eis die deze bode uit naam van zijn heer overbrengt, dat de belegerde stad opgegeven en de landsvrouwe, moeder van de held, uitgeleverd dient te worden, luidt de snedige reactie van de ridder aan het adres van de onmatige vorst:

‘Op dat gi ons niet wilt ontflien^*,
Wi selen u cortelike vorsien^*,
Oft God wilt tuwer onnere!’⁺

167 Zie Zemel 1991a en Harper 1999a.

* nog niet!

* gehaast, ongeduldig

* nadenken

+ (vs. 1708-1710)

* ontvluchten

* geven wat u toekomt (ironisch)

+ (vs. 3674-76)

[p. 51]

Dat de protagonist zijn gevoel voor ironisch taalgebruik van geen vreemde heeft, was ondertussen al gebleken toen zijn moeder hem, bij zijn aankomst in haar stad, had begroet met de woorden:

‘Willecome live sone,
Des sidi harde selden gewone
Dicke^* te comene, daer gi mi saget!’⁺

Verbale ironie, zo kunnen we uit deze spaarzame observaties afleiden, speelt in de roman zoals die ons is overgeleverd een betrekkelijk bescheiden rol: noch de held of een ander personage, noch de verteller bedient zich frequent van dit stijlmiddel. Niettemin kunnen we vaststellen, dat wat ervan resteert in de verkorte RRmM in de Lancelotcompilatie toch mede illustreert hoe het verhaal, bij alle educatieve bedoelingen van de dichter,¹⁶⁸ ook ruimte liet voor luchtiger elementen. Misschien mogen we nog een stap verder gaan, en ons afvragen of het nu eens lichtvoetige karakter van de roman de dan weer serieuze toonzetting niet enigszins op losse schroeven zet. Zou (een deel van) het contemporaine publiek de didactische aspecten van de RRmM, vanwege de dikwijls komische vertelwijze waarvan we in dit artikel verschillende staaltjes hebben gezien, niet met een korreltje zout hebben genomen?

* vaak

+ (vs. 3610-3612)

168 Didactische intenties worden onder meer zichtbaar in vs. 175-196 (ridderethiek), vs. 676 vlg. (waarachtige minne) en vs. 1084-1087 (kunnen accepteren van het lot), alsmede in uitdrukkingen (vs. 1167: Quaet lijf es sculdech quaden inde, en vs. 2262: conincs word mogen niet keren) en in sententies: vs. 709-711 (heuse liefde, cf. supra) en vs. 2212-2219 (ware adel verloochent zich niet). Het geeft overigens, met het oog op de mogelijk ingrijpende bewerking die de RRmM heeft ondergaan, te denken dat we dergelijke instructieve elementen vooral aantreffen in het eerste deel van de roman.

Een vermakelijk verhaal

Toen Jean Bodel omstreeks 1200 in de proloog van zijn Chanson des Saisnes de Britse verhaalstof onderscheidde van antieke romans en de historie van Karel de Grote, liet hij zich diskwalificerend uit over de fictionele en in zijn ogen derhalve leugenachtige vertellingen rond koning Artur (die hij als dichter van chansons de geste ook beschouwde als een concurrerend genre): Li conte de Bretaigne sont si vains et plaisant.¹⁶⁹ IJdele, op amusement gerichte verhalen dus, een typering die literairhistorisch gezien meer van toepassing lijkt op romans zoals die in de 13^e eeuw nog zouden volgen, dan op het oeuvre waarmee Chrétien de Troyes in de voorafgaande jaren een vliegende start had bezorgd

169 Vgl. Schmolke-Hasselmann 1980, p. 246, en Pratt 2006, p. 1. Van Oostrom is een andere mening toegedaan: volgens hem bedoelde Jean Bodel ‘die plezante luchtigheid uitdrukkelijk als compliment’ (Van Oostrom 2006, p. 281).

[p. 52]

aan een innovatief soort literatuur. Want al heeft de Oudfranse dichter in het genre inderdaad de toon gezet met verhalen die zich afspelen in een fictieve, sprookjesachtige wereld, hij bewandelde toch ook nieuwe wegen door serieuze thema's aan te snijden omtrent ‘chevalerie’ en ‘amour’, en vraagstukken op te werpen als die van de relatie tussen een wereldlijk en een christelijk ridderschap. Dat de nadien nooit geëvenaarde meesterdichter daarbij elke in zijn werk ontvouwen ‘sen’ tegelijk weer subtiel ondermijnde met een vertelhouding gekenmerkt door ironie en humor - ‘plaire et instruire sont ici inséparables’, zo is opgemerkt over Le conte du graal¹⁷⁰ - maakt dat zijn werk zich onderscheidt van talrijke latere niet-historische Arturromans, die zich met hun vaak veel explicieter komische dimensie profileren als nadrukkelijker gericht op vermaak. In de inleiding van deze bijdrage hebben we verschillende voorbeelden gezien van dergelijke romans in de Oudfranse literatuur, zoals Fergus en La vengeance Raguidel. Ook in de Middelnederlandse literatuur kunnen wij ons beroemen op Arturverhalen waarin het aan humor niet ontbreekt. Want ofschoon een roman als Moriaen nog van een ernstige grondhouding getuigt, passend bij een feodale thematiek met educatieve ondertoon,¹⁷¹ kan aan de Roman van Walewein, aan Walewein ende Keye en aan Lanceloet en het hert met de witte wet een portie komisch potentieel niet worden ontzegd. Zoals de roman van Penninc en Pieter Vostaert een spel met literatuur toont waarin het burleske niet wordt geschuwd,¹⁷² zo zal ook in het avontuur van Lanceloet de intertekstuele ironie met een glimlach zijn beloond door een literair onderlegd publiek.¹⁷³ En het verslag van de confrontatie tussen Arturs beroemde neef en de perfide hofmaarschalk in Walewein ende Keye ‘is als het ware gelardeerd met humoristisch getinte passages’.¹⁷⁴ Deze karakteristiek is, naar ik in het voorgaande aannemelijk hoop te hebben gemaakt, ook van toepassing op de RRmM, die daarmee mag worden toegevoegd aan de hier genoemde trits van vermakelijke Middelnederlandse Arturromans.¹⁷⁵

Hoewel het hier niet de plaats is om in te gaan op het complexe vraagstuk van de literaire receptie van de Vlaamse Arturroman, wil ik in het verband van deze bijdrage kort wijzen op twee passages in de RRmM waarin iets doorschemert van een context van hoofs vermaak. Wanneer Ywein, in zijn waarschijnlijk ingelaste avontuur, vermomd als triwant weet binnen te dringen in het Ierse

170 Boutet 2000, p. 344.

171 Zie Besamusca 1993, p. 85-122, Zemel 1996a, en Besamusca 2003, p. 73-91.

172 Zie Zemel 1994 en 2005.

173 Vgl. Zemel 1992.

174 Hogenbirk 2005, p. 31.

175 Waarmee niet gezegd wil zijn dat humor geen onderdeel zou uitmaken van andere niet-historische Arturromans in onze letteren, zoals Ferguut (vgl. Zemel 1991b, p. 65-67 en p. 122, alsmede Van Oostrom 2006, p. 269-274) en Die wrake van Ragisel (vgl. de literatuur genoemd in noot 61).

