Voortgang. Jaargang 21

[p. 113]

NT2 in New Jersey in 1730
Francis Harrisons De Engelsche en Nederduytsche School-Meester nader bekeken
R.A. Naborn

Abstract - In spite of a reprint in 1976, Francis Harrison's The English and Low-Dutch-School-Master / De Engelsche en Nederduytsche School-Meester, printed in New York in 1730, remains relatively unknown. In this article I examine the contents and history of the two known copies of the book, and I argue that Harrison borrowed heavily from a number of predecessors in Europe. Although the book is a unique document about second language learning in Colonial North America, it cannot be used to prove language change there in the eighteenth century

In 1730 verscheen bij William Bradford in New York een boekje van 144 bladzijden 8vo., opdat ‘de Nederduytsche Inwoonders van Nort America in korten tyt de Engelsche Taal mogen leeren Spellen, Leesen, Verstaan en Spreeken. Ende de Engelsche in 's gelyks mogen leeren Spellen, Leesen, Verstaan en Schryven’. Toen ik vorig jaar een herdruk van dit boekje, De Engelsche en Nederduytsche School-Meester van de hand van Francis Harrison, tegenkwam, bleek mij al snel dat er slechts twee exemplaren op de wereld bekend zijn en dat zelfs de herdruk uit 1976 niet wijd verspreid is. Tot op heden hebben slechts weinigen het boekje aan een onderzoek onderworpen, hoewel het bestaan ervan ruim 40 jaar bekend is.

In dit artikel laat ik zien dat Harrisons boek bij lange na geen oorspronkelijk werk te noemen valt en dat het Europese bronnen heeft. Bovendien blijkt Harrison ook veel van zijn materiaal uit Engelse en Nederlandse lesboeken gehaald te hebben. Na een situatieschets tracht ik allereerst antwoord te geven op de vraag wie Francis Harrison was.

1. De situatie in achttiende-eeuws New Jersey

Op het eerste gezicht is het merkwaardig dat in New York in 1730 een boekje verscheen om Nederlandstaligen het Engels en Engelstaligen het Nederlands bij te brengen, en nog wel van de hand van iemand uit een klein plaatsje in New Jersey. Wie wilde er toen daar Nederlands leren, en waarom waren daar Nederlanders die Engels wilden leren?

In 1609 voer Henry Hudson, in opdracht van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) op zoek naar een kortere vaarroute naar Indië, met zijn

[p. 114]

Fig. 1. Somerset County, New Jersey in de achttiende eeuw; ligging in Amerika

[p. 115]

schip De Halve Maen de rivier op die later zijn naam zou krijgen, links en rechts de oevers als land ‘opeisend’ voor Nederland. Dit luidde een tijdperk van nadrukkelijke Nederlandse aanwezigheid in Amerika in, dat in zekere zin tot op heden voortduurt.

Van 1609 tot 1664 zwaaide men vanuit de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, met steun van de Verenigde Oostindische Compagnie en later de West-Indische Compagnie, de scepter over Nieuw-Nederland, dat grofweg de huidige staten Connecticut, New York, New Jersey, Pennsylvania en Delaware omvatte, een gebied vele malen groter dan Nederland. Er werden kerken gebouwd. Deze kerken stichtten vaak scholen¹ naar Nederlands model². De rechtspraak geschiedde in het Nederlands. In veel opzichten werd het leven van het vaderland gekopieerd.

Zonder bloedvergieten namen de Engelsen het gebied in 1664 over, en in de rechtspraak volgde men vanaf toen het Engelse systeem, wat onder andere de invoering van jury's tot gevolg had. De Nederlanders bleven echter, en ook hun taal en cultuur overleefden, en vandaag nog kan men er Nederlandse invloeden vinden.

Vele Nederlanders vestigden zich in de loop van de zeventiende en in het begin van de achttiende eeuw in New Jersey, veelal vanuit Manhattan en Long Island (‘'t Lange Eylandt’), eerst naar het noordelijk gelegen gebied rond Bergen, maar later ook naar Hunterdon, Middlesex en Somerset Counties, tussen New Brunswick en Princeton³. Vermeule schat dat in 1735 90% van de inwoners van Somerset County Nederlands waren en van Middlesex County 25%. Oostelijk New Jersey werd ongeveer voor de helft bevolkt door Nederlanders⁴.

1 West 1964: 4. West merkt verder nog op dat deze scholen zeer succesvol waren in de achttiende eeuw, maar dat hun populariteit afnam naarmate er meer vraag kwam naar openbare scholen.

2 In 1661 wordt voor het eerst melding gemaakt van een Nederlandse school in New Jersey, in Bergen. Burr 1942, p. 7; Corwin 1901, pp. 98, 542

3 Sommigen beweren dat de Nederlanders in het begin van de achttiende eeuw in groten getale New York voor New Jersey verruilden, omdat de nieuwe gouverneur van New York, Lord Cornbury, de vrijheden die de Nederlandse kerken decennia lang genoten, op tirannieke wijze beknotte (Corwin 1902, p. 99. Zie ook Burr 1942, p. 11). Aangezien Cornbury vanaf 1705 ook gouverneur van New Jersey was, en men toen geen aanstalten maakte weer te vertrekken, ligt deze reden niet erg voor de hand. Van Dyke ziet de vruchtbare grond die toen in de Millstone Valley in New Jersey te koop was, alsmede de aanwezigheid van vaarroutes, als de voornaamste reden voor de verhuizing van vele Nederlandse families naar de Raritan Valley. (Dyke, P.C. van 1997, p. 24). Van Dykes boek geeft een beschrijving van zijn voorvaderen na hun vertrek naar Amerika, en zijn familie is een voorbeeld van de beschreven verhuizing. In Six Mile Run komt zijn familie met drie verschillende Harrisons in aanraking: p. 26 beschrijft Rocky Hill Mills, gebouwd door John Harrison in 1702, en p. 25 meldt de verkoop van land door Benjamin Harrison uit Rocky Hill aan Jan Van Dike in 1729. Francis Harrison uit Six Mile Run wordt op p. 47 genoemd als de waarschijnlijke leraar van de volgende generatie Van Dikes.

4 Vermeule 1923: 293. Het gaat om relatief kleine aantallen: zo'n 26.500 inwoners in heel Oost New Jersey.

2. Wie was Francis Harrison?

Toen de New York Historical Society in 1958 een exemplaar van De Engelsche en Nederduytsche School-Meester verwierf, schreef Edgar Franklin Romig er een artikel over voor het New York Historical Society Quarterly.

Romig moet toegeven dat er over Francis Harrison praktisch niets bekend is, en ‘he must for the present be a stranger to us.’⁵ Slechts één referentie kan Romig vinden: op 1 december 1722 is Francis Harrison getuige bij het opmaken van het testament van John Vliet uit Six Mile Run, NJ. Het was zeer gebruikelijk dat onderwijzers zich met officiële documenten bezighielden, aangezien zij zich van de pen konden bedienen.

Ondanks een gebrek aan gegevens concludeert Romig dat Francis Harrison een goedmoedig man was, goed bekend met de Engelse en

5 Romig 1959: 159.

[p. 116]

Nederlandse tradities, met de stads- en de landscultuur, en die zich inzette voor betere betrekkingen binnen zijn gemeenschap.

Hoewel er weinig over Harrison geschreven is, wordt er steevast vanuitgegaan dat hij Engels en Nederlands sprak. Buccini wijst er nog op dat zijn naam er niet op hoeft te duiden dat hij geen New Jersey Nederlander was⁶. Dat er in Somerset County tweetalige lieden rondliepen, staat vast, maar of Harrison er een was valt nog te bezien. Met zijn boekje als enige bron kan in ieder geval niet worden vastgesteld hoe het met zijn talenkennis gesteld was.

Het beeld dat te voorschijn komt uit de vindplaatsen waarin aan Francis Harrison gerefereerd wordt (zie Bijlage 1), is enigszins, maar niet veel meer ingekleurd dan de beschrijving van Romig. Francis Harrison is waarschijnlijk in 1693/4 geboren, wellicht als zoon van John Harrison, bekend als de ‘Great Landholder’, en hij was werkzaam als leraar, rechter, douanebeambte, belastinginspecteur, secretaris en commissielid.

Er zou sprake kunnen zijn van twee personen met de naam Francis Harrison: één in New Jersey en één in New York. Ik ga er voorlopig vanuit dat het hier om slechts één Francis Harrison gaat, aangezien de afstand tussen Six Mile Run, NJ en New York City, NY slechts 50 km bedraagt, aangezien in het andere geval William Bradford documenten van twee verschillende heren Francis Harrison zou hebben gedrukt zonder op zo'n opmerkelijk toeval gewezen te hebben, en aangezien de tijdstippen waarop Harrison in New Jersey en New York gesignaleerd is, niet uitsluiten dat hij in beide staten gewoond heeft.

