Voortgang. Jaargang 19

[p. 95]

Adriaan Kluit (1735-1807) en de spelling van het Nederlands Igor van de Bilt

Abstract - In this contribution it is investigated what influence the Dutch professor Adriaan Kluit (1735-1807) exercised on the first official spelling-regulation of the Dutch language. In the second half of the eighteenth century there was a growing interest for Dutch as a civilized language; especially the lack of a uniform spelling was seen as an impediment, unworthy of the Dutch language. The establishment of a central authority was embraced to reach a uniform spelling-regulation, imposed from above and in 1804 Matthijs Siegenbeek published the first official spelling-regulation of the Dutch language, by order of the government of the state. Partly this regulation was based on Adriaan Kluit's views, who had settled a few very important points of difference in the spelling. Until now the importance of Kluit for the study of Dutch has been disregarded, which is exemplary for the level of investigation in the historiography of Dutch linguistics in the eighteenth century.

1. Inleiding

De taalkunde van de achttiende eeuw heeft lang in een ongunstig daglicht gestaan. De beelden van Ten Kates ‘schrale weide’, eindeloos herhaald en benadrukt, en Kollewijns ‘taaldespoot’ bleken hardnekkig en zetten voor lange tijd de toon: ‘Met de grootste gewichtigheid worden de onbelangrijkste kwesties uitgeplozen.’ Diepgaande bestudering van deze periode ‘zou onverkwikkelike lektuur opleveren’ (De Vooys 1928:11).

Dat de Nederlandse grammatica van de achttiende eeuw weinig bestudeerd werd, zeker in vergelijking met die van de zeventiende en negentiende eeuw, behoeft dan ook geen verwondering te wekken. Weliswaar is de situatie de laatste jaren duidelijk verbeterd en valt er een toenemende belangstelling voor de geschiedenis van de taalkunde van de achttiende eeuw waar te nemen, maar desondanks moet geconstateerd worden dat een relatief groot aantal grammatica's en grammatici nog steeds niet of nauwelijks bestudeerd is en dat aan taaltheoretische en methodologische aspecten van de achttiendeeeuwse taalkunde onvoldoende aandacht is besteed. De Bonth noemt in de recente Geschiedenis van de Nederlandse taal het onderzoek naar de grammaticastudie in het midden en het eind van de achttiende eeuw zelfs ‘een nog goeddeels onontgonnen terrein’ (De Bonth 1997:363; vgl. ook Dibbets 1999:72).

[p. 96]

Illustratief voor deze situatie is het feit dat het werk van Adriaan Kluit (1735-1807) tot nu toe nagenoeg geen aandacht heeft gekregen van neerlandici. Over de betekenis van Kluit als historicus bestaat voldoende communis opinio - hij heeft de studie van de mediaevistiek verwetenschappelijkt en de beschrijving van de Nederlandse Middeleeuwen op een hoger niveau gebracht¹ - maar over de betekenis van Kluit als taalkundige is veel minder bekend, hoewel in een aantal publicaties wel op zijn invloed is gewezen. Zo vermeldt Kollewijn met betrekking tot het genus van de zelfstandige naamwoorden: ‘Nagenoeg alle regels die in onze tegenwoordige grammatika's betrekking hebben op het genus der woorden, kan men reeds vinden bij Kluit’ (Kollewijn 1892:63). Ook De Vooys wijst in een aantal artikelen (De Vooys 1928, 1931b, 1940) op het grote belang van Kluit, met name voor de schrijftaalregeling van 1804/1805. In 1928 schrijft hij: ‘Te weinig is nog opgemerkt, dat deze spellingregeling [die van Kluit] op geen enkel belangrijk punt afwijkt van de Siegenbeekse, waarin Te Winkel op zijn beurt weer weinig ingrijpende wijzigingen bracht’ (De Vooys 1928:22). Merkwaardig is het, te moeten vaststellen dat deze opmerking van De Vooys nooit tegen het licht is gehouden. Weliswaar werd ze in een aantal publicaties herhaald, maar nergens wordt duidelijk gemaakt waaruit de invloed van Kluit op de spellingregeling van Siegenbeek nu daadwerkelijk bestaat.²

Adriaan Kluit is een belangrijk achttiende-eeuwse taalkundige geweest, die zich met uiteenlopende aspecten van taal en taalkunde heeft beziggehouden. Geheel in de lijn van zijn tijd heeft hij zich ook bekommerd om de reglementering van de moedertaal, overigens zonder dat hij daarmee beantwoordt aan het beeld van een ‘volbloed-achttiende-eeuwer’, een ‘taalknutselaar’ die zich door willekeur laat leiden en zich, uit louter bedilzucht, met ‘de grootste gewichtigheid’ inlaat met ‘de onbelangrijkste kwesties’ (De Vooys 1928:21,11). Aan de codificatie van het Nederlands leverde Kluit een belangrijke bijdrage. In de jaren vijftig van de achttiende eeuw is er sprake van een groeiende belangstelling voor het Nederlands als cultuurtaal: Nederlandse graeci ontplooien initiatieven die het Nederlands op een hoger peil beogen te brengen en bestrijden de overschatting van het Latijn (cf. Noordegraaf 1999:350 e.v.) en op diverse plaatsen worden letterkundige³ genootschappen opgericht, die voor de opbouw van de moedertaal grote betekenis hebben gehad. Deze genootschappen ondergaan invloed van de opvattingen van Verwer, Ten Kate en Huydecoper, die zich onder andere uit in het benadrukken van het belang van een empirisch-inductieve benadering van de taalkunde. De genootschappers dichtten de beoefening van de moedertaal een sociaal nut toe, ‘Het was vaderlandse plicht de moedertaal te cultiveren’ (Noordegraaf 1999:351), want een beschaafde moedertaal zorgde voor een gelukkig vaderland: ‘de beschaving der volksspraak heeft voorzeker den

1 Cf. Hugenholz 1981:143. Over de vraag of Kluit gezien kan worden als grondlegger van de moderne geschiedwetenschap wordt verschillend gedacht. Hierover Hugenholz 1981:160 e.v.; een enigszins andere visie in Schöffer 1988:passim; Boutelje 1920:50.