[p. 53]

kasteel, ziet hij daartoe kans dankzij de zucht van de burchtbewoners naar een verzetje, wat maakt dat zij de vermeende straatartiest uitnodigen om hun de kunstjes van zijn leeuw te laten zien (vs. 3396-3414). Zoals hier een fysieke vertoning verveling moet verdrijven, zo wordt in een eerdere, als oorspronkelijk te beschouwen episode van de roman hoofse vreugde nagestreefd middels amusement met een literair tintje.¹⁷⁶ Als de RmM, voorafgaand aan zijn beproeving in het Woud zonder Genade, bij de alras verliefde jonkvrouw Egletine logeert, wacht hem na het diner een avondprogramma, want...

[...] daer na gereet^*
Dedemen die taflen van daer.
Men sanc, men speelde^* daernaer
Ende scone avonturen^* oec met
Seidemen^* daer.⁺

Het heeft er veel van weg dat, net als in de openingsepisode van Le chevalier au lion en naar dit voorbeeld in Fergus,¹⁷⁷ ridders zich hier de tijd korten met een uitwisseling van scone avonturen die ze hebben beleefd. In de RRmM stuit die indruk evenwel op het bezwaar, dat de held in Egletines kasteel als enige ridder omgeven is door joncfrouwen en knapen (vs. 484). Zou Egletine dan misschien beroepsvertellers hebben geïnviteerd, die ten gehore brachten wat in de proloog van de Roman van Walewein wordt aangeduid als menighe avonture / Die nemmer mee ne wert bescreven (vs. 2-3)?¹⁷⁸ Of kon in principe iedere kasteelbewoner de verteller zijn van verhalen, ontleend aan een oraal cirkulerend dan wel in de burchtbibliotheek verzameld repertoire?¹⁷⁹ Hoe dit ook zij, het is goed voorstelbaar dat in omstandigheden zoals de RRmM die in de geciteerde verzen beschrijft, ook de roman zelf, waarschijnlijk in afleveringen, ten gehore is gebracht.¹⁸⁰ In een dergelijke context van hoofs vermaak lijkt althans uitstekend de voordracht

176 Zie over deze passage ook Besamusca 1993, p. 18.

* onverwijld

* vermaakte zich met een spel

* mooie verhalen

* vertelde men

+ (vs. 493-497)

177 En zo ook in Ferguut, waar we in vs. 17-20 over de ridders, verzameld aan Arturs Pinksterhof, lezen: [...] na etene worpsi ten spele / Scaec ende worptafle in die zele; / Selc telde andren sine auonture / Die heme worden was te sure.

178 Zie voor (literaire) aanwijzingen omtrent voordrachtsituaties tijdens en na de maaltijd bijvoorbeeld Bumke 1989, p. 673-677, Green 1994, p. 71-77, en Gordon 2007, p. 21-22.

179 Vgl. vs. 2485 in de RRmM, waar een bijfiguur in het verhaal vertelt dat de vader van de held alrehande tale kent. Zie over een unieke verwijzing naar een avond vol verhalen in de burcht van Ardres, laat in de 12^e eeuw, Gerritsen 1995 (p. 157-158 en p. 171-172).

180 Zie voor een recent, zeer beknopt overzicht van de vele vraagstukken rond de receptie van (Artur)romans Kelly 2006, p. 162-163. Aangenomen wordt, dat in een voordrachtsessievan een uur ongeveer duizend verzen ten gehore konden worden gebracht; zie Bumke 1989, p. 676.

[p. 54]

te passen van een verhaal dat niet volkomen serieus genomen wilde worden, en dat, ondanks leerzame thema's als de promotie van een evenwichtig ridderschap, te bestempelen valt als in de eerste plaats ‘literature as recreation’,¹⁸¹ niet minder dan tal van Oudfranse Arturromans ‘characterized throughout by its sheer entertainment value’.¹⁸²

181 Vgl. over deze functie van wereldlijke literatuur vanaf de 12^e eeuw Olson 1982.

182 Pratt 2006, p. 3. Vgl. ook de studie van Nicola McLelland over de Middelhoogduitse Lanzelet (ca. 1200) als ‘the first Arthurian romance to dispense with any edifying pretensions. Both the narrator's manner in the prologue and narrative reflections, and the distribution of comedy throughout the work attest to Ulrich's primary desire not to edify, but to entertain’ (McLelland 2000, p. 234). Het resultaat is ‘a lively and varied Arthurian Unterhaltungsroman’ (ibid., p. 236).

Humor als ingrediënt

De humor in de RRmM zoals die het onderwerp vormt van deze bijdrage mag, eerder dan als een smaakmakende saus over, worden opgevat als een wezenlijk ingrediënt van het product dat de auteur heeft willen voorzetten aan zijn publiek van, naar ik meen, voor een deel literaire fijnproevers. Maken we, ter onderbouwing van deze stelling, na de voorgaande analyse de balans op van de wijze waarop de Vlaamse dichter zijn roman komisch heeft gekruid, dan valt het volgende op.

Allereerst springt in het oog, dat waar dit het eerste deel van de RRmM aangaat veel van de humor pas in een intertekstuele samenhang, tegen de achtergrond van allerlei conventies binnen het genre, werkelijk tot zijn recht komt. Dit geldt voor Arturs variatie op zijn koninklijke costume om niet te eten voordat zich een avontuur heeft aangediend, voor Clarettes verschijning als daadkrachtige dame die vroegtijdig een minneteken schenkt aan een jonge ridder met een nog bescheiden curriculum vitae, en voor de geprikkelde reactie die haar demonstratieve handelwijze uitlokt bij de hofmaarschalk Keye. Ook gaat deze waarneming op voor het optreden van Egletine als ‘hôtesse amoureuse’, voor het acteren van een angstige jonkvrouw als potentiële pucelle esforciée, voor de wijze waarop de held, verzonken in minnegepeins, zich als een tweede Lancelot uit het zadel laat steken (overigens de enige plaats in de roman waar de protagonist zélf tot object van humor wordt), en bovenal voor de briljante manier waarop de dichter, in een burleske climax-episode, literaire motieven combineert door een moniage-held incognito zijn opwachting te laten maken tijdens een meerdaags, als contactadvertentie uitgeschreven ‘tournoi matrimonial’. En al evenzeer krijgt de afrekening met Keye als dreigende drossaard, of de betreffende passage nu door de compilator bewerkt is of niet, vooral komisch reliëf tegen het achterdoek van andere romans over de ‘matière de Bretagne’, zodat we hier reeds mogen concluderen dat in de RRmM veel zichtbaar wordt van

[p. 55]

wat Tomas Tomasek, in een artikel over Komik im Minnesang, heeft omschreven als ‘den Spielcharakter der Gattung’,¹⁸³ en van wat Karen Pratt de ‘interest in intertextual, literary games’ heeft genoemd van veel Oudfranse Arturromans in verzen uit de tijd na Chrétien.¹⁸⁴ Het is precies in dit samengaan van humor en intertekstuele reminiscenties, dat Marjolein Hogenbirk een belangrijke kwaliteit ziet van een Arturroman als Walewein ende Keye: ‘De combinatie van intertekstualiteit en humor zal de roman ook voor een literair ontwikkeld publiek aantrekkelijk hebben gemaakt’.¹⁸⁵

Met deze eveneens van oorsprong Vlaamse roman uit de tweede helft van de 13^e eeuw vertoont de RRmM ook verschillen. De voornaamste daarvan is, dat waar Walewein ende Keye kan worden gekenschetst als een masculien getint verhaal waarin geen plaats is voor de liefde, de ‘amour’-dimensie in althans het eerste deel van onze roman juist heel prominent aanwezig is. Daarbij treedt de minnethematiek niet zelden juist op de voorgrond in door mij als humoristisch aangemerkte passages. Als voorbeeld hiervan kan de uitbundige reactie worden genoemd waarmee Clarette, op de slotdag van wat begon als een slapsticktoernooi, de ontmanteling en overwinning bejubelt van haar niet langer gekloosterde held.

