Voortgang. Jaargang 24

[p. 2]

[p. 7]

Theo Janssen ‘tussen semantiek en pragmatiek’
Ter inleiding

Na een werkzaam leven van achtendertig jaar in de taalkundige neerlandistiek verlaat Theo Janssen (voluit: Theodorus Albertus Johannes Maria Janssen) in september 2006 zijn academische werkkring. Begonnen in 1968 in de sectie Nederlands van wat toen nog de Katholieke Universiteit Nijmegen heette, verhuisde Theo na zijn promotie in 1976 naar het Nederlands Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen. In 1985 volgde de overstap naar de Vrije Universiteit in Amsterdam, waar hij hoogleraar werd in de taalkunde en taalbeheersing van het Nederlands. In die laatste functie heeft hij meer dan twintig jaar het wetenschappelijk onderwijs en onderzoek gediend.

Zijn oriëntatie in de linguïstische theorie is door de jaren heen niet heel sterk veranderd. Al was de terminologie aanvankelijk anders, Theo heeft zich in onderwijs en onderzoek steeds met duidelijke voorliefde bewogen ‘tussen semantiek en pragmatiek’. Hoe moet de grens bepaald worden tussen wat door gebruikte taal tot uitdrukking wordt gebracht, en de informatie die van de communicatieve context uitgaat? Van zijn fascinatie door dit probleemgebied geeft Theo opnieuw blijk in het verhelderende interview dat Ronny Boogaart en Esther Pascual hem - onder voorwendsels - voor deze bundel hebben afgenomen.

‘Tussen semantiek en pragmatiek’ plaatsen zich met hun analyses en beschouwingen ook Theo's linguïstische (ex-)collega's die hebben bijgedragen aan deze speciale, aan hem opgedragen aflevering van het jaarboek Voortgang. Een eerste reeks artikelen heeft betrekking op de verhouding tussen semantiek en gebruikscontext in de analyse van Nederlandse taalverschijnselen. Ronny Boogaart en Arjan van Leuvensteijn behandelen onderwerpen op het terrein van de modaliteit, een veld dat Theo met name de laatste jaren is gaan bewerken: de modale infinitief (Boogaart) en bepaalde gebruiksgevallen van het werkwoord moeten in zeventiende-eeuws Nederlands (Van Leuvensteijn). De analyse van voorzetsels, voegwoorden en partikels had Theo al eerder beziggehouden. Verschillende constructies met dergelijke woorden vormen het onderzoeksterrein in de artikelen van Maaike Beliën (een monoseme analyse van de betekenis van het voorzetsel uit), Saskia Daalder (over constructies met het voegwoord mits), Robert Kirsner (een empirisch onderzoek naar maar in uitroepen zoals ho maar!, nee maar! en andere) en Frederike van der Leek en Ad Foolen (over de conceptuele basis van het gebruik van de voegwoorden doordat, omdat en want).

Lachlan Mackenzie, Danièle Torck en Ad Welschen nemen betekenis en gebruik van andere soorten van woorden en uitdrukkingen van het Nederlands onder de loep: de op merkwaardige wijze motiverende uitdrukking wegens omstandigheden (Mackenzie), de dubbelzinnige functie-aanduiding publicist (Torck) en de tendens in sommige soorten modern-Nederlandse teksten om uitdrukkingswijzen

[p. 8]

extra te verzwaren, waarbij bijv. aan de verwachtingen voldoen per automatisme uitgebreid wordt tot aan het verwachtingspatroon voldoen (Welschen).

Tot een verheldering van theoretische kwesties in de wisselwerking van semantiek en pragmatiek dragen de beschouwingen van Brisard, Spooren en Verhagen bij. Frank Brisard richt zich op stellingen van de constructiegrammatici; hij beveelt aan de eigenschappen van de samenstellende delen van een constructie niet te veronachtzamen. Wilbert Spooren behandelt een aantal theoretische ‘zorgen’ en daarop gebaseerde tendensen in het cognitief-linguïstisch denken die hij voor onnodig houdt. Arie Verhagen wijst in zijn opstel op de tegenstrijdige uitkomst van verschillende tests om te besluiten tot polysemie of monosemie van taaleenheden, een kwestie die hij wil oplossen met een andere visie op het onderscheid tussen semantiek en pragmatiek.

Ook bij toepassingen van theoretisch-taalkundig denken speelt de verhouding van semantiek en pragmatiek een rol. Esther Pascual en Christine Versluis laten dat zien met een analyse van de spontane spraak van een patiënt met Broca-afasie. Ondanks zijn talige beperkingen weet deze spreker complexe verhoudingen van perspectief uit te drukken. Eva Tol-Verkuyl demonstreert hoe zij Janssens werk, onder andere zijn analyse van de Nederlandse werkwoordstijden, toegepast heeft ten behoeve van een leerboek voor het onderwijs aan lerarenopleidingen.

Een aparte plaats nemen ten slotte de bijdragen in die zich bezighouden met gedachten over de verhouding van semantiek en pragmatiek die in de geschiedenis van de taalkunde naar voren zijn gekomen. Theo Janssen heeft enkele malen vergelijkingen getrokken tussen de cognitieve linguïstiek en de opvattingen over betekenis en gebruik bij neerlandici uit voorbije tijdperken. Lo van Driel sluit hierbij aan door het denken op dat punt van de negentiende-eeuwse schoolmeestergrammaticus (Lammert) te Winkel in zijn complexiteit uiteen te zetten. Jan Noordegraaf analyseert het ‘signifisch’ denken over de taal van de psychiater-literator Frederik van Eeden rond 1900, waarin de gewone taal als een gebrekkig communicatiemiddel naar voren komt. Hij trekt de vergelijking met de iets eerdere inzichten van de Franse linguïst Bréal, die een scherp oog had voor de wezenlijke informatie die de luisteraar uit de gebruikssituatie verkrijgt, en de taal daarom volstrekt adequaat achtte.

De bijdragen in deze bundel geven een indruk van de kaders waarin Theo Janssens wetenschappelijk werk en zijn visie op de problemen van de taalkunde een gewaardeerde rol speelt. Om bibliografisch mistasten bij het raadplegen van Theo's werk te voorkomen, is ook een zo volledig mogelijke lijst samengesteld van zijn publicaties in het vak. ‘Volledig’, dat wil zeggen volledig tot halverwege 2006. Want niemand gaat ervan uit dat Theo de Nederlandse taalkunde op korte termijn vaarwel zal zeggen!

Amsterdam, juli 2006