2 Cf. De Buck 1931:24; 1951:24; Knol 1977:108-109; Molewijk 1992:113,124; Van Driel 1997:381.

3 Tot de ‘letterkunde’ behoorde, geheel in de lijn van de klassieke filologische studie aan de universiteiten, niet alleen de literatuur in strikte zin, maar ook de taalkunde en de geschiedenis. De taalnormen en de voorbeelden voor de dichtkunst werden voornamelijk in het verleden gezocht en de taalstudie had derhalve een sterk historische inslag. Bestudering van de (dichterlijke) taal in het verleden veronderstelde kennis van de vaderlandse geschiedenis in het algemeen. Cf. o.a. Kossmann 1966:35 e.v., Singeling 1991:13,46.

[p. 97]

grootsten invloed op, en brengt onbegrijpelijk veel toe tot de verbreiding van het welzijn der geheele maatschappije’ (Tydeman 1762:8). Vooral het ontbreken van vaste regels voor spraakkunst en spelling waren een voortdurende bron van ergernis en met name op het eind van de eeuw werd ‘de roep om bindende, uniforme voorschriften steeds luider’ (Knol 1977:71) Uiteindelijk zou dat leiden tot Siegenbeeks spellingregeling (1804) en Weilands codificatie van de schrijftaal (1805). Op beide oefende Kluit grote invloed uit.

In deze bijdrage wordt uitsluitend aandacht besteed aan Kluits ideeën over spelling; bij gelegenheid hoop ik te kunnen ingaan op andere aspecten van Kluits taalkundig werk. Doel van dit artikel is na te gaan welke invloed de spellingopvattingen van Adriaan Kluit uitoefenden op de schrijftaalregeling van 1804/1805, waarvan de eerste officiële Nederlandse spelling, neergelegd in Siegenbeeks Verhandeling over de Nederduitsche spelling, deel uitmaakt. Om hem te plaatsen in zijn tijd en ter wille van een juist begrip van zijn positie, volgt eerst een biografische schets van Adriaan Kluit (§ 2). Omdat de persoon van Kluit in de neerlandistiek relatief onbekend is, komen zijn biografische gegevens uitvoeriger aan de orde dan voor een zuiver taalkundige benadering noodzakelijk is. Vervolgens wordt globaal aandacht besteed aan de verschillende spellingsinzichten van een aantal toonaangevende taalkundigen in de achttiende eeuw (§ 3.1). Daarna komen uitgebreid de opvattingen van Adriaan Kluit aan bod (§ 3.2). Uit de beschrijving van zijn Vertogen, de twee verhandelingen waarin Kluit in 1763 en in 1770 zijn opvattingen over de spelling van het Nederlands uitvoerig heeft uiteengezet, valt op te maken hoe Kluits werkwijze was (§ 3.2.2). De uitgangspunten waarop Kluit zich baseerde (§ 3.2.3) en de spellingprincipes die hij hanteerde worden daarna besproken in algemene zin (§ 3.2.4), waarna Kluits voorstellen aan de orde komen (§ 3.2.5) en wordt nagegaan of er een ontwikkeling in Kluits inzichten valt te bespeuren (§ 3.2.6). Paragraaf 4 ten slotte behandelt de receptie van de publicaties van Kluit, met name Kluits invloed op Weiland (§ 4.1) en Siegenbeek (§ 4.2 en § 4.3).

2. Kluit biografisch

Adriaan Kluit werd op 9 februari 1735 geboren in Dordrecht. Hij was het achtste kind van de apotheker Willem Kluit en diens tweede vrouw Cornelia Louise de la Coste, dochter van een Waals predikant. Hij volgde het onderwijs aan de Latijnse school in Dordrecht en viel al vroeg op door zijn intelligentie en ijver. Van kinds af aan had hij grote belangstelling voor de dichtkunst en de opbouw van het Nederlands. Kluit zou zijn hele leven gedichten blijven schrijven en vertalen, zij het met weinig succes.⁴

4 Cf. Wille 1993:138; vgl. ook Schöffer 1988:10. Kluit publiceert bijvoorbeeld in de Maendelijksche By-dragen ter opbouw van Neerlands Tael-en Dichtkunde nr. 19 (1760) in 101 vijf-regelige strofen het gedicht Heilige bespiegelingen eener geloovige ziele bij 's Heilants Hemelvaart. In nr. 20 van de By-dragen verschijnen vervolgens Aanteekeningen van den maker op de bespiegelingen, ‘die rekenschap van vele misstallen, daarin voorkomende, zullen geven, en verder taalkundige bedenkingen opleveren’ (Tael-en Dicht-kundige By-dragen. Eerste Deel 1759, 1760, p. 307). In meer dan 60 bladzijden bespreekt Kluit daarin het rijm in zijn gedicht, licht hij woordspelingen toe, verdedigt hij spelwijzen en geeft hij taalkundig commentaar. Als De Vooys schrijft over het ‘op bedenkelike wijze’ toenemen van de liefhebberij om ‘taalkundige aanmerkingen’ te maken en daarbij als afschrikwekkend voorbeeld ‘een dichter’ noemt ‘die taalkundige kritiek (geeft) op zijn eigen verzen, die hij in de vorige aflevering gepubliceerd had’, doelt hij op Kluit (De Vooys 1931a:116).