Een bijzonderheid waarop ik nog de aandacht wil vestigen, is dat de humor in het eerste part van de roman zich niet uitstrekt tot het grote ‘autre monde’-avontuur van de protagonist in het Woud zonder Genade. In verschillende studies is gewezen op het komisch potentieel van ‘merveilleux’-elementen in Arturromans.¹⁸⁶ Zo lezen we in de bundel Comedy in Arthurian literature: ‘le merveilleux est peut-être inséparable, but au long du Moyen Age, d'une certaine forme de comique lié à une distanciation plaisante’, en even verderop in dezelfde bijdrage: ‘merveilleux et comique sont liés’.¹⁸⁷ Geen spoor daarvan echter in de RRmM, waar het wonderwoud als ‘Gegenwelt’ wordt bevolkt door wezens waarmee niet te spotten valt:¹⁸⁸ ‘die Riesen und Zwerge sind nicht komisch, denn sie sind unzweideutig böse, und sie bedeuten zugleich das Böse, und dieses kann in ihnen, jedenfalls vordergründig, erledigt werden’, zo merkt Walter Haug op met betrekking tot de romans van Chrétien.¹⁸⁹ Iets dergelijks is het geval in de RRmM, want zodra het felle foreest zich daar niet langer voordoet als locus amoenus wordt het letterlijk bloedserieus tot toneel van ridderlijke ‘Be-

183 Zie Tomasek 1999, p. 16.

184 Pratt 2006, p. 3-4.

185 Hogenbirk 2004, p. 167-168.

186 Zie onder meer Ménard 1969 (p. 376-416), Haug 2003 en Ihring 2003.

187 Ferlampin-Acher 2003, p. 45 resp. p. 46.

188 Zie over deze episode ook Besamusca 1993, p. 146-151, en Besamusca 2003, p. 111-113.

189 Haug 2003, p. 166.

[p. 56]

währung’, van strijd tegen het onder anderen door de dwerg Fellon belichaamde kwaad. Uiteindelijk blijkt de held, gesterkt door zijn liefde voor Clarette, in deze Arturvijandige wereld een maatje te groot voor de destructieve krachten waaraan het elitecorps van de Tafelronde (Percheval, Walewain ende Lanceloet, / Ductalas ende Erec, met ere conroet, vs. 538-539), na een vernederend pak slaag in ontvangst te hebben genomen, kort daarvoor slechts ternauwernood had kunnen ontkomen. Humor is hier ver te zoeken.

Ofschoon de nochtans onervaren RmM, met zijn superieure optreden in het Woud zonder Genade als een prototypische avonturenlocatie, zich een ware kampioen toont voor de goede zaak, zal hij in het verhaal nog twee kwaliteiten moeten ontwikkelen waarin hij vooralsnog tekortschiet: geduld en slimheid.¹⁹⁰ Het is deze laatste eigenschap, slimheid, waarom het in het tweede part van de RRmM vaak draait, en dan vooral die van de krijgslist waarmee tegenstanders via vermommingen om de tuin worden geleid. De humor die hiermee gepaard gaat is van het type leedvermaak, zoals ook elders in dit deel van de roman nogal wat ‘Schadenfreude’ bij toehoorders wordt opgeroepen. Niet alleen de burchtbewoners van Mauregaert (onder wie de onoplettende poortwachter), de bezetting van het kasteel in Ierland en de drossaard van Cornwall met zijn manschappen moeten dit door schade en schande ondervinden; ook de Ierse verman als maatschappelijke, en de koning van Cornwall als morele vilain worden ten aanschouwen van het publiek van de roman flink te kijk gezet. Omdat leedvermaak als komisch effect in het eerste deel van de RRmM alleen opduikt in het vermoedelijk door de compilator bewerkte optreden van de eensklaps bangelijke Keye, is het verleidelijk om in deze vorm van humor, die in het tweede deel van de roman vooral een stempel drukt op Yweins waarschijnlijk ingelaste avontuur in Ierland, een voorkeur te zien van de samensteller van de Lancelotcompilatie.

Om aan dit overzicht van soorten humor in de RRmM een schijn te geven van volledigheid, breng ik hier tot slot in herinnering dat we ook hebben stilgestaan bij een geval van dramatische ironie, namelijk toen koning Artur en Clarette op de eerste dag van het toernooi in de onverslaanbare monnik niet de gezochte held herkenden; bij verschillende voorbeelden van situationele humor,

190 In vs. 1194 vlg. moet de RmM door zijn schildknaap Cefalus op het juiste spoor worden gezet wanneer hij, ofschoon zwaargewond en dus tegen beter weten in, zich wil meten met een overmacht aan reuzen. Niet veel later weet de held meer geduld te betrachten, als hij het ruim een jaar uithoudt in het klooster voordat zijn liefde voor Clarette vervuld kan worden. Met slimheid is de protagonist dan al in aanraking gekomen doordat Amelant, hoewel in het gevecht verslagen, hem Behindelike met sire tale verbaal toch nog de baas was (vs. 1508); zelf toont de RmM zich later op zijn beurt listig door in vermomming zijn vader te bevrijden uit Mauregaert (vs. 2728 vlg., cf. supra).

[p. 57]

zoals dat van de slagvaardige kloosterling in een kolderieke knokpartij; en bij het conventionele maar koddige lelijkheidsportret dat de koning van Cornwall zo wezenlijk typeert.

Besluit

Dat ik met dit artikel geen aanspraak wil maken op volledigheid aangaande de manier waarop in de RRmM humor is toegepast door hetzij de Vlaamse dichter, hetzij de Brabantse compilator, komt voort uit de overtuiging dat een werkelijk objectieve analyse van humor in een middeleeuws literair werk zelden, en in deze Arturroman al helemaal niet mogelijk is. Ik heb me niettemin gewaagd aan een speurtocht naar verzen en episoden in de RRmM die iets verraden van komisch potentieel. Het resultaat van deze letterkundige queeste in wat veel wegheeft van een ‘woud zonder genade’, is onvermijdelijk een subjectieve verzameling van als mogelijk humoristisch bedoelde passages. Bij sommige daarvan zal de individuele lezer dan wel onderzoeker beslist vraagtekens zetten, terwijl omgekeerd stellig ook te wijzen valt op andere plaatsen in de roman die misschien getuigen van een humoristisch oogmerk. Enkele denkbare aanvullingen wil ik hier direct noemen.

Wanneer Artur tegenover de moeder van de held, een koningin die zojuist aan zijn hof haar eertijds te vondeling gelegde zoon heeft weergevonden, gehoor geeft aan haar verzoek datse die ridder metter mouwen / Tote huus geleide (vs. 2168-2169), blijkt de Britse vorst allerminst vergeten te zijn hoe lastig het was geweest om de protagonist aan zijn hof terug te krijgen. Hoewel volstrekt onnodig - held en heldin hebben immers (althans in de compilatieversie van het verhaal) nog een langverbeid huwelijk in het verschiet - sluit Artur in zijn bezorgdheid voor alle zekerheid toch maar een, in mijn ogen vermakelijke, retourgarantie af door een stevig escorte mee te sturen. Hij...