Waarom is er zo weinig over Harrison te vinden? Enerzijds ontbreken de archieven van de kerk in Six Mile Run van voor 1740, en anderzijds heeft Harrison een prominente rol gespeeld in het verzoek om een nieuwe dominee naar de streek te halen. Dit was ongetwijfeld als motie van wantrouwen tegen dominee Frelinghuysen bedoeld. Hij moet ook De Klagte van eenige Leeden der Nederduytsche Hervormde Kerk, [...] over het gedrag [...] van Do. Theodorus Jacobus Frilinghuysen met syn Kerk-Raaden [...] in 1725 gesteund hebben, hoewel hij niet tot de ondertekenaars behoort, die jarenlang uit de kerk verbannen werden⁷. Toen dit conflict woedde, kwam De Engelsche en Nederduytsche School-Meester uit. Wellicht om die reden kreeg Harrisons boek geen aandacht in de officiële organen⁸.

6 Buccini 1995: 232.

7 Zie Tanis 1967 voor de levensloop van Frelinghuysen, en het conflict tussen hem en enkele kerkleden.

8 Corwin 1901 meldt niets over het boek. Wel wordt Francis Harrison genoemd, in november 1729, als ondertekenaar van een belofte van leden van de Congregatie van Three Mile Run, NJ, om het salaris van een Nederlands Hervormde dominee te betalen.

3. Analyse van De Engelsche en Nederduytsche School-Meester

Om Harrisons boek op waarde te kunnen schatten, is een systematische analyse nodig van het werk aan de hand van geschikte beoordelingspunten. Ik zal hiervoor de punten gebruiken die Loonen hanteert⁹, ook omdat zo een

9 Voor de basis van zijn criteria zie Loonen 1991: 189-190.

[p. 117]

mogelijkheid tot vergelijking gecreëerd wordt. De volgende beoordelingspunten zullen achtereenvolgens aan bod komen: 1. drukgeschiedenis; 2. doelgroep; 3. inhoud en analyse; 4. bronnen; 5. ideeën over taalverwerving en onderwijsmethode; 6. evaluatie.

3.1 Drukgeschiedenis

Voor zover bekend is het boek slechts eenmaal gedrukt door William Bradford, in 1730 in New York. Bradford, bekend als eerste (Quaker) drukker in Pennsylvania in 1685, in New York in 1693 en in New Jersey in 1723, heeft in zijn bijna 60 jaar in het drukkersvak ongeveer 1100 werken gedrukt, waaronder slechts 10 in het Nederlands.¹⁰

In 1976, waarschijnlijk in het kader van de viering van het 200-jarig bestaan van de Declaration of Independence, is een herdruk van het originele boek verschenen, met een inleiding door Geoffrey Needler, bij AMS Press in New York City. Zelfs de verspreiding van deze herdruk is beperkt, en tot voor kort was er in heel Nederland geen exemplaar van te vinden¹¹.

Over de oplage van Harrisons boek is niets bekend. In het algemeen werden er in die tijd enkele honderden exemplaren van boeken gedrukt; indien nodig volgde een herdruk. Van De Engelsche en Nederduytsche School-Meester uit 1730 zijn slechts twee exemplaren bekend: in de New York Historical Society (NYHS), een exemplaar dat in 1958 verworven werd, en een in de Rosenbach Library in Philadelphia, verkregen in 1935. Een vergelijking van beide exemplaren laat geen twijfel bestaan over de vraag of zij van dezelfde oplage afkomstig zijn: de verschillen (een handgeschreven verhandeling over de naamvallen in het exemplaar in de Rosenbach Library, enkele extra bladzijden gebruikt voor de band in het NYHS-exemplaar) hebben niets met een verschil in oplage te maken. Uit het NYHS-exemplaar is een kwart bladzijde weggesneden, waardoor vier regels tekst uit het Aan den leser ontbreken¹².

10 Eén hiervan is de eerder genoemde Klagte, die volgens Edelman het enige document is waarop de namen van zowel William Bradford als J. Peter Zenger voorkomen (Edelman 1974: 31).

11 Inmiddels heeft de Vrije Universiteit te Amsterdam een exemplaar aangeschaft.

12 Helaas is het NYHS-exemplaar gebruikt voor de herdruk, zodat deze vier regels op de laatste bladzijde van de inleiding ontbreken, tussen punctueel en 't Is nu een lange tyt geleden: ‘tueel in kan wesen als ik anders ongetwyffelt // soude geweest hebben, en 't is veel gemakely- // ker de Fouten te vinden die in 't Timmeren // begaan zyn, als de selfde in 't eerste wel te // Fabriceren.’

3.2 Doelgroep

De titelpagina (zie figuur 2) geeft de doelgroep aan als ‘de Nederduytsche Inwooners van Nort America’ en ‘de Engelsche’ moeten dan ook begrepen worden als die welke in Noord-Amerika wonen. In zijn ‘Aan den leser’ maakt Harrison duidelijk dat hij de Engelstaligen en Nederlandstaligen, die zo dicht bij elkaar wonen, middels dit boekje elkaar beter wil laten begrijpen. Verwijzingen in het boekje lijken de doelgroep soms te beperken: ‘kinderen’ (14) en ‘Leerling’ (120, 127), wat voor een schoolmeester niet vreemd lijkt, en soms uit te breiden: ‘[...] and that plainly in the Dutch

[p. 118]

Tongue. for the better Instructing of the Netherlanders, and the Dutch Inhabitants of this Northern part of America in the English Tongue’ (119).

Fig 2 Titelpagina van De Engelsche en Nederduytsche School-Meester

Met ‘Leser’ (90, 92), ‘Reader’ (119), ‘gy’ en ‘Ul.’ (127) lijkt Harrison zich niet tot jonge studenten te richten. De zakenbrieven aan de ene kant, en de theoretische behandeling van (in ieder geval een deel van) de grammatica aan de andere kant, waaronder een aantal verwijzingen naar het Latijn, doen vermoeden dat niet alles bedoeld was voor taalverwerving door kinderen en dat ook zakenlieden niet (uitsluitend) de doelgroep vormden. Voor universitaire studenten, indertijd ver te zoeken in Noord-Amerika, zouden ook slechts delen van het boek geschikt materiaal vormen.

Zou het kunnen, zoals Loonen zich dat afvraagt bij Edward Richardson (zie 3.4 hieronder), dat ook De Engelsche en Nederduytsche School-Meester ‘a mixed bag with little bits for each and everyone’ is? De Engelsche en Nederduytsche School-Meester maakt een enigszins rommelige indruk op de lezer. ‘A mixed bag’ zou een betrekkelijk positieve beschrijving zijn van de

[p. 119]

wijze waarop Harrison zich van de twee talen bedient in zijn boek. Het feit dat zijn woordenlijst (ingedeeld in één- tot en met zevenlettergrepige woorden), die bijna de helft van het boek beslaat, slechts voor het Engels gegeven wordt, moge ook als bewijs dienen van het onevenwichtig gebruik van het Nederlands en het Engels.

De conclusie lijkt gerechtvaardigd dat Harrisons doelgroep eigenlijk de Nederlandstaligen in Noord-Amerika zijn, die Engels willen leren. Slechts de Engelse grammatica wordt behandeld, en bijna alle voorbeelden worden eerst in het Engels gegeven, waarna de vertaling naar het Nederlands volgt.

3.3 Inhoud en analyse

Aan de hand van Harrisons indeling volgt hier een analyse van de inhoud van De Engelsche en Nederduytsche School-Meester.

Titelpagina

De titelpagina (zie figuur 2) verwoordt het doel van dit boekje, en het bevat tevens een van de twee verwijzingen naar Noord-Amerika¹³ in het boek. Interessant is het verschil in de opsomming van taalvaardigheden: het ‘spreeken’ voor de Nederlanders is vervangen door het ‘schryven’ voor de Engelsen, wellicht een verwijzing naar het ontbreken van hulp bij de uitspraak van het Nederlands.

De schrijver wordt hier vermeld als ‘School-Meester, in Somerset County, in Nieuw-Jersy, in America’. Het is de vraag of dit voldoende bewijs is dat hij zichzelf als schoolmeester beschouwde. De tekst op de titelpagina kan zeer wel van de drukker en boekverkoper, William Bradfords¹⁴ hand zijn (het boek werd gedrukt in ‘Nieuw-Jork’, in 1730, en was te koop bij de drukker).

13 De andere is te vinden op bladzijde 119: ‘[...] and that plainly in the Dutch Tongue, for the better Instruction of the Netherlanders, and the Dutch Inhabitants of this Northern part of America in the English Tongue.’