[p. 98]

In 1755 ging hij in Utrecht studeren. Zijn ouders hadden graag gezien dat hij zich zou toeleggen op de geneeskunde, maar Kluit voelde zich meer aangetrokken tot de Griekse en Latijnse taal- en letterkunde en de geschiedenis. Hij volgde de colleges van beroemde hoogleraren als Saxe (1714-1806) en Wesseling (1692-1764) en met name de laatste zou een grote en blijvende invloed op hem uitoefenen. De orangist Wesseling, ‘het groote licht der Utrechtse Academie in dezen tijd’ (Wille 1937:68), doceerde rechten, Grieks, algemene geschiedenis en statistiek en werd door zijn studenten bewonderd en vereerd. Ook Kluit spreekt uitsluitend met grote waardering over hem.⁵

Kluit gebruikte zijn studietijd goed. De ‘buitengemeene vatbaarheid, onverzadelijke weetgierigheid, onvermoeide ijver en het alleszins lofwaardig gedrag van onzen jongeling’ (Bilderdijk 1808:88) leidden tot een omvangrijke kennis op allerlei gebied. Behalve met zijn studie hield Kluit zich intensief bezig met zijn geliefde ‘taalarbeid’: hij schreef en vertaalde gedichten en bestudeerde zijn moedertaal. Al in 1755 was hij bezig de vijfde druk van Van Hoogstratens Lijst der gebruikelijkste zelfstandige naamwoorden voor

5 Peter Wesseling was een begaafd docent en een veelzijdig geleerde. Naast theologie, recht, letteren, algemene en kerkgeschiedenis, beoefende hij de wis- en natuurkunde en was hij even bekend met de oosterse en oude Scandinavische talen als met de klassieke. De geschiedenis van de Middeleeuwen had zijn speciale aandacht.
Wesselings colleges waren zeer geliefd bij zijn studenten: ‘De veelzijdigheid van den meester spiegelt zich af in de leerlingen’, onder wie ‘de historicus Kluit’ (Wille 1937:219), Meinard Tydeman (1741-1825) en Rijklof Michaël van Goens (1748-1810), en allen spreken uitsluitend met grote waardering over hun leermeester.

[p. 99]

te bereiden, naar eigen zeggen gestimuleerd door het lezen van Huydecopers Proeve van Taal- en Dichtkunde (1730).⁶ Vooral in de nachtelijke uren werkte hij aan de Lijst van zijn oudoom;⁷ bezorgdheid om het gebrekkige taalgebruik dat hij in veel geschriften aantrof, was zijn drijfveer: ‘Men wil in de kennis van Oude talen uitsteken en men erkent zich buiten staat, zyne eigen Land- en Moederspraak op ene behoorlijke, nette en regelmatige maniere op het papier te brengen’ (Kluit 1759:xxiii). Kluit bezorgde de vijfde druk van Van Hoogstratens Lijst in 1759; de zesde druk van dit in de achttiende eeuw zeer populaire werk zou eveneens door hem worden uitgegeven (1783). Tijdens zijn studiejaren werkte Kluit ook aan een vertaling van de Linguae Belgicae idea grammatica, poetica, rhetorica, de in 1707 verschenen spraakkunst van Adriaan Verwer (c. 1654-1717),⁸ en hield hij zich intensief bezig met de studie van Middelnederlandse teksten.⁹

Gezien zijn betrokkenheid bij de opbouw van het Nederlands, is het niet verwonderlijk dat Kluit actief deelnam aan Dulces ante omnia musae, het Utrechtse studentengenootschap dat in 1759 was opgericht naar het model van het Leidse Linguaque animoque fidelis. De studenten bestudeerden de vaderlandse taal- en letterkunde, waarbij ze zich vooral lieten leiden door de taalkundige inzichten van Verwer, Ten Kate en Huydecoper.¹⁰ Wat ze geleerd hadden over de Latijnse taal-, letterkunde en welsprekendheid, pasten ze toe op het Nederlands. De Nederlandse letterkunde was geen leervak aan de universiteit en de studenten ‘organiseerden hiermee voor het eerst deze zelfstudie binnen de academische wereld’ (Kossmann 1966:44,45).

In 1760, nog voor hij zijn studie had afgerond, werd Kluit, op voorspraak van Wesseling, benoemd tot leraar aan de Latijnse school in Rotterdam. Het vertrouwen in hem moet groot geweest zijn, omdat het absoluut niet de gewoonte was ‘het onderwijs aan iemand toe te vertouwen, die niet elders reeds blijken van zijne geschiktheid daartoe gegeven had’ (Bilderdijk 1808:92). Kluit maakte hier onder anderen kennis met Mr. G. Meerman (1722-1771), de pensionaris van Rotterdam, die zijn omvangrijke bibliotheek voor hem openstelde. Nog binnen het jaar aanvaardde hij een benoeming als leraar in Den Haag, waarschijnlijk omdat hij daar toegang kreeg tot verschillende archieven en meer mogelijkheden had om historisch onderzoek te doen.