[...] sende Walewain oec mede
Ende Percheval, ende beval hen dire^*,
Dat sine weder bringen scire^*.⁺

Als later in de roman over de koning van Cornwall, die gewapenderhand en dus op allerminst hoofse wijze de moeder van de RmM tot zijn vrouw wil maken, wordt gezegd dat hi minde met goder trouwe (vs. 3832), lijkt dit evenmin serieus bedoeld te kunnen zijn. Een derde en laatste voorbeeld van een denkbaar humoristisch op te vatten passage in de RRmM ontleen ik aan het reeds vaker aangehaalde artikel van Ulrike Wuttke. Hierin wordt de aandacht gevestigd op de namen van vier ridders die, net als de held, dingen naar de hand van Clarette: Gastolus vanden Gronen Dale, Carados vander Riviren, Amelant vander Montaengen en Marchelijs vander Linden (vs. 720-731). ‘Diese Textstelle macht auf Grund der seltsam klingenden geografischen und floralen Namen [...]

* met klem

* snel

+ (vs. 2171-2173)

[p. 58]

einen komischen, vielleicht auch ironischen Eindruck’.¹⁹¹ De amoureuze concurrentie lijkt niet al te serieus genomen te mogen worden, gelet op het onmiskenbaar fictionele karakter van de eigennamen en de buitengewestelijke bijklank ervan, die doet denken aan Vander Roetsen her Bayneel, het ‘ronkende pseudoniem’ van Keye in een door de compilator ingevoegde episode in Die wrake van Ragisel (vs. 13.379).¹⁹² Toch heb ik hier mijn twijfels, en dat niet alleen omdat deze vorm van humor in de studie van Philippe Ménard nergens wordt vermeld.¹⁹³ Want stuiten we in de wrake niet ook op een ridder met de naam Margilans vanden Boegarde? Komen we in de RRmM en elders niet Lanceloet van Lac tegen, tevens bekend als Lantsloot vander Haghedochte? En worden vergelijkbare niet ook in romans als Torec en Merlijn ál te frequent vermeld om hier humoristische bedoelingen achter te zoeken?¹⁹⁴

Het zal ondertussen duidelijk zijn: over de RRmM is ook wat betreft de ‘Arthurian comedy’ het laatste woord nog niet gesproken. Toch hoop ik met dit artikel te zijn geslaagd in mijn opzet, over de roman een licht te laten schijnen dat de geschiedenis van de ridder met de mouw doet kennen als een bijzondere creatie temidden van de vele scone avonturen die het genre rijk is. Het gaat om een fascinerend werk, dat aan de humor - in het eerste deel naar we hebben gezien intertekstueel van aard en hier samenhangend met de liefdesthematiek,¹⁹⁵ en in het plotmatig uitgewerkte tweede part minder subtiel een bron van ‘Schadenfreude’ - het karakter te danken heeft waaraan deze bijdrage haar titel ontleent: dat van een vermakelijk verhaal. Dit in aanleg vermakelijke karakter van de roman zal zich hebben kunnen manifesteren in de voordracht van (episoden uit) het verhaal, een aspect dat in deze bijdrage buiten beschouwing is gebleven; ‘very often, the difference between what is comic and what is not is simply in the telling’ (Tudor 2006, p. 137). Het is aan voortgezet onderzoek, uit te maken of er wellicht een verband bestaat tussen de verschillen in het type humor in de beide delen van de roman, en de ingrepen die het verhaal mogelijk heeft ondergaan toen de samensteller van de Lancelotcompilatie de RRmM geschikt maakte voor interpolatie in de later zo beroemd geworden codex.

191 Wuttke 2006, p. 138.

192 Zie voor deze typering van Keye's fictieve identiteit, in een episode waar ‘ongetwijfeld ironie in het spel’ is, Gerritsen 1963, p. 239.

193 Vgl. Ménard 1969, p. 39-40, p. 46-47 en p. 576-579.

194 Zie de CD-rom Middelnederlands voor fraaie riddernamen als Bruant vander Montangen, Druant vander Roetsebisen, Ydor vander Baser Rivire, Mares van der Roetsen, Eggelijn van den Dale, Drians van den Wilden Foreeste, Bliobleres van Deserte (dat nu heet Bern), Cristofles van der Valeyen en Griffoen vanden Quaden Passe. Vgl. ook het Repertorium van Eigennamen in Middelnederlandse Literaire Teksten).

195 De RRmM verdient om die reden mijns inziens vermelding in een volgende druk van Stemmen op schrift, waarin Frits van Oostrom op p. 280 Ferguut isoleert als ‘Onze enige heuse liefdesroman in het Arthurgenre.’

[p. 59]

Literatuur

Adams, T.: Violent passions. Managing love in the Old French verse romance. New York [etc.], 2005.

Archibald, E.: ‘Comedy and tragedy in some Arthurian recognition scenes.’ In: Busby en Dalrymple 2003, p. 1-16.

Bader [e.a.] (red.): Sprachspiel und Lachkultur. Beiträge zur Literatur- und Sprachgeschichte. Festschrift für Rolf Schröder zum 60. Gehurtstag. Stuttgart, 1994.

Batany, J.: ‘Les “Moniages” et la satire des moines au XI^e et XII^e siècles.’ In: Les chansons de geste du cyde de Guillaume d'Orange III: Les Moniages - Guibourc Hommage à Jean Frappier. Red. Ph. Ménard en J.-Ch. Payen. Parijs, 1983. P. 209-237.

Benton, J.R.: Medieval mischief. Wit and humour in the art of the Middle Ages. Stroud, 2004.

Besamusca, B.: Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen. Intertekstualiteit in drie Middelnederlandse Arturromans. Hilversum, 1993.

Besamusca, B.: ‘Die Rezeption von Chrétiens Yvain in den Niederlanden.’ In: Die Romane von dem Ritter mit dem Löwen. Red. X. von Erzdorff. Amsterdam - Atlanta, 1994. P. 353-368.

Besamusca, B.: ‘Het publiek van de Middelnederlandse Arturromans.’ In: Op avontuur. Middeleeuwse epiek in de Lage Landen. Red. J.D. Janssens [e.a.]. Amsterdam, 1998. P. 145-157 en p. 327-329.

Besamusca, B.: ‘Als je het doorhebt: humor in de Oudengelse en Middelnederlandse literatuur.’ In: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 117 (2001), p. 376-380.

Besamusca, B.: ‘Humor in Malagis.’ In: Van Madelgijs tot Malagis. Een bundel opstellen verzameld n.a.v. de tachtigste verjaardag van Gilbert de Smet. Red. G. de Schutter en J. Goossens. Gent, 2002. P. 65-76.

Besamusca, B.: The Book of Lancelot. The Middle Dutch Lancelot compilation and the medieval tradition of narrative cycles. Vert. Th. Summerfield. Cambridge, 2003.

Blakeslee, M.R.: Love's masks. Identity, intertextuality and meaning in the Old French Tristan poems. Cambridge, 1989.

Bogdanow, F.: ‘The love theme in Chrétien de Troyes's Chevalier de la Charrette.’ In: The Modern Language Review 67 (1972), p. 50-61.

Bouché, Th., en H. Charpentier (red.): Le rire au Moyen Age dans la littérature et dans les arts. Actes du colloque international des 17, 18 et 19 novembre 1988. Bordeaux, 1988.