14 William Bradford was de eerste drukker in de stad Philadelphia, in 1685. Waarschijnlijk vanwege een (geseponeerde) rechtzaak, en dankzij een aanbod vanuit New York, vertrok Bradford uit Philadelphia, om ook de eerste drukker van New York te worden, in 1693. Zijn carrière als drukker zou meer dan een halve eeuw omvatten, en hij stierf op 92-jarige leeftijd.

Aan den leser

De inleiding, To the reader/Aan den leser (zie figuur 3), beslaat vier bladzijden, en wordt in kolommen, links in het Engels, rechts in het Nederlands, weergegeven. Harrison hoopt de twee talen, Engels en Nederlands, nader tot elkaar te brengen, omdat de natuur (geografisch dicht bij elkaar) en de voorzienigheid (handel en uitwisseling) het noodzakelijk hebben gemaakt dat beide volken elkaars taal begrijpen. Succes heeft Harrison pas als iemand baat bij zijn boek heeft gehad. Mocht er kritiek zijn, dan moet men weten dat dit Harrisons eerste poging tot een dergelijk boek is, en ‘ook en heb ik noyt diergelyke gront regulen tot dien eynde gesien’. Zijn andere werkzaamheden lieten hem niet toe nauwkeuriger te werk te gaan, en bovendien is het gemakkelijker constructiefouten te vinden dan een

[p. 120]

[p. 121]

Fig 3. Inleiding van Anglo-Belgica en Den Engelschen Schoolmeester (p. 120) en De Engelsche en Nederduytsche Schoolmeester (p. 121)

[p. 122]

gebouw van de grond af op te bouwen. Hoewel hem al lang geleden verzocht is dit werk te schrijven, heeft hij steeds gewacht in de hoop op een geschiktere persoon om het te doen. Hij beveelt het de lezer aan, en tekent, met een gebed dat Gods zegen op de eendracht en vrede tussen het ‘Koninkryk van Groot-Britanien en de vereenigde Provintien’ zal blijven rusten, Francis Harrison, te ‘Rariton, Nieuw-Jersy, Ses Myl Run¹⁵, Augustus 1. 1729’. Onduidelijk is hoe deze datum gelezen dient te worden: op bladzijde 88 geeft Harrison aan hoe de ‘Nederlandsche Styl’ van dateren meer dan een jaar verschil oplevert met de ‘Oude of Engelsche Styl’ (zie figuur 5 hieronder). Aangezien hij hier, en ook later in de brieven, de datum in de twee talen gelijk laat, mag men aannemen dat hij met de ‘Engelsche Styl’ gebroken heeft. De datum 1 augustus 1729 ligt ook meer voor de hand dan 1728, voor een boek dat in 1730 verschijnt.

15 Dit is niet in tegenspraak met de vermelding op het titelblad: Six Mile Run ligt in Somerset County, in New Jersey.

Chapter I. Of Letters Simple and Compounded

Het eerste hoofdstuk beslaat 12 bladzijden, onderverdeeld in drie ‘Afdeelingen’:

1. Van 't Getal, Benaminge, ende Onderscheydinge van Enckelde Letteren (N)¹⁶

In een vrij wetenschappelijke beschrijving, waarin ook het Grieks, Hebreeuws, Chaldeeuws, Syrisch, Arabisch en Latijn genoemd worden, laat hij zien dat het Nederlands, net als het Engels, 24 letters in zijn alfabet heeft. Het Engels heeft er, blijkt even later, toch 26, omdat het de I en de U zowel als klinker als als medeklinker kan gebruiken. Verder gaat hij in op de uitspraak van de verschillende klanken.

2. Van de t' samen gevoegde (Compounded) Letteren, dat is van twee-Klinkers en drie-Klinkers (N)

Tweeklanken moeten onderverdeeld worden in ‘rechte Diphthongen’, waarvan er slechts weinig zijn, en ‘oneygentlyke Diphtangen [sic!]’, waarbij de tweede klinker geen ‘geluyt’ heeft, zoals aa. De juiste kennis en het gebruik van de twee- en drieklanken is belangrijk, wat verklaart waarom er lang bij stilgestaan is.

3. Van de dobbelde Letteren, voornamentlyk samen-gevoegde Consonanten (N)

De uitspraak van verschillende combinaties van medeklinkers wordt behandeld. Lijsten van Engelse woorden beginnend met of eindigend in th worden gegeven, met hun vertaling naar het Nederlands. Ook de uitspraak van woorden beginnend met wh wordt met een lijst woorden duidelijk gemaakt. Een aardig voorbeeld is ‘wherry’, dat in het Nederlands ‘vaerschuytjen’ betekent. Het woord komt echter in zijn woordenlijst later niet voor.

16 In het vervolg worden taal en tekstopmaak zo tussen haakjes aangegeven: T = tekst; K = kolommen; E = Engels; N = Nederlands.

[p. 123]

Chap II. Van de Syllaben

Dit hoofdstuk vormt bijna de helft van het gehele boek, en is ook in drie ‘Afdeelingen’ onderverdeeld.

1. Van de beduydinge der Syllaben

Dit onderdeel is slechts een alinea lang (N), en geeft de etymologie van het woord ‘syllabe’ (‘afkomstig van een t' samen gevoegd Grieks woort’), en de definitie: de verzameling van alle klanken die in één adem uitgesproken worden, wat een geheel woord of een gedeelte daarvan kan zijn.

2. Van de partitie ofte verdeelingen van Syllaben in een Woort

Deze afdeling beslaat iets meer dan één bladzij (N, met een alinea in het Engels), en gaat uitvoerig in op de vraag hoe woorden in lettergrepen verdeeld moeten worden. Harrison geeft aan dat er schrijvers en drukkers zijn die fouten maken bij de afbreking van woorden.

3. Particulier Exampelen van de Spellinge der Syllaben

Het laatste deel van dit hoofdstuk bestrijkt 69 bladzijden (K, E-N). ‘Tot gerief van de Kinderen’ worden ‘eenige Exempelen’ gegeven, een slordige 4800 zal blijken! De eerste 22 bladzijden geven een alfabetisch gerangschikte lijst van Engelse woorden van één lettergreep (‘Words of One Syllable’), met hun Nederlandse vertaling. ‘Two Syllables’ vergen 25 bladzijden, ‘Three’ 14, ‘Four’ iets meer dan 4, ‘Five’ 2 ½ en ‘Six and Seven’ 1.

Zonder overgang of hoofdstukaanduiding volgen nu enkele stukken over diverse onderwerpen:

-	4½ bladzijden met homonymie (‘An Alphabetical Table of Words which have the like Sound and Pronunciation, but of a different Sence and Spelling’) (K, E-N);
-	2½ bladzijden met maten en gewichten (‘Of Weight and Measure’) (K, E-N), waaraan toegevoegd ‘Of the Days of the Week’, ‘The Names of the Months’ en ‘Of Numbers Etc., Of Numbers of Days’ (alle K, E-N).
-	3 bladzijden ‘The Ten Commandments’, met een inleiding (K, E-N)
-	1 bladzijde ‘The Twelve Articles of the Christian Faith / De Twaalf Artykelen des Christelyke Geloofs’
-	6 bladzijden met enkele gebeden: ‘The Lords-Prayer / Het Gebedt Onses Heere’, met commentaar en nogmaals het Onze Vader in het Nederlands (T, N), ‘Morning Prayer / Het Morgen Gebedt’, ‘Evening Prayer / Avond Gebedt’, ‘Prayer before Meat / Gebet voor den Eeten’ en ‘A Prayer after Meat / Een Gebet na den Eeten’ (alle K, E-N).
-	16 bladzijden met ‘Several Letters / Verscheyde Brieven’ (eerste bladzij K, verder T, E-N). Drie van de zeven brieven zijn gedateerd, alle 1729. De plaatsnamen bij de gedateerde brieven zijn Nieuw-Jersy, Rariton; Nieuw-Jork; en London. Zoals wel vaker in dit soort leerboeken gebruikt Harrison

[p. 124]

initialen in plaats van volledige namen. Opvallend daarbij is dat hij de zoon die zijn vader bedankt voor zijn goede zorgen voor zijn opvoeding, de initialen FH (zou Francis Harrison zelf kunnen zijn) geeft. Verdere initialen zijn WM, AH, BL, nogmaals FH (als ondertekening van Een Brief van Raat tot een jong Koopman [...]), JZ en JP.

An Abstract of English Grammar / Een kort Begryp van de Engelsche Grammatica, om perfect de Engelsche Taal te Leeren.

Na een korte inleiding (E) wordt in drie bladzijden ‘Sect. I. Of the Number, Denomination, and Difference of simple Letters’ (N) behandeld. Hier is waarschijnlijk bedoeld ‘Part I’, aangezien vanaf bladzijde 120 ‘The Second Part of the Grammar’ aan de beurt is. Deze tekst in het Nederlands volgt de eerste bladzijden van het boek, in het Engels, op de voet.