Kluit werd in 1764 benoemd tot rector van de Latijnse school in Alkmaar, waar hij vijf jaar zou blijven. Het onderwijs in Alkmaar was ‘een insolventen boel, die van buiten den naam heeft van wel gegoet te zijn’ (Boutelje 1920:8)¹¹ en Kluit had weinig tijd voor studie. In 1767 trouwde hij zijn eerste vrouw, Judith Helena van der Streng, zuster van de vrouw van de bekende classicus L.C. Valckenaer (1715-1785).¹² Uit dit huwelijk werd

6 Cf. Kluit 1759:passim; Ett 1956:brief lxvii; Kossmann 1966:10 e.v.; Boutelje 1920:4.

7 In zijn Voorrede bij de 5e druk van de Lijst der gebruikelijkste zelfstandige naamwoorden (1759) beriep Kluit zich erop dat Van Hoogstraten zijn oudoom was. Ook in zijn brief aan Huydecoper van 29 oktober 1755 maakt hij hiervan melding (Ett 1956:111). Van Hoogstraten was getrouwd met Maria van Nispen, een zuster van Henrica van Nispen, de vrouw van Johannes Kluit en grootmoeder van Adriaan.

8 Verwers Idea was een populair taalkundig werk, maar rond 1760 moeilijk te krijgen. De behoefte aan een vertaling van de in het Latijn geschreven Idea was zo groot, dat er diverse pogingen zijn ondernomen, ook door Kluit, om een vertaalde Idea op de markt te brengen. Een overzicht van de verschillende achttiende-eeuwse pogingen zijn - summier, in voetnoot - te vinden in Wille 1937:179, 180 en in De Bonth 1999:146 e.v. Tot een gedrukte uitgave van een Ideavertaling is het in de achttiende eeuw niet gekomen. Een Nederlandse vertaling van de tweede druk, in 1783 bezorgd door Everhardus van Driel, verscheen pas in 1996. Cf. De Bonth 1999. De vertaling van Kluit, die hij waarschijnlijk al in 1759 voltooide, verscheen in 2000 in druk (cf. Verwer 1707b).

9 Blijkens zijn Vertoog van 1763 (Kluit 1763) kende Kluit werk van Melis Stoke, wiens kroniek indertijd de oudst bekende Middelnederlandse tekst was (Van Driel 1992:138), Lodewijk van Velthem, Klaas Kolijn en Broeder Thomas. Dat hij de studie van deze teksten voortvarend aanpakte, blijkt uit een passage in een brief die hij op 25 november 1780 schreef aan Henrik van Wyn (1740-1831) naar aanleiding van diens Historische en letterkundige avondstonden. Kluit vindt het jammer, dat Van Wyn hem voor de uitgave niet heeft geraadpleegd, omdat hij hem dan had kunnen behoeden voor een aantal fouten met betrekking tot ‘Broeder Thomas’. Hij kent dat werk goed, omdat hij tijdens zijn ‘Academiejaren te Utr. dat heele werk (heeft) afgeschreven’ (UB Leiden LTK 1000).

10 Cf. bijv. Wille 1993:187; De Buck 1930:28; De Buck 1952:24; Kossmann 1966:44; Singeling 1991:49.

11 Brief van Kluit uit Alkmaar d.d. 14 dec. 1764, aan M. Tydeman, geciteerd uit Boutelje 1920:8.

12 Lodewijk Caspar Valckenaer, die als opvolger van Tiberius Hemsterhuis (1685-1704) in zowel Franeker als Leiden de studie van het Grieks in Nederland tot grote bloei heeft gebracht, trouwde in 1752 met Johanna van der Streng. Een andere zus, Maria Elisabeth van der Streng, was de eerste vrouw van Burmannus Secundus; over hem o.a Gerretzen 1940:356 e.v., Altena 1982.

[p. 100]

in 1769 een zoon, Willem Pieter, en twee jaar later een dochter geboren, die echter op zeer jonge leeftijd overleed.

In 1769 vertrok hij naar Middelburg, waar hij rector werd van de Latijnse school en lector in de welsprekendheid en de Griekse taal aan het Atheneum Illustre, dezelfde instellingen waaraan zijn leermeester Wesseling verbonden was geweest.¹³ De school in Middelburg was eveneens deerlijk in verval - in die tijd eerder regel dan uitzondering -, maar ook hier stelde Kluit orde op zaken. Sommige van zijn problemen doen eerder denken aan onze huidige brede scholengemeenschappen dan aan een achttiende-eeuws gymnasium: in 1771 voelde Kluit zich genoodzaakt een artikel in het schoolreglement op te nemen, dat zijn leerlingen verbood ‘eenig schietgeweer, buskruid of diergelijke gevaarlijke dingen in 't school in te brengen’ (Voegler 1894:150). Kluit trad streng op en aarzelde niet de plak te gebruiken en geldboetes op te leggen.¹⁴

In deze periode ging hij zich steeds meer concentreren op de studie van de vaderlandse geschiedenis. Vooral het onderzoeken en rangschikken van verschillende archieven en het bronnenonderzoek van de oudste grafelijke oorkonden van Holland en Zeeland eisten zijn aandacht op. In zijn vakanties onderzocht hij archieven in de Oostenrijkse Nederlanden; hij bestudeerde en verzamelde oorkonden, die hij had opgespoord in archieven van de rekenkamers in Brussel en Rijssel, van de abdijen van St. Pieter en St. Bavo in Gent, van St. Michel in Antwerpen en St. Donaat in Brussel.

Kluit had het in Middelburg uitstekend naar zijn zin en alle pogingen om hem te bewegen elders een functie te aanvaarden faalden dan ook. De Middelburgse regenten deden er alles aan Kluit voor hun stad te behouden en toonden regelmatig ook materieel hun waardering. In 1776 werd Kluit aan de Schola Illustris bevorderd tot Professor eloquentiae et linguae graecae.