Boutet, D.: ‘Le comique arthurien.’ In: Bibliographical Bulletin of the International Arthurian Society 52 (2000), p. 323-351.

Braet [e.a.] (red.): Risus Mediaevalis. Laughter in medieval literature and art. Leuven, 2003.

Brandsma, F.: ‘“Si loech stillekine”; dramatische ironie en entrelacement in de Lancelotcompilatie.’ In: Monniken, ridders en zeevaarders. Opstellen over vroeg-middeleeuwse Ierse cultuur en Middelnederlandse letterkunde, aangeboden aan Maartje Draak. Red. D.R. Edel [e.a.]. Amsterdam, 1988. P. 119-140.

Brandt, W.: ‘Die Beschreibung häßlicher Menschen in höfischen Romanen.’ In: Germanisch-Romanische Monatsschrift 35 (1985), p. 257-278.

Brault, G.: Early Blazon. Heraldic terminology in the twelfth and thirteenth centuries with special reference to Arthurian heraldry. Reprint 2^e dr. (1997). Woodbridge, 1998.

Breier, E. (red.): Parodie und Satire in der Literatur des Mittelalters. Greifswald, 1989.

Bumke, J.: Hoofse cultuur. Literatuur en samenleving in de volle Middeleeuwen. Vert. K. Hilbers en A. van Hommelen. 2 dln. Utrecht, 1989.

[p. 60]

Burns, E.J.: Courtly love undressed. Reading through dothes in medieval French culture. Philadelphia, 2002.

Busby, K.: ‘Ironisering en ridiculisering van de hoofsheid.’ In: Hoofse cultuur. Studies over een aspect van de middeleeuwse cultuur. Red. R.E.V. Stuip en C. Vellekoop. Utrecht, 1983. P. 139-153.

Busby, K.: ‘Medieval French Arthurian literature: recent progress and critical trends.’ In: The vitality of the Arthurian legend. A symposium. Red. M. Pors. Odense, 1988. P. 45-70.

Busby, K.: ‘General editor's forword.’ In: Busby en Dalrymple 2003, p. vii-viii.

Busby, K., en R. Dalrymple (red.): Comedy in Arthurian literature. Cambridge, 2003.

Buschinger, D., en A. Crépin (red.): Comique, satire et parodie dans la tradition Renardienne et les fabliaux. Actes du colloque des 15 et 16 janvier 1983. Göppingen, 1983.

Buschinger, D.: ‘Le motif du déguisement de Tristan dans les oeuvres médiévales allemandes des XII^e et XIII^e siècles.’ In: Masques et déguisements dans la littérature médiévale. Red. M.-L. Ollier. Montreal, 1988. P. 35-41.

Buschinger, D.: ‘l'Homme laid dans la littérature médiévale allemande. Un exemple: le “ackerkneht” dans la Couronne de Heinrich von dem Türlin (1230).’ In: Le beau et le laid au Moyen Âge. Aix-en-Provence, 2000. P. 59-65.

Buschinger, D.: ‘Die Marke-Figur in den Tristan-Fortsetzungen Ulrichs von Türheim und Heinrichs von Freiberg.’ In: Literarische Leben Rollenentwürfe in der Literatur des Hoch- und Spätmittelalters. Festschrift für Volker Mertens zum 65. Geburtstag. Red. M. Meyer en H.-J. Schiewer. Tübingen, 2002. P. 67-77.

Camille, M.: ‘Play, piety and perversity in medieval marginal manuscript illumination.’ In: Kröll en Steger 1994, p. 171-192.

Carasso-Kok, M.: ‘Het Woud zonder Genade.’ In: Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 107 (1992), p. 241-263.

CD-rom Middelnederlands. Woordenboek en teksten. Den Haag - Antwerpen, 1998.

Chênerie, M.-L.: Le chevalier errant dans les romans arthuriens en vers des XII^e et XIII^e siècles. Genève, 1986.

Classen, A.: ‘Humor in medieval German literature: revisiting a critical issue with special emphasis on the grotesque in Tristan als Mönch and Heinrich von dem Türlin's Diu Crône.’ In: Tristania 21 (2001-2002), p. 59-91.

Colby, A.M.: The portrait in twelfth-century French literature. Genève, 1965.

Curtius, E.R.: ‘Scherz und Ernst in mittelalterlicher Literatur.’ In: E.R. Curtius, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter. 11^e dr. Tübingen - Bazel, 1993. P. 419-434 (oorspr. versch. in Romanische Forschungen 53 (1939), p. 1-26).

Dragonetti, R.: La technique poétique des trouvères dans la chanson courtoise. Contribution à l'étude de la rhétorique médiévale. Brugge, 1960.

Ertzdorff, X. von: ‘König Artus’ site: ‘nehein rîter vor im az / des tages swenn aventiure vergaz / daz si sînen hof vermeit’. ‘In: Ist zwîvel herzen nâchgebûr. Günther Schweikle zum 60. Geburtstag. Red. R. Krüger [e.a.]. Stuttgart, 1989. P. 193-201.

Faral, E.: Les jongleurs en France au Moyen Age. 2e dr. Parijs, 1971.

Farrier, S.E.: ‘Hungry heroes in medieval literature.’ In: Food in the Middle Ages: a book of essays. Red. M. Weiss Adamson. New York, 1995. P. 145-159.

Feistner, E.: ‘Rollenspiel und Figurenidentität. Zum Motiv der Verkleidung in der mittelalterlichen Literatur.’ In: Germanisch-Romanische Monatsschrift 46 (1996), p. 257-269.

Ferlampin-Acher, C.: ‘Merveilleux et comique dans les romans arthuriens français (XII^e

[p. 61]

- XV^e siècles).’ In: Busby en Dalrymple 2003, p. 17-47.

Fichte, J.O.: ‘Lachen und komplexe narrative Strukturen in der mittelenglischen höfischen Romanze.’ In: Fietz [e.a.] 1996, p. 97-116.

Fietz [e.a.] (red.): Semiotik, Rhetorik und Soziologie des Lachens. Vergleichende Studien zum Funktionswandel des Lachens vom Mittelalter zur Gegenwart. Tübingen, 1996.

Frappier, J.: Chrétien de Troyes. The man and his work. Vert. (van de in 1957 verschenen Franstalige studie) door R.J. Cormier. Athens, Ohio, 1982.

Gaunt, S.: ‘Romance and other genres.’ In: The Cambridge companion to medieval romance. Red. R.L. Krueger. Cambridge, 2000. P. 45-59.

Gaunt, S.: Love and death in medieval French and Occitan courtly literature. Martyrs to love. Oxford, 2006.

Gerritsen, W.P.: Die wrake van Ragisel. Onderzoekingen over de Middelnederlandse bewerking van de Vengeance Raguidel, gevolgd door een uitgave van de Wrake-teksten. Assen, 1963.

Gerritsen, W.P.: ‘Een avond in Ardres. Over middeleeuwse verhaalkunst.’ In: Grote lijnen. Syntheses over Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam, 1995. P. 157-172 en p. 220-223.

Goff, J. le: Das Lachen im Mittelalter. Vert. J. Grube. Stuttgart, 2004.

Gordon, S.: Culinary comedy in medieval French literature. West Lafayette, Indiana, 2007.

Gravdal, K.: Ravishing maidens. Writing rape in medieval French literature and law. Philadelphia, 1991.

Gravdal, K.: ‘Chrétien de Troyes, Gratian, and the medieval romance of sexual violence.’ In: Signs 17 (1992), p. 558-585.