In ‘The Second Part of the Grammar’ wordt, onder ‘Etymology, ofte Oorspronk der Woorden’ (E-N), in ‘Capittel I. Van de Afkomste der Engelsche Woorden’ (twee bladzijden, delen 1 en 2 N, deel 3 E) beweerd dat éénlettergrepige woorden meestal Teutonisch zijn, dat ‘de Hoogduytsche Taal sonder twyfel ouder is als de Latynsche[...]’, en dat meerlettergrepige Engelse woorden uit het Latijn afkomstig zijn, vaak via het Frans. Na de (tweetalige) voorbeelden gaat Harrison in het Engels over, en onderaan de tweede bladzijde keert hij naar het Nederlands terug.

In ‘Capit. II. Van het Onderschyt der Woorden, ofte Deelen des Spraaks’ (3 bladzijden, N) beperkt Harrison zich tot een van de acht woordsoorten, namelijk de zelfstandige naamwoorden. Het Engels kent slechts twee vormen voor de zelfstandige naamwoorden: enkelvoud en meervoud. In het Latijn en Grieks komen er meer dan vijftig voor. ‘Derhalven kan men de Engelsche Taal in soo veel te korter tyt, en met meerder gemak leeren, om dat in de buyginge haarer Woorden, de uytgangen der selve minder veranderingen hebben als de andere Europaische Taalen’.

‘Capit. III’ (zonder titel) (10 bladzijden, eerste 5 N, vervolgens één N, E en N, dan E-N, dan weer alleen N) vervolgt de behandeling van de zelfstandige naamwoorden, en wel over de vorming van het meervoud, over de vergrotende en overtreffende trap, en over de naamvallen. Verder komen achtereenvolgens het voornaamwoord en het werkwoord aan bod. Aan het werkwoord worden vier bladzijden besteed, verdeeld over drie afdelingen: 1. Van de Geslachten der Persooneelike Werk-woorden: hier wordt onderscheid gemaakt tussen Werkende Werk-woorden (uit de voorbeelden blijkt dat Harrison de overgankelijke werkwoorden bedoelt), Leydende Werkwoorden (werkwoorden in de lijdende vorm) en Onsydige Werk-woorden (onovergankelijke werkwoorden)¹⁷.

2. Van de Moods ofte Wysen der Vervoegingen (Toonende, Gebiedende,

17 Waarschijnlijk is deze terminologie via Richardson en Hillenius van Van Heule afkomstig (Van Heule 1625).

[p. 125]

Onbepaalde, Vermogende, Aanvoegende en Wenschende Wyse), en 3. Van de Tenses ofte Tyden, waardoor een Verbum uytgesproken Wort. Het Engels kent vijf tijden, te weten de Tegenwordige (ott), onvolkomen (ovt), volkomen (vtt) voorleden (vvt) en Toekomende Tyt (ottt).

In ‘Capit. IV. Of Participles / Van de Deel-woorden’ (8 bladzijden: eerste 2 E-N, dan E, dan weer E-N, tenslotte E) worden het deelwoord, maar ook het bijwoord (22 verscheyden Beteekenissen!), het voegwoord, het voorzetsel en de tussenwerping besproken.

De in ‘Capit. II’ genoemde ‘Acht Deelen des Spraaks, ofte verschydentheden van Woorden’, achtereenvolgens Naam-Woort (zelfstandig naamwoorden), Voor-naam (voornaamwoorden), Werk-woort (werkwoorden), Deel-woort (deelwoorden), Hulp-woort (bijwoorden), 't Samen voeginge (voegwoorden), Voorsettinge (voorzetsels) en Tusschen werpinge (tussenwerpsels) worden dus verdeeld over de laatstgenoemde drie hoofdstukken uitgelegd.

Het boek eindigt met twee bladzijden met Nederlandse en Engelse namen, ‘A Table of Names, Dutch and English.’

3.4 Harrisons bronnen

Dat Harrison, in tegenstelling tot de bewering in zijn Aan den leser dat hij ‘noyt diergelyke gront regulen’ gezien heeft, uit eerdere bronnen geput heeft, staat vast. Figuur 4 laat zien waar Harrison welke bronnen heeft aangesproken voor zijn werk. Dat Harrison deze bronnen zo uitgebreid gebruikte, is belangrijk om te weten. Dit zeg ik niet om Harrison postuum te veroordelen wegens plagiaat of blindelings kopiëren, want dat was voor 1800 een veel gevolgde praktijk: bij Loonen lezen wij over het ontlenen, wat zich niet beperkte tot de teksten en het oefenmateriaal, want zelfs de inleiding werd weleens overgenomen¹⁸. Het belang van deze analyse en vermelding van zijn bronnen schuilt in de vraag in hoeverre wij conclusies kunnen en mogen verbinden aan bijvoorbeeld het taalgebruik in Harrisons boek.

Anoniem. 1646. The English Schole-Master[...] Den Engelschen School-Meester[...]. Amsterdam: geen drukker [de tweede druk (1658) vermeldt Joannes J. Bouman als drukker].

Dit werk uit 1646, met een derde druk in 1663, zou in ieder geval Harrison het idee voor zijn titel gegeven kunnen hebben. Afgaande op de inhoud van dit anoniem verschenen werkje zou ‘Nederduytsch’ ook niet misstaan hebben in de titel. Het staat te boek als het eerste volledige¹⁹ tweetalige tekstboek dat voor Nederlandstaligen in het Nederlandstalige gebied ontwikkeld is. De schrijver heeft er duidelijk voor gekozen een beknopt tekstboek te maken: uitspraak, woordsoorten (beide onder ‘etymologie’) en

18 Loonen 1991: 180-184. Bovendien, zo schrijft Loonen, was plagiaat een probleem van de drukker, en niet de schrijver. De privileges die werden gegeven verwezen ook naar de drukker. Uiteraard zullen er weinig klachten bij Bradford terecht gekomen zijn waar de door Harrison gebruikte originelen alle meer dan 40 jaar oud waren, en bovendien in Europa gedrukt.

19 Voor een definitie van ‘volledig’ zie Loonen 1991: 106+210.

[p. 126]

zinsleer komen hierin in slechts 39 bladzijden aan bod (ter vergelijking: Richardsons Anglo-Belgica (zie hieronder) besteedt hieraan 345 bladzijden). Het oefenmateriaal bestaat uit religieuze teksten, stichtelijke gezegdes, dialogen en brieven, volgens Loonen waarschijnlijk alle overgenomen van andere bronnen.²⁰

Loonen toont aan dat Richardson voor zijn Anglo-Belgica veel tekst uit dit werk ‘geleend’ heeft, vaak aangepast, maar soms ook zonder wijzigingen. Toch moet Harrison zelf ook Den Engelschen Schoolmeester onder ogen gehad hebben, aangezien hij tweederde van de inleiding letterlijk heeft overgenomen (zie figuur 4 hieronder). Ook enkele van de religieuze teksten staan letterlijk zo in Den Engelschen Schoolmeester, maar bewijs dat hij ze hieruit overgenomen heeft is moeilijk te geven, aangezien hier waarschijnlijk wel op meer manieren aan te komen was in New Jersey / New York²¹.

Helderen, J.G. van. 1675. A New and Easy English Grammar, Containing Brief Fundamental Rules, Usual Phrases, Pleasant and Choise Dialogues [...]. Amsterdam: Weduwe Mercy Bruining

Van Helderens grammatica is gebaseerd op Paul Festeaus Nouvelle Grammaire Angloise uit 1672²². De grammatica, waarin spelling, uitspraak en homofonen behandeld worden en die een zeer uitgebreid ‘Woordboek’ met een indeling in woorden van één tot en met zes lettergrepen bevat, is korter dan Richardsons grammatica, maar uitgebreider dan Den Engelschen Schoolmeester. Ook heeft Van Helderen veel dialogen en zinnen, en een afdeling over maten en gewichten.

Ook Van Helderens werk uit 1675, met dezelfde drukker, Steven Swart, als Anglo-Belgica, werd door Richardson gebruikt, maar weer blijkt dat Harrison Van Helderens werk ook zelf bestudeerd heeft: Van Helderen kondigt de lijst woorden van een tot en met zes lettergrepen aan, in het Nederlands - Richardson niet. Harrison kondigt zijn verzameling van een tot zes lettergrepen aan, in het Engels, maar hij blijkt ook, onaangekondigd, zevenlettergrepige woorden toegevoegd te hebben.

Hexham, H. 1675/78 (1672; 1647/8). A Copious English and Netherdutch Dictionary, comprehending the English language with the Low-Dutch Explanation. Dictionarium, ofte woordenboeck, begrijpende den schat der Nederlandtsche tale, met de Engelsche uytlegginge. Rotterdam: Widdow [sic!] of Arnold Leers

Hexham noemt zijn werk een woordenboek, maar het bevat een Nederlandse en Engelse grammatica, waarin uitspraak, woordsoorten, maar ook maten en gewichten aan bod komen.