Hoe aangenaam het verblijf in Zeeland ook was, het aanbod om in Leiden Professor ordinarius antiquitatum et historiae imprimis diplomaticae Foederati Belgii (gewoon hoogleraar in de Oudheden en vooral in de diplomatische geschiedenis van de Verenigde Nederlanden) te worden kon hij niet afslaan en op 18 januari 1779 was Kluit de eerste die een afzonderlijke leerstoel in de geschiedenis ging bezetten. Hij deed zijn intrede als professor met een redevoering ‘over het regt, waarmede de Nederlanders hunnen wettigen Vorst en Heer Philips hebben afgezworen’ (Bilderdijk 1808:99).¹⁵ Hoewel zijn leeropdracht zich uitstrekte tot het einde van de Middeleeuwen, gaf Kluit met deze rede al meteen aan, dat hij zich ook met de geschiedenis van de Republiek wilde bezighouden.

In zijn colleges kwam de prinsgezindheid van Kluit duidelijk naar voren. Hij beoefende de contemporaine geschiedenis in de vorm van statistiek, met welk vak hij door Wesseling had kennisgemaakt. De statistiek - ‘datgene

13 De archieven van de Latijnse en Illustere school in Middelburg zijn niet bewaard gebleven.

14 Cf. Wille 1937:33,34.

15 ‘Oratio de jure quo Belgae legitimo suo Principi ac Domino Philippo imperium abrogaverint’. Cf. Boutelje 1920:19.

[p. 101]

wat de statista, de staatsman moet weten’ (Boutelje 1920:27) - was bij haar opkomst in de achttiende eeuw de wetenschap die feiten verzamelde over de macht van de staat en een geografische en economische beschrijving van de staat beoogde. Voortgekomen uit de typische achttiende-eeuwse passie voor feiten, wilde de statistiek het heden beschrijven zoals de geschiedwetenschap het verleden beschreef.

De geschiedwetenschap vertegenwoordigde in de achttiende eeuw bij uitstek de sociale wetenschappen, reden waarom het rationalisme er veel werk van maakte. De historicus kon het materiaal bijeenbrengen dat inzicht gaf in de maatschappelijke structuur; van daaruit kon aangegeven worden hoe de wereld veranderd was en konden hypothesen voor verbetering worden opgesteld. Statistiek en geschiedenis houden zich dus beide bezig met feiten over de staat. Geschiedenis beschrijft de toestand van de staat in het verleden, statistiek die in het heden. De statisticus verzamelt feiten op alle gebied en moet dus van alle markten thuis zijn. Hij probeert te achterhalen waarop de macht en de welvaart van een staat steunen.

In Nederland was de geschiedwetenschap in de vorm van statistiek een orangistische aangelegenheid. Belangrijke vertegenwoordigers waren de Leidse hoogleraar Pestel (1724-1805) en Kluits leermeester Wesseling, die beiden, in navolging van de grote Duitse statistici Achenwall (1719-1772) en Schlözer (1735-1809),¹⁶ van mening waren dat de stadhouderlijke regeringsvorm de belangen van de Republiek het best kon dienen.

Ook Kluit was die mening toegedaan. Economie en regeringsvorm moesten bij elkaar passen, een land met een bepaalde economie moest een daarbij horende regeringsvorm hebben. En bij Nederland hoorde het stadhouderschap: ‘bestond de Republiek uit volk, dat alleen van den akkerbouw leefde, zoo mogt de republikeinse regeeringsvorm de geschiktste zijn. Maar voor enen staat, wiens bestaan zich tot alle soorten van middelen uitbreidt, is eene regering die de democratie de naaste komt, gansch ongeschikt’ (Van Deursen 1971:28). Met zijn beschrijving van de economische bijzonderheden van Nederland wil Kluit bewijzen dat de welvaart van het land onlosmakelijk verbonden is met de staatsinrichting zoals die in het verleden gevestigd is, een staatsinrichting waarvan het stadhouderschap een wezenlijk onderdeel was.

Kluit gebruikte de geschiedenis om er contemporaine politiek mee te bedrijven, om de Patriotten te bestrijden. Dat leidde tot een groot aantal conflicten, waaronder het geruchtmakende geschil met zijn gematigd-patriotse collega Johan Luzac (1746-1807), waarbij hij een jaar werd geschorst.¹⁷

Politieke conflicten waren aan de orde van de dag en Kluit zat er midden in. Als orangist had hij de wind niet mee, maar desondanks bleef hij zijn overtuiging uitdragen. In 1795 kostte hem dat uiteindelijk zijn hoogleraar-

16 Gottfried Achenwall was de eerste hoogleraar die de statistiek tot een wetenschap verhief. In Duitsland staat hij bekend als de ‘vader van de statistiek’. August Ludwig Schlözer zette na Achenwalls dood diens werk voort. Zijn Theorie der Statistik (1804) genoot in ons land grote bekendheid. Kluit gaf statistiek ‘naar de bepaling van Achenwall’ (Van Deursen 1971:26). Cf. Boutelje 1920:25 e.v.; Van Deursen 1971:passim.

17 Hierover Vrij 1971; cf. ook Boutelje 1920:19,20; Hugenholz 1981:145-149; Schöffer 1988:5,6.

[p. 102]

schap. In hun vergadering van 21 februari 1795 ontsloegen de curatoren van de universiteit Kluit per 8 augustus 1795, zonder behoud van salaris. Pas in 1797 kreeg hij pensioen.