Grebe, A., en N. Staubach (red.): Komik und Sakralität. Aspekte einer ästhetischen Paradoxie in Mittelalter und früher Neuzeit. Frankfurt am Main, 2005.

Green, D.H.: Irony in the medieval romance. Cambridge [etc.], 1979.

Green, D.H.: Medieval listening and reading. The primary reception of German literature 800-1300. Cambridge, 1994.

Guerreau-Jalabert, A.: Motif-index of French Arthurian verse romances (XII^th-XIII^th cent.). Genève, 1992.

Guidot, B. (red.): Burlesque et dérision dans les épopées de l'occident médiéval. Actes du Colloque International des Rencontres Européennes de Strasbourg et de la Société Internationale Rencesvals (section Française) (Strasbourg, 16-18 septembre 1993). Parijs, 1995.

Gutwald, T: Schwank und Artushof. Komik unter den Bedingungen höfischer Interaktion in der ‘Crône’ des Heinrich von dem Türlin. Frankfurt am Main [etc.], 2000.

Haan, M.J.M. de [e.a.] (ed.): Roman van den Riddere metter Mouwen. Utrecht, 1983. Ook te vinden op https://www.dbnl.org/tekst/_rid001ridd01_01/index.htm en op de CD-rom Middelnederlands

Haidu, P.: Aesthetic distance in Chrétien de Troyes. Irony and comedy in Cligès and Perceval. Genève, 1968.

Hardwick, P., en S. Hordis (red.): Medieval English comedy. Turnhout, 2007.

Harper, R.: ‘Het woord bij de daad voegen. Ironie in de Seghelijn van Jherusalem.’ In: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 115 (1999), p. 297-314.

Harper, R.: ‘Walewein revisited.’ In: Spiegel der Letteren 41 (1999), p. 195-203.

Hartmann, S.: ‘Ein empirischer Beitrag zur Geschichte des Lachens im Mittelalter: Lachen beim Stricker.’ In: Mediaevistik 3 (1990), p. 107-129.

Hartung, W.: Die Spielleute im Mittelalter. Gaukler, Dichter, Musikanten. Düsseldorf - Zürich, 2003.

[p. 62]

Haug, W.: ‘Schwarzes Lachen: Überlegungen zum Lachen an der Grenze zwischen dem Komischen und dem Makabren.’ In: Fietz [e.a] 1996, p. 49-64.

Haug, W.: ‘Die komische Wende des Wunderbaren: arthurische Grotesken.’ In: Das Wunderbare in der arthurischen Literatur. Probleme und Perspektiven. Red. F. Wolfzettel. Tübingen, 2003. P. 159-174.

Haupt, J.: Der Truchseß Keie im Artusroman. Untersuchungen zur Gesellschaftsstruktur im höfischen Roman. Berlijn, 1971.

Hogenbirk, M.: ‘A comical villain: Arthur's seneschal in a section of the Middle Dutch Lancelot Compilation.’ In: Busby en Dalrymple 2003, p. 165-175.

Hogenbirk, M.: Avontuur en Anti-avontuur. Een onderzoek naar Walewein ende Keye, een Arturroman uit de Lancelotcompilatie. Amsterdam - Münster, 2004.

Hogenbirk, M.: ‘Wat een held! Humor in Walewein ende Keye.’ In: ‘Daer omme lachen die liede’. Opstellen over humor in literatuur en taal voor Fred de Bree. Red. T. van Strien en R. Zemel. Amsterdam - Münster, 2005. P. 31-36.

Huber, C.: ‘Lachen im höfischen Roman. Zu einigen komplexen Episoden im literarischen Transfer.’ In: Kultureller Austausch und Literaturgeschichte im Mittelalter. Red. I. Kasten [e.a.]. Sigmaringen, 1998. P. 345-358.

Hunt, T.: Yvain (Le Chevalier au Lion). Londen, 1986. (Critical guides to French texts).

Ihring, P.: ‘Wunder zum Lachen. Die komische Entzauberung des arthurischen merveilleux in zwei altfranzösischen Versromanen aus dem 13. Jahrhundert: Meraugis de Portlesguez und Les Merveilles de Rigomer.’ In: Das Wunderbare in der arthurischen Literatur. Probleme und Perspektiven. Red. F. Wolfzettel. Tübingen, 2003. P. 175-191.

Jaeger, C.S.: The origins of courtliness. Civilizing trends and the formation of courtly ideals 939-1210. 2e dr. Philadelphia, 1991.

Janssens, J.D.: ‘Het probleem van de ironie in de Middelnederlandse epiek.’ In: Cultuurwetenschappen in beweging. Red. T. Venckeleer en W. Verbeke. Leuven - Antwerpen, 1992. P. 141-161.

Jauß, H.R.: ‘Die klassische und die christliche Rechtfertigung des Hässlichen in mittelalterlicher Literatur.’ In: Die nicht mehr schönen Künste - Grenzphänomene des Ästhetischen. Red. H.R. Jauß. München, 1968. P. 143-168. Herdr. in: H.R. Jauß, Alterität und Modernität der mittelalterlichen Literatur. Gesammelte Aufsätze 1956-1976. München, 1977. P. 385-410.

Kelly, D.: ‘Chrétien de Troyes.’ In: The Arthur of the French. The Arthurian legend in medieval French and Occitan literature. Red. G.S. Burgess en K. Pratt. Cardiff, 2006. P. 135-185.

Kipf, J.K.: ‘Mittelalterliches Lachen über semantische Inkongruenz. Zur Identifizierung komischer Strukturen in mittelalterlichen Texten am Beispiel mittelhochdeutscher Schwankmären.’ In: Grebe en Staubach 2005, p. 104-128.

Kleinhenz, C.: ‘Perspectives on the quest motif in medieval Italian literature: comic elements in Antonio Pucci's Gismirante.’ In: Literary aspects of courtly culture. Selected papers from the seventh triennial congress of the International Courtly Literature Society. Red. D. Maddox en S. Sturm-Maddox. Cambridge, 1994. P. 249-256.

Knapp, F.P.: ‘Über einige Formen der Komik im hochmittelalterlichen Tierepos.’ In: Schröder 1982, p. 32-54.

Knapp, F.P.: Chevalier errant und fin'amor. Das Ritterideal des 13. Jahrhunderts in Nordfrankreich und im deutschsprachigen Südosten. Studien zum Lancelot en prose, zum Moriz von Craûn, zur Krone Heinrichs von dem Türlin, zu Werken des Strickers und zum Frauendienst Ulrichs von Lichtenstein. Passau, 1986.

[p. 63]

Kremer, K.R.: Das Lachen in der deutschen Sprache und Literatur des Mittelalters. Diss. Bonn, 1961.

Kröll, K., en H. Steger (red.): Mein ganzer Körper ist Gesicht. Groteske Darstellungen in der europäischen Kunst und Literatur des Mittelalters. Freiburg im Breisgau, 1994.

Lacy, N.J.: ‘Convention, comedy, and the form of La Vengeance Raguidel.’ In: Busby en Dalrymple 2003, p. 65-75.

Lacy, N.J., en J.T. Grimbert (red.): A companion to Chrétien de Troyes. Cambridge, 2005.

Lawrence, M.: Minstrel disguise in medieval French narrative: identity, performance, authorship. Diss. New York, 2001.

Lerchner, K.: Lectulus floridus. Zur Bedeutung des Bettes in Literatur und Handschriftenillustration des Mittelalters. Keulen [etc.], 1993.