Richardson heeft Hexhams boek gebruikt als basis voor zijn

20 Loonen 1991: 222.

21 Koolen geeft aan hoe beperkt de hoeveelheid lesmateriaal was in Nederlands Indië tegen het eind van de zeventiende eeuw, maar tekent daarbij aan dat de situatie in het vaderland niet veel beter was (Koolen 1993: 222-223). In Nederlands Indië achtten de VOC en de kerk onderwijs in en van het Nederlands noodzakelijk om met de plaatselijke bevolking te kunnen communiceren èn haar met de christelijke beginselen vertrouwd te maken (Koolen 1993: 217). Aangezien de reden van communicatie voor Amerika niet door de machthebbers in het vaderland genoemd werd, ligt het voor de hand aan te nemen dat het Nederlandstalig lesmateriaal in New Jersey nog beperkter voorhanden was.

22 Loonen 1991: 85-86.

[p. 127]

grammatica²³. Dat Harrison Hexhams werk onder ogen gehad heeft, lijkt wel vast te staan: op bladzijde 121 verwijst hij naar een bewering van Arnout Leers, en hij citeert zeven regels tekst, waarin een aantal voorbeelden. Het gaat hier echter om een citaat uit het werk van Henry Hexham²⁴. Abusievelijk heeft Harrison aangenomen dat ‘bij Arnout Leers’ onder aan het titelblad de auteur aangaf. Arnout Leers was echter de drukker van dit werk van Hexham²⁵. Dit is overigens de enige verwijzing in zijn boekje naar enige bron, en het spreekt zijn bewering in de inleiding dat hij ‘noyt diergelyke gront regulen tot dien eynde gesien’ heeft, tegen.

Richardson, E. 1677. Anglo-Belgica. The English and Netherdutch Academy, Anglo-Belgica. d'Engelsche en Nederduytsche Academy. Amsterdam: Steven Swart

Anglo-Belgica is een zeer gedetailleerd tekstboek van 570 bladzijden, het enige van voor 1800 dat gebaseerd is op academisch materiaal (bijvoorbeeld Wallis' Grammatica Linguae Anglicanae uit 1653 en John Wilkins' An Essay towards a real Character and a Philosophical Language uit 1668), en Loonen 1991 ziet het als misschien het enige in het Nederlandse taalgebied waarin gepoogd wordt taalkundige ideeën in een leerboek voor Engels te integreren. Als structuur voor zijn Guid [sic!] to the Low-Dutch Language en De Wegh-wijser tot d'Engelsche Taal heeft Richardson gekozen voor orthografie/orthologie, etymologie en zinsleer. In de ‘orthografie’ voor het Engels komen uitspraak, spelling, het verband tussen enkele Engelse en Nederlandse woorden, enkele Engelse dialecten, en een lijst Engelse homofonen aan bod. In de ‘etymologie’, ‘ofte Oorpronck der Woorden’, worden de afleiding van woorden en de woordsoorten behandeld, met een zeer uitgebreide analyse van de werkwoorden. De ‘zinsleer’ beslaat slechts drie bladzijden, ‘om dat de meeste regelen hier van bekent zijn door de Latijnsche Grammatica, en om dat dikwils de selfde manier van spreecken by de Duytsche gebruykt worden als by de Engelsche’. Hierin behandelt Richardson in acht ‘bondige Aanmerckingen’ enkele verschillen tussen het Nederlands en het Engels. Een oefening dient om deze verschillen verder te verduidelijken.

Verreweg de meeste tekst heeft Harrison uit de Anglo-Belgica (zie figuur 4). Het is daarom interessanter te bezien wat Harrison niet heeft overgenomen, en de redenen daarvoor te vinden

In Harrisons Aan den leser staan twee alinea's van Richardson. Wat Harrison niet uit Richardsons inleiding heeft overgenomen gaat over het ideaal van één zuivere taal, wat volgens Richardson onbereikbaar is zolang God niet koning over de hele wereld is. Ook ziet Richardson in reeds honderd jaar oude ‘Prophetische Rijmen’ dat het Nederlands waarschijnlijk

23 Gledhill stelt zelfs dat Richardson Hexhams Nederlandse grammatica gekannibaliseerd heeft (Gledhill 1976: 15).

24 Met verschillende paginering (Ii3 in 1648, A3 in 1660 en Ppp2/3 in 1675) komt deze tekst in alle drie drukken van Hexhams A Copious English and Netherdutch Dictionary voor: ‘Desgelijcks zijnse Particles ofte Ledekens genaemt, omdatse veel-tijdts onscheydelijck hangen aen die dingen daer men van spreeckt. By exempel: Gevraeght zijnde, What is that? Wat is dat? What is this? Wat is dit? Men geeft voor antwoordt; A man, Een man; A tree, Een boom; A beast, een beest; A Knife, een Mes.’

25 Hier kwam ik bij toeval achter (en niet dankzij mijn kennis van Hexham): de UBA schrijft de tweede druk (1663) van Den Engelschen School-Meester aan (drukker) Bouman toe.

[p. 128]

nog in achting zal stijgen. Harrison zal dit laatste niet als ideaal voor New Jersey gehouden hebben. Verwijzingen naar Vossius, Wallis en ‘de gene die onlanghs t'samen gestelt heeft d'Engelsche en Nederduytsche Onderrichter’²⁶ laat Harrison ook achterwege. Gezien de titel van dit boek, en in het algemeen het feit dat Harrison in zijn Aan den leser beweert geen voorgangers te hebben, kon hij deze passage niet gebruiken. Richardson eindigt zijn inleiding met de mededeling dat hij zoveel fouten in andere werken is tegengekomen, ‘in sommige [...] drie duysent/ in andere meer’, wat om de eerder genoemde reden in De Engelsche en Nederduytsche School-Meester niet paste. Ook de uitleg van het woord ‘Academy’ op Richardsons titelpagina moest Harrison uiteraard weglaten.

Op enkele bladzijden na, die echter niet specifiek Nederlandse informatie bevatten, heeft Harrison Richardsons The Guid to the Low-Dutch Language ook niet overgenomen. Naar de reden kunnen wij slechts gissen: het feit dat hij Spreeken voor de Nederlandstaligen vervangen heeft door Schryven voor de Engelstaligen kan geen verklaring zijn. De wegh-wijser tot d'Engelsche Taal vormt de basis voor Harrisons Een kort Begryp van de Engelsche Grammatica, maar ook hier gebruikt hij veel minder tekst dan Richardson. Het grootste verschil komt aan het licht bij de werkwoorden: 35 bladzijden in de Anglo-Belgica tegenover vier in De Engelsche en Nederduytsche School-Meester. Een mogelijk gevolg van alle weglatingen is dat Harrisons boek qua structuur rommelig overkomt: in tegenstelling tot Richardson valt zijn behandeling van de woordsoorten niet binnen één hoofdstuk, en soms verwijst hij naar zaken die juist niet of elders in zijn tekst voorkomen.

Sewel, W. 1727 [1691]. A Large Dictionary English and Dutch [...] a Grammar for both Languages//Groot Woordenboek der Engelsche en Nederduytsche Taalen [...] Nevens eene Spraakkonst derzelve. Amsterdam: Evert Visscher. [Derde druk]

Loonen en vooral Smith tonen aan dat Sewel uitgebreid bij Richardson te rade is gegaan voor zijn grammatica. Het succes van Sewel verleidt Smith ertoe te zeggen dat ‘[Willem Sewels Nederlandse grammatica voor het Engels] was evidently little challenged from abroad by the single printing of Francis Harrison's The English and Low-Dutch Schoolmaster[...]’, maar de vraag of Sewels boek bij Harrison bekend was dient ook gesteld te worden. Het antwoord luidt bevestigend: alle namen op de laatste twee bladzijden in Harrisons boek, A Table of Names, Dutch and English, komen ook zo bij Sewel voor, inclusief de troetelnamen²⁷.

Harrison	Onderdeel	Bron(nen)
i-iv	Aan den leser	E; R
1-12	Of Letters Simple and Compounded	R173-188

26 Hij verwijst hier naar Hillenius' boek uit 1664 (Loonen 1991: 232).

27 Op bladzijde 8 geeft Harrison als voorbeeld van de uitspraak van ua: Gualter - Wouter, maar deze namen komen niet in zijn namenlijst voor.