In de eerste periode nadat hij uit zijn ambt was gezet, was hij zoveel als privaat-docent en voorzag hij als repetitor in zijn levensonderhoud. Hij deed geen moeite weer in de gunst te komen. In een kring van jonge medestanders bleef hij voordrachten houden over de statistiek, hoewel het aantal toehoorders niet groot geweest zal zijn. Toen hij nog hoogleraar was, had Kluit al weinig toeloop, volgens hemzelf omdat ‘meestal alles alhier onder de Studenten Keezig of Jacobijns’ (Boutelje 1920:24) was, maar ook zijn karakter zal daaraan hebben bijgedragen: gevoel voor humor is bij deze ‘enigszins stroeve persoonlijkheid’ (Schöffer 1988:11) niet gemakkelijk te ontdekken.¹⁸

In deze tijd had Kluit de gelegenheid zijn magnum opus uit te werken. ‘Meegesleept “door den dwarrelwind der Revolutie”, zo schreef Kluit later, “dacht ik mijnen tijd niet beter te kunnen besteden dan, met bijbehouding van andere geliefde oefeningen, mij bezig te houden met onze Vaderlandse gebeurtenissen, aangelegenheden en belangen die altijd mij na aan het hart lagen”’ (Schöffer 1988:7).¹⁹ Van 1802 tot 1805 verscheen, in vijf omvangrijke delen, De historie der Hollandsche Staatsregering tot 1795.²⁰

Inmiddels was in 1799 Kluits echtgenote na een huwelijk van 32 jaar overleden. In 1801 hertrouwde hij met Johanna Oursel, weduwe van Ds. C. van Alsem, ‘eene vrouw, die, deftigheid aan minzaamheid parende, alle gaven van verstand en hart bezat, om onzen Kluit zijnen frischen en voor levensgeluk nog vatbaren ouderdom op de genoeglijkste wijze te doen doorbrengen’ (Bilderdijk 1808:117).

In 1802 volgde eerherstel en werd Kluit opnieuw benoemd tot hoogleraar. In 1806 had hij het genoegen ‘zijne verdiensten omtrent de Hoogeschool door de Curatoren erkend te zien met de opdragt van het Hoogleeraarambt in de Statistiek des Koningrijks van Holland’ (Bilderdijk 1808:110).²¹ In de laatste jaren van zijn leven bleef Kluit rusteloos aan het werk. Hij voerde nog steeds een uitgebreide correspondentie en werkte onverdroten aan het Leidse stadsarchief.

Kluit overleed op maandag 12 januari 1807. Samen met zijn vrouw werd hij bij de kruitramp in Leiden in zijn voorkamer bedolven onder het puin van zijn huis aan het Rapenburg.²² Kluit had die kamer net betreden. ‘Ware de brave Man (...) blijven zitten, hij ware waarschijnlijk behouden geweest, daar juist die kamer pas te voren door de beide Echtgenooten verlaten, als in geraamte behouden is gebleven, terwijl al het overige, bijzonder 's Mans schoone Boekverzameling en aanzienlijke handschriften, geheel en al verwoest zijn en bedorven’ (Lambrechtsen 1807:10).²³ Zijn bibliotheek is ken-

18 De animo voor Kluits colleges was zeer klein. Voor 1785 bezochten weinig of geen studenten zijn colleges en Kluit beklaagde zich er bij de curatoren over, dat hij de enige hoogleraar in Leiden was die geen andere inkomsten had dan zijn vaste salaris (f 1600,- per jaar) en dat hij minder verdiende dan in Middelburg. Van 1779 tot 1785 had Kluit van al zijn colleges samen in totaal nog geen f 700,- ontvangen, nog geen f 100,- per jaar dus. Ter vergelijking: sommige hoogleraren ontvingen, naast hun vaste salaris, zo'n f 1500,- tot f 2000,- per jaar van college-en promotiegelden. Cf. Vrij 1971:127, passim.

19 Historie der Hollandsche Staatsregering, deel I, Bericht aan den goedwilligen lezer, 2. (Geciteerd uit Schöffer 1988:7). Volledige titel in volgende noot.

20 Historie der Hollandsche Staatsregering tot aan het jaar 1795 of geschied- en staatkundig onderzoek, in welken zin de Staten van Holland gedurende de republikeinsche regering, zijn geweest de wettige souvereine vertegenwoordigers van 't gansche volk van Holland, of de geheele natie. Met vele onuitgegeven bijlagen. 5 delen (Amsterdam 1801-1805).

21 In 1815 werd de Statistiek als afzonderlijke wetenschap aan de universiteit geïntroduceerd. Kluits opvolgers Tollius, Hageman en Tydeman bezetten de door Kluit gestichte leerstoel volgens zijn opvattingen. Cf. Boutelje 1920:28.

22 Op 12 januari 1807 ontplofte in Leiden een kruitschip dat, onderweg van de fabriek in Amsterdam naar het kruithuis in Delft, lag afgemeerd aan het Rapenburg. Meer dan 500 huizen werden verwoest of onherstelbaar beschadigd. Onder de slachtoffers bevond zich ook de tegenstander van Kluit in het befaamde hooglerarengeschil van 1786, zijn collega Johan Luzac, tegenover wie Kluit zeer vijandig stond. Luzac wandelde toevallig op het Rapenburg toen het schip ontplofte.

23 Voorlezing van Mr. N(icolaas) C(ornelis) Lambrechtsen (1752-1823), voorzitter van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen op 4 februari 1807. De pagina's zijn niet genummerd, maar in het handschrift is met potlood een nummering aangebracht; daarnaar is verwezen.

[p. 103]

nelijk toch gedeeltelijk gespaard gebleven, de resten ervan kwamen in maart 1808 onder de hamer. Hoewel ook het voorwoord vermeldt, dat het grootste deel van Kluits bibliotheek verwoest is, telt de catalogus nog altijd 2606 te veilen werken (Catalogus 1808:L.S.).