Lie, O.S.H.: ‘Lichaamstaal. Fysiognomie in Middelnederlandse handschriften.’ In: Artes in context. Opstellen over het handschriftelijk milieu van Middelnederlandse artesteksten. Red. O.S.H. Lie en J. Reynaert. Hilversum, 2004. P. 41-55.

Lunin, V.: Kleid und Verkleidung. Bern, 1954.

Maddox, D.: The Arthurian romances of Chrétien de Troyes. Once and future fictions. Cambridge [etc.], 1991.

McLelland, N.: Ulrich von Zatzikhoven's Lanzelet. Narrative style and entertainment. Cambridge, 2000.

Ménard, Ph.: Le rire et le sourire dans le roman courtois en France au Moyen Age (1150-1250). Genève, 1969.

Ménard, Ph.: ‘La déclaration amoureuse dans la littérature arthurienne au XII^e siècle.’ In: Cahiers de Civilisation Médiévale 13 (1970), p. 33-42.

Michel, P.: ‘Formosa deformitas’. Bewältigungsformen des Häßlichen in mittelalterlicher Literatur. Bonn, 1976.

Moisan, A.: ‘Guillaume et Rainouart sous l'habit monacal: une rencontre singulière du spirituel et de l'humain.’ In: Guidot 1995, p. 93-110.

Morris, R.: ‘The knight and the superfluous lady: a problem of disposal.’ In: Reading Medieval Studies 14 (1988), p. 111-124.

Neubert, F.: ‘Die volkstümlichen Anschauungen über Physiognomik in Frankreich bis zum Ausgang des Mittelalters.’ In: Romanische Forschungen 29 (1911), p. 557-679.

Neumeister, S.: ‘Die Praxis des Lachens im Decamaron.’ In: Fietz [e.a.] 1996, p. 65-81.

Olson, G.: Literature as recreation in the later Middle Ages. Ithaca - Londen, 1982.

Oostrom, F.P. van: Lantsloot vander Haghedochte. Onderzoekingen over een Middelnederlandse bewerking van de Lancelot en prose. Amsterdam [etc.], 1981.

Oostrom, F.P. van: ‘Voortgang of vooruitgang in de studie van de Middelnederlandse letterkunde?’. In: De studie van de Middelnederlandse letterkunde: stand en toekomst. Symposium Antwerpen 22-24 september 1988. Red. F.P. van Oostrom en F. Willaert. Hilversum, 1989. P. 243-263. Met stilzwijgende aanpassingen herdrukt in: F.P. van Oostrom, Aanvaard dit werk. Over Middelnederlandse auteurs en hun publiek. Amsterdam, 1992. P. 252-273 en p. 309-329.

Oostrom, F. van: Stemmen op schrift. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur vanaf het begin tot 1300. Amsterdam, 2006.

Owen, D.D.R.: ‘Theme and variations: sexual aggression in Chrétien de Troyes.’ In: Forum for Modern Language Studies 21 (1985), p. 376-386.

Pallemans, G.: ‘Undoing the subversive: parody and the Wrake van Ragisel.’ In: King Arthur in the Medieval Low Countries. Red. G.H.M. Claassens en D.F. Johnson.

[p. 64]

Leuven, 2000. P. 151-161.

Pastoureau, M.: Armorial des chevaliers de la Table Ronde. Étude sur l'héraldique imaginaire à la fin du Moyen Age. 2e dr. Parijs, 2006.

Poel, D. van der: ‘Memorabele bomen. De minneboom als allegorische constructie in de Middelnederlandse wereldlijke letterkunde.’ In: Aan de vruchten kent men de boom De boom in tekst en beeld in de middeleeuwse Nederlanden. Red. B. Baert en V. Fraeters. Leuven, 2001. P. 239-257.

Pontfarcy, Y. de: ‘Le sénéchal Keu ou la fonction cosmique du rire.’ In: Études Celtiques 30 (1994), p. 263-283.

Pratt, K.: ‘Introduction.’ In: The Arthur of the French. The Arthurian legend in medieval French and Occitan literature. Red. G.S. Burgess en K. Pratt. Cardiff, 2006. P. 1-7.

Raudszus, G.: Die Zeichensprache der Kleidung. Untersuchungen zur Symbolik des Gewandes in der deutschen Epik des Mittelalters. Hildesheim [etc.], 1985.

Repertorium van Eigennamen in Middelnederlandse Literaire Teksten. Red. W. Kuiper [e.a.]. Op Internet te vinden op het volgende adres: http://cf.hum.uva.nl/dsphome/scriptamanent/remlt/remltindex.htm

Ribard, J.: ‘Un personnage paradoxal: le Gauvain du Conte du Graal.’ In: Lancelot, Yvain et Gauvain. Colloque arthurien belge de Wégimont. Red. J. de Caluwé-Dor. Parijs, 1984. P. 5-18.

Rieger, D.: ‘Le motif du viol dans la littérature de la France médiévale entre norme courtoise et réalité courtoise.’ In: Cahiers de Civilisation Médiévale 31 (1988), p. 241-267.

Rieger, D.: ‘“Il est a moi et je a lui”. Yvains Löwe - ein Zeichen und seine Deutung.’ In: Die Romane von dem Ritter mit dem Löwen. Red. X. von Erzdorff. Amsterdam - Atlanta, 1994. P. 245-285.

Röcke, W., en H. Neumann (red.): Komische Gegenwelten. Lachen und Literatur in Mittelalter und Früher Neuzeit. Paderborn [etc.], 1999.

Ruggiers, P.G. (red.): Versions of medieval comedy. Norman, 1977.

Rushing Jr., J.A.: Images of adventure. Iwain in the visual arts. Philadelphia, 1995.

Saly, A.: ‘La demoiselle “esforciee” dans le roman arthurien.’ In: Amour, mariage et transgressions au Moyen Âge. Red. D. Buschinger en A. Crépin. Göppingen, 1984. P. 215-222. Herdr. in: A. Saly, Mythes et dogmes. Roman arthurien. Épopée romane. Orléans, 1999. P. 75-84.

Schenck, D.P.: ‘Le comique et le sérieux dans le Moniage Guillaume et le Moniage Rainouart.’ In: Les chansons de geste du cyde de Guillaume d'Orange III: Les Moniages - Guibourc. Hommage à Jean Frappier. Red. Ph. Ménard en J.-Ch. Payen. Parijs, 1983. P. 239-259.

Schmolke-Hasselmann, B.: Der arthurische Versroman von Chrestien bis Froissart. Zur Geschichte einer Gattung. Tübingen, 1980.

Schnell, R.: Causa amoris. Liebeskonzeption und Liebesdarstellung in der mittelalterlichen Literatur. Bern - München, 1985.

Schröder, W. (red.): Wolfram Studien 7. Berlijn, 1982 (bijdragen over humor in middeleeuwse literatuur op p. 8-213).

Seitz, B.: Die Darstellung häßlicher Menschen in mittelhochdeutscher erzählender Literatur von der Wiener Genesis bis zum Ausgang des 13. Jahrhunderts. Diss. Tübingen, 1967.

Sigl, R.: Der Typus des listigen Helden in der mittelhochdeutschen epischen Literatur von König Rother bis zu Strickers Pfaffe Amis. Diss. Wenen, 2000.

[p. 65]

Smelik, B.: ‘Koning Artur wil niet eten. Van gewoonte tot geis.’ In: Madoc 15 (2001), p. 19-27.