[p. 129]

1-5	Van 't Getal, Benaminge, ende Onderscheydinge Van enckelde Letteren	R173-178
5-9	Van de t' samen gevoegde (Compounded) Letteren, dat is van twee-Klinkers en drie-Klinkers	R179-183
9-12	Van de dobbelde Letteren, voornamentlyk samen-gevoegde Consonanten	R184-188
12-82	Van de Syllaben	R188-192^28
12	Van de beduydinge der Syllaben	R188-189
12-14	Van de partitie ofte verdeelinge van Syllaben in een Woort	R189-190
14-82	Particulier Exampelen van de Spellinge der Syllaben	R191-197 vH
14-35	Words of One Syllable	R191-192
35-60	Words of Two Syllables	R192
60-74	Words of Three Syllables	R192-193
74-78	Words of Four Syllables	R193-194
78-81	Words of Five Syllables	R194
81-82	Words of Six and Seven^29 Syllables	R195-196
82-86	An Alphabetical Table of Words which have the like Sound and Pronunciation, but of a different Sence and Spelling	R229-240
87-89	Of Weight and Measure	R99-101/H^30
88	Of Time	R101
88	Of the Stile of the Year	R101 [Zie fig. 5]
89	Of the Days of the Week	R228
89	Names of the Months	R228
90	Of Number of Days	R98^31
90-93	The Ten Commandments	R196-197^32
93-94	De Twaalf Artykelen des Christelyke Geloofs	E (R^2:81-82)
94	Het Gebedt Onses Heeren	E; (R^2:80)^33
95-96	Het Morgen Gebedt	E
96-97	Avond Gebedt	E^34
97-98	Gebet voor den Eeten
98-99	Een Gebet na den Eeten	E
99-115	Verscheyde Brieven	R102-116
99-101	Een Brief van een Soon tot syn Vader	E; R104-105
100-103	Een Brief van een Broeder tot den andere	R104-107
102-105	Een Brief van een Scholier tot den andere	R106-111
104-109	Een Brief tot recomendatie van de oprechte Wysgierigheit, en noch speciaalder van de Spagyrische (ofte Chymische) Wetenschap	R110-117
108-113	Een Brief van Raat tot een Jong Koopman, welke nieuwelyks Koopmanschap begonnen heeft	R116-123
114-115	Een Brief van een Koopmans Knecht tot een Koopman, als de eynde van syn seven Jarigen	R130-131

28 Het grote verschil in bladzijden tussen Harrison en Richardson wordt hier veroorzaakt door de samenvoeging door Harrison van Richardsons ‘Vocabulaar’ en ‘Woorden van een Syllabe’ t/m ‘ses-ledige Woorden’.

29 De ‘zeven’ is hier door Harrison toegevoegd; ook Van Helderen komt slechts tot zes.

30 Het onderdeel Maten en gewichten kende Harrison wellicht van Richardson of Hexham (geen paginering), maar de inhoud hiervan verschilt te zeer van dat van de genoemde auteurs om staande te houden dat hij hier meer dan een idee gekopieerd heeft.

31 Harrison stopt de getallen inderdaad bij 31; Richardson gaat tot ‘Millioen’ door

32 Harrison gebruikt een andere tekst voor de Tien Geboden, en, hoewel hij, net als Richardson, deze tekst gebruikt ‘Tot verdere Exempelen van 't recht gebruyk der Syllaben en Woorden’, zitten er bij hem 8 bladzijden tussen de lettergrepen en de Tien Geboden.

33 Aardig is hier te melden dat Harrison dezelfde Nederlandse tekst als den Engelschen School-Meester (èn Richardson 1689!) gebruikt als vertaling van de Engelse, maar er dan in het Nederlands op laat volgen dat de werkelijke tekst ‘moet gelesen in 't Duytsche Taal aldus naa de Grammer Regelen’, waarna het Onze Vader in iets andere bewoordingen wordt gegeven.

34 Door Harrison is hier toegevoegd: ‘Sterkt alle Kerken Dienaars ende Overheden uwes Volks, (voornamelyk uwe Dienaar onse Soverreyne Heer George de Tweede, welke gy in uwen Genade over ons uwe Volk geset heeft te Regeeren.)’ George II was in 1727 Koning van Groot-Brittannië geworden. Het is niet opmerkelijk dat dat feit Harrison in 1729 bereikt had, maar wel dat hij in dit gebed geen Nederlandse tegenhanger noemt. Hoewel het moeilijker geweest moet zijn, tijdens het Tweede Stadhouderloze Tijdperk, om een Nederlands regent te noemen, wijst deze passage er mijns inziens toch op dat Harrison zich Brits onderdaan voelde.

[p. 130]

	Dienst
114-115	Een Brief van een Koopman tot den andere	R144-147 [zie fig. 6]
116-142	Een kort Begryp van de Engelsche Grammatica, om perfect de Engelsche Taal te Leeren
116	Of the Parts of Grammar	R1
116-118	Of Dipthongs	R6-8
118-119	Of a Syllable, (called in Dutch, een Syllabe)	R8
119	Of the Partition or Dividing of Syllables In a Word	R9
120-142	Van de Etymology ofte Oorspronk der Woorden	R245-325^35
120-122	Van de Afkomste der Engelsche Woorden	R245-250
122-126	Van het Onderschyt der Woorden ofte	R250-254
126-130	Deelen des Spraaks	H^36
130-142		R279-325^37
143-144	A Table of Names, Dutch and English	S551-553
E=Den Engelschen School-Meester; H=Hexham; vH=Van Helderen; R=Richardson 1677; R^2=Richardson 1689; S=Sewel

Fig. 4. Harrisons bronnen

Richardsons Van den Stijl des Jaars Harrisons Van de Styl van 't Jaar

Fig. 5. Richardsons Van den Stijl des Jaars en Harrisons Van de Styl van 't Jaar

35 Het verschil in aantal bladzijden tussen Harrison en Richardson laat zien dat Harrison veel grammaticale zaken weggelaten heeft. De gedeeltes in het Nederlands staan bij Richardson op blz. 43 ev.

36 Harrisons behandeling van de naamvallen komt praktische geheel overeen met Hexhams tekst. Met kleine veranderingen in de voorbeelden (Hexhams ‘Ik kome van Rotterdam’ wordt bij Harrison ‘Ik kom van Nieuw-Jork’, ‘dwase Vrouwe’ wordt ‘dwase Mensch’, en ‘Vader’ wordt ‘Broeder’) heeft Harrison de tekst ‘verbeterd’.

37 De lezer moet bij de bijwoorden Richardsons ‘pedantic classification into 23 different kinds’ (Smith 1988: 237) doorworstelen.

[p. 131]

Figuur 5 toont de grote overeenkomsten tussen de behandeling van de datering bij Richardson en Harrison (in het voorbeeld zijn alleen de jaartallen aangepast). In tegenstelling tot Richardson past Harrison deze verschillen tussen de oude en nieuwe stijl niet toe in zijn voorbeeldbrieven. Hoewel de Gregoriaanse kalender in Groot-Brittannië pas in 1752 werd ingevoerd, is hier het verschil tussen de datering in de Nieuwe Wereld en die in Europa (Juliaanse kalender) van veel meer belang.

In figuur 6 is niet alleen duidelijk te zien dat Harrison Een Brief van een Koopman tot den andere kende uit Richardsons Anglo-Belgica, maar ook dat hij de brief zodanig aanpaste dat het een korte brief zonder bijlage werd. Zou de bijlage te moeilijk voor zijn doelgroep zijn geweest? Waren de producten en prijzen die in de bijlage genoemd worden, niet relevant voor de Noord-Amerikaanse lezers? Wij kunnen hiernaar slechts raden. Deze voorbeeldbrief is de laatste bij Harrison, en zij is niet gedateerd. Dit zou erop kunnen wijzen dat zij slechts als bladvulling diende.

Harrisons Een Brief van een Koopman tot den andere

[p. 132]

Richardsons Aan Mijn Heer Joan Brames te Hamburgh

Fig. 6. Richardsons en Harrisons Een Brief van een Koopman tot den andere

[p. 133]

3.5 Ideeën over taalverwerving en onderwijsmethode

Harrison laat zich niet duidelijk uit over leren en onderwijzen. Hij hoopt dat de lezer, wat een passievere rol suggereert dan bijvoorbeeld ‘student’, al lezend kennis vergaart en daarmee alle woordsoorten zal begrijpen (blz. 119). Daarbij meent hij dat onderricht in het Nederlands de Nederlandstaligen ten goede zal komen. Vaardigheden noemt Harrison na de titelpagina niet meer. Een enkele keer legt hij zijn keuze van materiaal uit: ‘Tot verdere Exempelen van 't recht gebruyk der Syllaben en Woorden’, [...] (blz.90); ‘tot gerief van de Kinderen’, [...] (blz.14). Het overige oefenmateriaal wordt zonder verder commentaar afgedrukt. Wellicht dat hierin de docent een rol diende te vervullen.