Kluit heeft tijdens zijn leven veel blijken van waardering ontvangen, zijn lidmaatschap van een groot aantal wetenschappelijke genootschappen getuigt daarvan. Hij was mede-oprichter van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, lid van het Zeeuwsch Genootschap van Wetenschappen, lid van verdienste van de Bataafsche Maatschappij van Taal en Dichtkunde, lid van het Historisch Groningsch Genootschap ‘Pro excolendo jure patrio’ en van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen. Grote belangstelling had hij vooral voor het werk van de Leidse Maatschappij. De studie van het Nederlands bleef zijn interesse houden - voor het bestuderen van middeleeuwse bronnen achtte hij allereerst een zuivere tekstinterpretatie nodig - en hij werkte veelvuldig mee aan het beoordelen en uitwerken van bij de Maatschappij ingediende verhandelingen.

Hoewel Kluit zijn grootste faam geniet als historicus, gold zijn gezag kennelijk uitdrukkelijk ook op het gebied van de neerlandistiek. Voor het Staatsbestuur een besluit nam over de schrijftaalregeling van 1804-1805 werd Kluit gehoord over Siegenbeeks spelling en Weilands spraakkunst, samen met zijn Utrechtse studiegenoot Meinard Tydeman (1741-1825). Siegenbeeks spellingvoorstellen sloten op een aantal punten zeer nauw aan bij Kluits opvattingen en zijn invloed op de schrijftaalregeling is wat de spelling betreft dan ook duidelijk aanwijsbaar, zoals uit het vervolg zal blijken.

3. Kluit over spelling

3.1. Inleiding

Vanaf de zestiende eeuw wordt de spelling een belangrijk taalkundig onderwerp. De taal moest gecultiveerd worden om haar te verheffen tot het niveau van het Latijn en een vaste spelling was daarvoor een eerste vereiste. De stroom spellingvoorstellen sindsdien lijkt eindeloos. Heel wat schrijvers hebben zich bezonnen op de spelling en geven, in een inleiding op hun boek of in een aparte uitgave, informatie over de door hen gebezigde orthografie.²⁴ Tot een algemene norm is het in de zestiende en zeventiende eeuw niet gekomen; daarvoor streden er te veel voorstellen om de voorrang en ontbrak het de voorstellers aan voldoende autoriteit. De spellingdiscussies gingen in de achttiende eeuw dan ook onverminderd voort.

24 Onder orthografie versta ik in het vervolg ‘de leer van de correcte spelling’ (hoewel orthografie niet zonder meer gelijk gesteld mag worden met ‘spelling’ in de hedendaagse zin. In de Twe-spraack bijvoorbeeld is orthografie niet alleen ‘het geheel van regels volgens welke de klanken ener taal door geschreven tekens worden aangeduid, (...)’ maar ook ‘een beschrijving ... van die klanken (...) naast aanwijzingen die bedoeld zijn om een Nederlands tot stand te brengen dat beschaafd is van klank.’ (Dibbets 1985:355; Schaars 1988:80)).

[p. 104]

Voor Arnold Moonen (1644-1711) is spelling een belangrijk onderwerp. Van zijn Nederduitsche Spraekkunst (1706), de eerste volledige en tegelijk meest invloedrijke grammatica van de achttiende eeuw, worden de eerste 44 pagina's aan orthografie besteed. Moonen laat zich voornamelijk leiden door het ‘oirsprongkelykheitprincipe’ (Schaars 1988:86), waarbij de vocaalspelling van het ‘oirsprongkelijke’ woord zo veel mogelijk wordt gehandhaafd in afleidingen (draek/draeken), en de vrees voor homoniemen. Daarnaast hanteert hij het fonetisch principe en sluit hij aan bij spellingsinzichten van Vondel. Van het gelijkvormigheidsprincipe is hij geen voorstander.

Sommige grammatici lijken spelling nauwelijks van belang te vinden. Zo is Adriaen Verwer (c. 1654-1717) van mening ‘dat dit heele spellingwerk eenen regtschapen oeffenaer niet eens zoo hoog aen 't herte behoorde te leggen’ (Verwer 1708:353). In zijn Linguae Belgicae idea grammatica, poetica, rhetorica (1707) wijdt hij dan ook slechts een kort hoofdstukje aan de orthografie. Regels voor de spelling heeft Verwer nauwelijks gegeven, wel heeft hij een aantal uitgangspunten geformuleerd, die hij in een brief aan David van Hoogstraten (Verwer 1708) heeft toegelicht en uitgewerkt. Belangrijk is dat de spelling zich niet richt naar de uitspraak van een bepaalde stad of streek, maar de ‘klanken der Republyke’ weergeeft (Verwer 1708:354). In het verleden was onze spelling ‘eenvormig’, hoewel de gewesten ‘in 't uitspreken van zekere vocael-klanken verschilden als de dag vanden nacht; echter in 't uitdrukken der zelver op 't papier eenstemmig ingestelt ende gehouden hebben, byna Volker-regts-gewyze, eene eenvormige spellinge’ (Verwer 1708:361). De spelling is een zaak van de overheid, die het gebruik kan vastleggen. Reden om voorstellen te doen die afwijken van dat gebruik zijn er niet, ‘tegens het aengenomen Gebruik der Overigheit [kan] geen waerheit opgebracht worden’ (Verwer 1708:371). Wat Verwer vindt van al de taalliefhebbers die eigen regels voorstellen, is duidelijk: ‘men toont dat men al mede een ey wil leggen: waer 't maer niet buiten 't nest’ (Verwer 1708:371).