Smith, S.: ‘Richars en de Riddere metter Mouwen toch neven? Nieuwe aandacht voor een oude hypothese.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 9 (1988), p. 91-116.

Smith, S.: ‘Van koning tot kroonprins. Over de structuur van de Roman van den Riddere metter Mouwen.’ In: ‘In onse scole’. Opstellen over Middeleeuwse letterkunde voor Prof. Dr. Margaretha H. Schenkeveld. Red. F. de Bree en R. Zemel. Amsterdam, 1989. P. 109-141.

Smith, S.: ‘Dat begin vanden Riddere metter Mouwen.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 12 (1991), p. 151-179.

Smith, S.: ‘“Der minnen cracht”. Over de thematiek van de Roman van den Riddere metter Mouwen.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 13 (1992), p. 37-63.

Smith, S.: ‘Mouw - minne - maunch. Over het attribuut van de riddere metter mouwen.’ In: Voortgang, jaarboek wor de neerlandistiek 22 (2004), p. 31-70.

Smith, S.: ‘Eenzame Egletine. Over een slapeloze vrouw in De Ridder met de Mouw.’ In: ‘Daer omme lachen die liede’. Opstellen over humor in literatuur en taal voor Fred de Bree. Red. T. van Strien en R. Zemel. Amsterdam - Münster, 2005. P. 23-30.

Smith, S.: ‘Een martiale monnik. Over moniage, tenue en toernooi in Die Riddere metter Mouwen.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 23 (2005), p. 33-90.

Steinmetz, R.-H.: ‘Komik in mittelalterlicher Literatur. Überlegungen zu einem methodischen Problem am Beispiel des Helmbrecht.’ In: Germanisch-Romanische Monatsschrift 49 (1999), p. 255-273.

Stuip, R.E.V. (vert.): Chrétien de Troyes: Perceval, of het verhaal van de Graal. Utrecht - Antwerpen, 1979.

Suchomski, J.: ‘Delectatio’ und ‘Utilitas’. Ein Beitrag zum Verständnis mittelalterlicher komischer Literatur. Bern - München, 1975.

Thompson, R.H.: ‘The prison of the senses: fin' amor as a confining force in the Arthurian romances of Chrétien de Troyes.’ In: Forum for Modern Language Studies 15 (1979), p. 249-254.

Tomasek, T.: ‘Komik im Minnesang. Möglichkeiten einer Bestandsaufnahme.’ In: Röcke en Neumann 1999, p. 13-28.

Tomasek, T.: ‘Bemerkungen zur Komik und zum “Humor” bei Wolfram von Eschenbach.’ In: Grebe en Staubach 2005, p. 94-103.

Topsfield, L.T.: Chrétien de Troyes. A study of the Arthurian romances. Cambridge [etc.], 1981.

Tudor, A.P.: ‘Nos rions de vostre bien: The comic potential of pious tales.’ In: Tudor en Hindley 2006, p. 131-150.

Tudor, A.P., en A. Hindley (red.): Grant risee? The medieval comic presence / La présence comique médiévale. Essays in memory of Brian J. Levy. Turnhout, 2006.

Uyttersprot, V.: ‘Arturnamen tot 1300.’ In: Arturus Rex, Volumen 1: Catalogus. Koning Artur en de Nederlanden La matière de Bretagne et les anciens Pays-Bas. Red. W. Verbeke [e.a.]. Leuven, 1987. P. 113-118.

Uyttersprot, V.: ‘Walewein, ideale schoonzoon of schertsfiguur? Ironie in Arturromans.’ In: Medioneerlandistiek. Een inleiding tot de Middelnederlandse letterkunde. Red. R. Jansen-Sieben [e.a.]. Hilversum, 2000. P. 204-216.

Uyttersprot, V.: ‘Entie hoofsche Walewein, sijn gheselle was daer ne ghein’. Ironie en het Waleweinbeeld in de Roman van Walewein en in de Europese middeleeuwse Arturliteratuur. Diss.

[p. 66]

Brussel, 2004.

Verberckmoes, J.: ‘What about medieval humour? Some historiography.’ In: Braet [e.a.] 2003, p. 1-9.

Verdon, J.: Rire au Moyen Âge. [Z.p.], 2001.

Weismann-Wiedemann, F.: ‘From victim to villain: King Mark.’ In: The expansion and transformations of courtly literature. Red. N.B. Smith en J.T. Snow. Athens, 1980. P. 49-68.

Wilcox, J. (red.): Humour in Anglo-Saxon literature. Cambridge, 2000.

Winkelman, J.H.: ‘Arturs hof en Waleweins avontuur. Interpretatieve indicaties in de expositie van de Middelnederlandse Walewein.’ In: Spiegel der Letteren 28 (1986), p. 1-33.

Wisbey, R.A.: ‘Die Darstellung des Hässlichen im Hoch- und Spätmittelalter.’ In: Deutschen Literatur des späten Mittelalters. Hamburger Colloquium 1973. Red. W. Harms en L.P. Johnson. Berlijn, 1975. P. 9-34.

Wuttke, U.: ‘Ein Minneritter als Mönch? Eine Episode des mittelniederländischen Artusromans De Ridder metter Mouwen aus Sicht der Genderforschung.’ In: Queeste, tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 12 (2005), p. 1-17.

Wuttke, U.: ‘“Clarette, die nine vaect”. Die Darstellung der Protagonistin im mittelniederländischen Roman De Ridder metter Mouwen.’ In: Queeste, tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 13 (2006), p. 130-153.

Zemel, R.: ‘Een spottende held in de Arturwereld.’ In: Accidentia. Taal- en letteroefeningen voor Jan Knol. Red. J. Noordegraaf en R. Zemel. Amsterdam, 1991. P. 169-181.

Zemel, R.M.T.: Op zoek naar Galiene. Over de Oudfranse Fergus en de Middelnederlandse Ferguut. Dl. I (niet verder versch.). Amsterdam, 1991.

Zemel, R.: ‘“Hoe Walewein Lanceloet bescudde ende enen camp vor hem vacht”. Over Lanceloet en het hert met de witte voet.’ In: De ongevalliche Lanceloet. Studies over de Lancelotcompilatie. Red. B. Besamusca en F. Brandsma. Hilversum, 1992. P. 77-97.

Zemel, R.: ‘Walewein en de verre geliefde.’ In: Het is kermis hier. Lezingen ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van Nederlands aan de Vrije Universiteit. Red. Th. van Dijk en R. Zemel. Amsterdam, 1994. P. 141-151.

Zemel, R.: ‘Moriaen en Perceval in “Waste Land”.’ In: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 112 (1996), p. 297-319.

Zemel, R.: ‘Perceval en geen einde.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 16 (1996), p. 7-26.

Zemel, R.: ‘Over drie romans in de Torec.’ In: Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 20 (2001), p. 47-71.

Zemel, R.: ‘De Roman van Walewein en het heldenlied.’ In: Maar er is meer. Avontuurlijk lezen in de epiek van de Lage Landen. Studies voor Jozef D. Janssens. Red. R. Sleiderink [e.a.]. Leuven, 2005. P. 27-44.

Zemel, R.: The quest for Galiene. A study of Guillaume's Arthurian romance Fergus. Amsterdam - Münster, 2006.

Ziolkowski, J.: ‘Avatars of ugliness in medieval literature.’ In: The Modern Language Review 79 (1984), p. 1-20.