3.6 Evaluatie

Er ontbreken te veel gegevens om tot een zinvolle en bevredigende conclusie te komen over de invloed en het belang van De Engelsche en Nederduytsche School-Meester voor Noord-Amerika in de achttiende eeuw. Het feit dat er in 1730 een tweetalig boekje als dat van Harrison uitkwam, wijst erop dat er behoefte aan een dergelijk werk gevoeld werd. De beweringen die de afgelopen decennia gedaan zijn over de rol van Harrisons boek dienen in ieder geval afgezwakt te worden.

In 1959 neemt Romig aan dat dominee Frelinghuysen Harrisons boekje heeft toegejuicht³⁸. De schaarse gegevens die nu over Harrison bekend zijn, duiden erop dat zij in ieder geval geen vrienden van elkaar waren. Zeker is dat Romig de Brief van een Broeder tot den andere (100-103) niet tussen New Jersey en New York mag situeren, en dat deze brief dus geen inzicht verschaft in het leven in deze twee koloniën. Natuurlijk heeft Romig gelijk als hij constateert dat het Engels van Harrison wat ouderwets aandoet: het is voor een groot deel zeker 60 jaar ouder dan de verschijningsdatum van De Engelsche en Nederduytsche School-Meester doet vermoeden.

Edelman heeft gelijk als hij stelt dat het boekje ‘the only text book of its kind’ is³⁹, maar gezien de hoeveelheid ‘geleende’ tekst, die dicht bij honderd procent ligt, blijkt nu dat het nauwelijks een afspiegeling van de sociale, culturele en taalkundige omgeving van de Nederlanders in het Amerika van de achttiende eeuw genoemd mag worden. Ook het taalveranderingsproces kan hier niet aan afgemeten worden.

In zijn inleiding tot de herdruk van De Engelsche en Nederduytsche School-Meester in 1976 besteedt Needler weinig aandacht aan de inhoud. Hij laat zich leiden door het zeventien jaar eerder verschenen artikel van Romig, en breidt de bewering over Frelinghuysens waarschijnlijke goedkeuring uit tot ‘many who would have applauded Harrison's effort to foster mutual

38 Romig 1959: 155

39 Edelman 1974: 39

[p. 134]

acquaintance by Englishman and Dutchman of each other's language’.⁴⁰ Hij beschouwt De Engelsche en Nederduytsche School-Meester als een ‘modern’ boek, met de compendia die in de achttiende eeuw opnieuw populair geworden waren. De indeling van de woordenlijst in één- tot en met zevenlettergrepige woorden ziet Needler als een voorloper van Noah Websters spelboekje. Uiteraard kan De Engelsche en Nederduytsche School-Meester niet langer als een ‘modern’ boek in 1730 beschouwd worden, en als voorloper van Noah Webster kende Harrison zelf reeds voorlopers.

Als een van de weinigen is Buccini op de inhoud van De Engelsche en Nederduytsche School-Meester ingegaan. Dat Harrison de uitspraak van time en fire als overeenkomend met het Nederlandse <tijm> en <fijr> ziet, is voor Buccini bewijs dat ij in Nieuw Nederland als een sterk gedissimileerde tweeklank werd uitgesproken⁴¹. Buccini had kunnen en moeten weten dat het gebruikelijk was in grammatica's voor 1800 dat men bij elkaar leende. In het licht van het feit dat Harrison deze passage en zo vele andere letterlijk overgenomen heeft van Richardson kan Buccini's bewering niet gehandhaafd blijven.

40 Herdruk De Engelsche en Nederduytsche School-Meester uit 1976, bladzijde 7 van de (ongenummerde) inleiding, getiteld Bilingualism in Colonial New York, An Introduction to the AMS Edition, door Geoffrey Needler.

41 Buccini 1995: 237

4 Conclusie

De Engelsche en Nederduytsche School-Meester is van onschatbare waarde als document: het is het enige Engels-Nederlandse lesboek dat voor 1800 in Noord-Amerika gedrukt is. Veel over de rol die het in zijn tijd gespeeld heeft (oplage, verspreiding, gebruik) is vooralsnog moeilijk te achterhalen. Wel is gebleken dat Harrison voor zijn materiaal in belangrijke mate te rade is gegaan bij zeventiende-eeuwse voorgangers uit Europa (Groot-Brittannië, maar met name De Verenigde Provinciën), waardoor conclusies over het taalgebruik in zijn boek met grote voorzichtigheid gedaan moeten worden. Het is niet juist te beweren dat de regels der uitspraak in De Engelsche en Nederduytsche School-Meester een afspiegeling zijn van de in de achttiende eeuw in New Jersey gangbare uitspraak van het Nederlands.

Bijlage 1

Vindplaatsen Francis Harrison

Menzies 1969: 48/49. ‘John Harrison of Queens County, NY in 1697, of Flushing, Long Island in 1698, of Pennsylvania in 1700, of Elizabethtown, NJ in 1701, and Rariton River in 1702. [...] By 1707/8 he had four sons and three daughters, among whom he distributed some of his lands.’ [genoemd worden William en (kapitein) John Jr.]

[p. 135]

Snell 1881: 804. ‘John Harrison was an early settler at Rocky Hill and in 1717 built the first mill on the Millstone in that place. [...] Harrison came from Long Island and was noted for his enterprise and activity. [...] He died in Amboy in 1723. Francis Harrison, supposed to be one of John's sons, succeeded him at Rocky Hill. He was an excellent writer, and a coroner in Somerset County in 1729. In the same year he circulated a subscription from Rocky Hill down the old path to the Raritan, and on both sides of the river to Bound Brook, obtaining subscribers to it, to raise money for the purpose of calling a minister from Holland for the congregation of Three Mile Run, of which he seems to have been an active supporter. His father was an Episcopalian. Francis appears to have had a son John, who in Reverend John Frelinghuysen's time (1752) was a supporter of the old church of Six Mile Run while it was located at the brook. [...]’

New Jersey History 1974. ‘[In 1720] Commissioner of Customs Francis Harrison reported to the Board of Trade that the New Jersey mine shipped ore to Holland [...].’

New Jersey History 1947. ‘On April 17, 1721 Mr Francis Harrison Surveyr [sic] at New York [...].’ later: letter shunted on June 10, 1721. Idem: Whitehead 1882:7-8.

Scott 1970. ‘Francis Harrison Esq made appraisal 9 December 1721, 17 February 1723/4, 26 March 1723, 1 May 1723, 20 October 1724.’

Van Doren Honeyman 1924: 342. ‘1722, December 1. Will of John Vliet of Six Mile Run, yeoman. [...] Witness Francis Harrison, Dirck van Aersdalen, Frederick van Leeuwes (Liew).’

Van Dyke 1997: 47. ‘In December 1722 a schoolmaster by the name of Francis Harrison was living at Six Mile Run (Franklin Park), a short distance from the Van Dike homestead.’ Idem: Potts 1973: 450.

Klagte 1725: 62. [in 1723] ‘Daar Francis Harrison op Raretans, waarvan by hem meer te hooren is; in een Brief klagende aan Do. Frilinghuisen, over een syner Diakens, die de Leraars te Nieu-York en 't Lage-Eyland, so vuyl had uytgemaakt; daarop, en dus niet buyten kennis, maar na de Schryfstyl van Do. Frilinghuisen door syn Diaken, Dirk van Aersdalen, in een brief tot Antwoord krygd, “Dat hy (Aersdalen) de Leeraars van Nieu-York en 't lange-Eyland houd voor Buyk-Dienaars; Sielen moordenaars; Verleyders; Blinde-leyds-lieden der Blinden.”’

Minutes 1905: III 346. ‘(25 June 1724) His Majesty's Commission under the Great Seal of this Province Appointing Francis Harrison Esqr. Recorder of this City was read and ordered to be Entred [sic] in the Minutes of this Court and the Said Francis Harrison Esqr took his place Accordingly.’

Messler 1878. ‘Precept dated April 3rd, 1729, the second year of the reign of George II [...] Vera Copia Francis Harrison, Coroner.’

[p. 136]

Messler 1873: 209. ‘In 1729 an effort was made by certain persons in the vicinity of Three Mile Run and Six Mile Run, apparently from dissatisfaction with the minister and the existing condition of things, to procure another preacher from Holland - whether to preach in the same churches or not, does not appear.’ [...] ‘Names representing “The Old Conference Families” in the vicinity at that time: [...] Francis Harrison [...].’

Snell 1881: 819. ‘Nevertheless, with the dissatisfaction excited by the evangelical preaching of Frelinghuysen, an attempt was made in 1729 to revive this church [Three Mile Run, RN]. Francis Harrison in that year circulated a paper, signed by many of the Three Mile Run congregation, pledging the salary of a Low-Dutch Reformed Preacher under the Synodical Order of Dort, whom they expected on the issue of their call.’

Corwin 1901: 2478. ‘1729, 20 November. We, the inhabitants of the Three Mile Run Congregation, have made out a list of subscribers for the salary of a Dutch Reformed Minister under the Order of the Synod of Dort. [...] Francis Harrison [...]’

Wilson 1894: 244. ‘Thursday last, Francis Harrison, Esq; one of his Majesty's Council of this Province received his Majesty's Commision [sic], under the Seal of the High Court of Admiralty of Great Britain, constituting him Judge of the Admiralty of this Province, Connecticut, East and West New Jersey.’ (From the New York Gazette of May 3, 1731.)

Nelson 1918: 43. ‘Will of William Sanford 1732, February 24. Codicil witnesses John Hill, Francis Harrison, Johan van Emburgh. [...] 1733, April 16 Affidavit of Francis Harrison, aged 39 years, who wrote the codicil. Names daughter Sarah as being overlooked, [...] by his error.’

Harrison, F. To Mr. A [lexander] C[ampbell]. While you were pleased to bring your private affairs upon the carpet [...] [An open letter, dated August 22, 1732]. New-York, printed and sold by William Bradford 1732. [In drie bladzijden folio weerlegt Harrison Alexander Campbells kritiek op het bewind in New York]

Harrison 1734. In antwoord op een beschuldiging van afpersing [‘I advise you not to drink your beer, not eat your bread if you value your life and health’] schrijft Harrison reeds 24 jaar in verschillende functies de stad New York te dienen. Deze door Bradford gedrukte brief wordt ondertekend ‘Francis Harison’.

Minutes 1905: IV 255. ‘[...] the Room of Francis Harrison Esqr late Recorder of Said City’ (21 May 1735). [‘Late’ kan zowel ‘voormalig’ als ‘wijlen’ betekenen-RN].

[p. 140]

Literatuur

Alston, R.C., 1974, A Bibliography of the English Language from the Invention of Printing to the year 1800: Supplement, Additions and Corrections Volumes I-IX. Ilkley: Janus Press.

Anoniem. 1725, Klagte van Eenige Leeden der Nederduytse Hervormde Kerk [...]. Nieu-York: William Bradford en J. Peter Zenger.

Anoniem. 1905, Minutes of the Common Council of the City of New York. New York, NY: Dodd, Mead & Co.

Balmer, R., 1989, A Perfect Babel of Confusion. Dutch Religion and English Culture in the Middle Colonies. New York, NY: Oxford University Press.

Brahms, W.B., 1998, Franklin Township, New Jersey: A History. Franklin Township: Franklin Township Public Library.

Buccini, A.F., 1995, ‘The Dialectal Origins of New Netherland Dutch,’ in: Shannon, T.F. and J.P. Snapper (eds.), The Berkeley Conference on Dutch Linguistics 1993. Lanham, MD: University Press of America, pp. 211-263.

Burr, N.R., 1942, Education in New Jersey 1630-1871. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Corwin, E.T., (ed.) 1901, Ecclesiastical Records [of the] State of New York. Albany: James B. Lyon.

Corwin, E.T., 1902, A Manual of the Reformed Church in America (Formerly Reformed Protestant Dutch Church) 1628-1902. New York, NY: Board of Publication of the Reformed Church in America. [4e, herziene en uitgebreide druk]

Doren Honeyman, A. van, (ed.). 1924, Documents relating to the Colonial History of the State of New Jersey, vol. III (Calendar of New Jersey Wills, Administrations, etc., 1751-1760). Somerville, NJ: The Unionist-Gazette Association Printers.

Dyke, P.C. van., 1997, The Van Dyke Family: A Glimpse of the Dutch Settlement of New Jersey. Bowie, MD: Heritage Books.

Edelman, H. 1974, Dutch-American Bibliography 1693-1794. A Descriptive Catalog of Dutch-language Books, Pamphlets and Almanacs printed in America. Nieuwkoop: B. de Graaf

Edelman, H. 1986, The Dutch Language Press in America. Two Centuries of Printing, Publishing and Bookselling. Nieuwkoop: De Graaf Publishers.

Evans, L. 1755, A General Map of the Middle British Colonies, in America; viz. Virginia, Mariland, Dèlaware, Pensilvania, New-Jersey, New-York, Connecticut,

[p. 141]

and Rhode Island [...]. Philadelphia: J. Turner.

Gledhill, J. 1976, ‘Applied linguistics in the seventeenth century, and the Dutch grammar of Willem Beyer, 1661, 1681’, in: Dutch Studies, 2: 1-17.

Harrison, F. 1730, The English and Low-Dutch School-Master - De Engelsche en Nederduytsche School-Meester. New York: W. Bradford.

Harrison, F. 1734, To the Right Worshipful, the Mayor, Aldermen and Communality of the City of New-York. New York, NY: William Bradford.

Harrison, F. 1976, The English and Low-Dutch School-Master - De Engelsche en Nederduytsche School-Meester. New York: AMS Press. [Herdruk van de uitgave uit 1730, voorzien van een inleiding door Geoffrey Needler.]

Heule, C. van. 1625, De Nederduytsche Grammatica ofte Spraec-konst, [...]. Leiden: D. Roels.

Hillenius, F. 1664, Den Engelschen ende Ne'erduitschen onderrichter [...] The English, and Low Dutch Instructer [...]. Rotterdam: Bastiaen Wagens.

Kilpatrick, W.H. 1912, The Dutch Schools of New Netherlands and Colonial New York. Washington [D.C.]: Government Printing Office. [Dissertatie Columbia University.]

Koolen, G.M.J.M. 1993, Een Seer Bequaem Middel. Onderwijs en Kerk onder de Zeventiende- eeuwse VOC. Kampen: J.H. Kok.

Loonen, P.L.M. 1991, For to Learne to Buye and Sell. Learning English in the Low Dutch Area between 1500 and 1800. A Critical Survey. Amsterdam / Maarssen: APA Holland University Press.

McMurtie, D.C. 1928, New York Printing MDCXCIII. Chicago, Ill.: The John Calhoun Club. [With a Bibliographical Essay on the First Year of Printing in New York by Wilberforce Eames.]

Menzies, E.G.C. 1969, Millstone Valley. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press.

Messler, A. 1873, Forty Years at Raritan. Eight Memorial Sermons. New York, NY: A. Lloyd.

Messler, A. 1878, Centennial History of Somerset County. Somerville: C.M. Jameson.

Needler, G. 1976, ‘Bilingualism in Colonial New York’, in: Harrison, F. The English and Low-Dutch School-Master - De Engelsche en Nederduytsche School-Meester. New York: AMS Press. [Herdruk van de uitgave uit 1730.]

Nelson, W., en A. van Doren Honeyman (eds.). 1918, Documents relating to the Colonial History of the State of New Jersey, vol. II (Calendar of New Jersey Wills, Administrations, etc., 1730-1750). Somerville, NJ: The Unionist Gazette Association Printers.

Potts Jr., H.N. 1973, The Dutch Schools in North America, 1620-1750. New Brunswick, NJ: Rutgers University, The State University of New Jersey. [Dissertatie.]

Romig, E.F. 1959, ‘The English and Low-Dutch School-Master’, in: The New-York Historical Society Quarterly, 43: 2, pp. 149-159.

[p. 142]

Scott, K., en O. James. 1970, Genealogical Data from Inventories of New York Estates, 1666-1825. New York, NY: New York Genealogical and Bibliographical Society.

Smith, R.D. 1988, ‘Sewel's Korte Wegwyzer for Richardson's Anglo-Belgica’, in: Gramma, tijdschrift voor taalkunde, 12: 3, pp. 231-242.

Snell, J.P. (ed.). 1881, History of Hunterdon and Somerset Counties, New Jersey. Philadelphia: Everts and Peck.

Stillwell, M.B. 1961 [1930], Incunabula and Americana, 1450-1800. A Key to Bibliographical Study. New York, NY: Cooper Square Publishers.

Tanis, J.R. 1967, Dutch Calvinistic Pietism in the Middle Colonies. A Study in the Life and Theology of Theodorus Jacobus Frelinghuysen. The Hague: Martinus Nijhoff.

Vermeule, C.C. 1923, ‘Raritan Valley, Its Discovery and Settlement’, in: Proceedings of the New Jersey Historical Society, 13: 3, pp. 282-298.

West, R.L. 1964, Elementary Education in New Jersey: A History. Princeton, NJ: R. van Nostrand Company.

Whitehead, W.A. (ed.). 1882, Documents relating to the Colonial History of the State of New Jersey, vol. V (1720-1737). Newark, NJ: Daily Advertiser Printing House.

Wilson, W. (ed.). 1894, Documents relating to the Colonial History of the State of New Jersey, vol. XI, (Extracts from American Newspapers, vol. 1704-1739). Paterson, NJ: The Press Printing and Publishing.