Wat Lambert ten Kate (1674-1731) vindt van de ‘Spel-konst’ is eindeloos herhaald: ‘Zeg liever Spil- of Quel-konst’ antwoordt L. (Lambert ten Kate) zijn gesprekspartner N. (Anonymus, Adriaen Verwer) in de Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche sprake (1723), ‘want over al het Grammaticael word zo veel mondelinge kibbeling niet gemaakt, als over die beuzelarije alleen’ (Ten Kate 1723 I:109). Iedereen is bezig met de taal van zijn eigen streek, ‘buiten den Schrijver van de Idea vond ik geen eenen die in Letterkonstige Lessen zulks gade sloeg’ (Ten Kate 1723 I:109).

Ten Kate maakt onderscheid in de ‘Burgerlijke’ en ‘Critique’ ‘Letter-Spelling’. De burgerlijke, ‘welke op het doorgaende agtbare gebruik is gevest’ houdt hij voor ‘Gewoonte-regt, t welk tot de Gemeente behoort, en

[p. 105]

dies ook voor zoo verre haer geheiligt ontsach verdient’ (Ten Kate 1723 I:111). Het achtbare gebruik moet gevolgd worden, ‘zonder tegenstribbeling, zonder andere gewoonten te willen invoeren’ (Ten Kate 1723 I:111). Uit Ten Kates opmerkingen over de ‘Critique spelkunde’ blijkt de grote betekenis van de klankleer in zijn taalopvattingen. In de ‘Critique (of Physique) Spelling’ onderzoekt hij zaken als ‘wat Klanken tot onze Tael behooren; waer in ze onderscheiden zijn; hoe die gevormt worden; welke gemengt zijn, of niet’ (Ten Kate 1723 I:111) en ook hiermee was hij zijn tijd vooruit.

Ook Balthazar Huydecoper (1695-1778) bekommert zich nauwelijks om spellingkwesties. De spelling raakte niet het taaleigen. Toch heeft hij een aantal spellingsproblemen uitvoerig behandeld (cf. De Bonth 1998:117-154). Een afgeronde spellingleer kan uit zijn werk niet worden afgeleid, wel kan vastgesteld worden dat hij zich bij zijn spelling liet leiden door het etymologisch principe, de ‘homonymievrees’ en ook wel de ‘Beschaafde Uitspraak’, waarbij absoluut niet de taal van het gewone volk of van een bepaalde streek richtinggevend kon zijn.

Het Nederlands als cultuurtaal mag zich rond het midden van de jaren vijftig van de achttiende eeuw verheugen in een groeiende belangstelling, die onder meer blijkt uit het toenemend aantal letterkundige genootschappen dat zich inzet voor de opbouw van het Nederlands. Vooral de regelloosheid op het gebied van spraakkunst en spelling was de betrokkenen een doorn in het oog (cf. o.a. De Buck 1931:37). Adriaan Kluit, vooraanstaand lid van zowel het Utrechtse genootschap Dulces ante omnia Musae als het Leidse Minima Crescunt, zoals Linguaque animoque fidelis vanaf 1761 heette (cf. § 2), gaf in de door hem bezorgde vijfde druk van Van Hoogstratens Lijst der gebruikelijkste zelfstandige naamwoorden (1759) in de Voorrede van den Uitgever uiting aan zijn ongenoegen over het ontbreken van uniformiteit in de spelling: ‘Raapte men thans alle de bijzondere gedachten van zo vele verscheiden Taalkundigen, en van die voor Taalkundigen willen doorgaan, deze stoffe aangaande sederd ene eeuw of twee der waereld opgedrongen en opgedwongen, bij den anderen: wij zouden hier enen doolhof ontwaar worden, waar uit geen Dedalus in staat ware om zich te redden’ (Kluit 1759:xi).

Toch dichtte men in de letterkundige genootschappen de spelling evenmin een overdreven belang toe, niet zo verwonderlijk daar men zich vooral liet leiden door de taalkundige inzichten van Verwer, Ten Kate en Huydecoper. Kluit beschouwt ‘de spelkunde’ weliswaar als ‘den grond, waarop de gansche taalkunde berust (Kluit 1759:x), maar vindt spelling ook ‘te flaau een kost’ en wil zich niet met ‘lettervitterijtjes’ inlaten. Net als Ten Kate is hij van mening dat ‘de geen die bescheiden zijn, niet naau vitten op struikelingetjes van die genen, die blijk van goeden wil geven (Kluit 1759:xxxii-xxxiii). Meinard Tydeman (1741-1825), net als Kluit actief genootschapper

[p. 106]

en vanaf het begin betrokken bij Dulces ante omnia Musae, haalt met instemming de woorden van Ten Kate aan en vervolgt: ‘veel wordt men gekweld met kleinigheden en beuzelarijen, hier toe [tot de spelkonst] betreklijk, die niets wezenlijks te beduiden, geen invloed altoos hebben op het zuivere der taal zelve, welke den aart der tale niet raken’ (Tydeman 1767:79). Hij geeft als belangrijkste regel ‘dat men zig schikke naar het algemeen gebruik’, ook ‘al dunkt men zelfs, dat die schrijfwijs beter anders ware ingevoerd’ (Tydeman 1767:80). Waar ‘het algemeen gebruik nog niet doorstraalt, daar volge elk zijn eigen oordeel, zonder zig zelven of anderen veel met wissewasjes het hoofd te breken’ (Tydeman 1767:81) Toch is Tydeman niet helemaal onverschillig wat de spelling aangaat. Hij vindt dat ‘het welk in den aart der tale gegront is, en met derzelver standvaste regelmaat overeenkomt’ (Tydeman 1767:81) in de spelling tot uitdrukking moet komen en daarom voegt hij als regel toe: ‘daar een zekere regelmaat, in den aart der tale gevestigd, ons voorlicht, moeten we die altijd volgen; althans, zoo lang, als het algemeen gebruik die niet heeft verworpen: want ook in dezen gevallen wil ik liever met allen dolen dan alleen den wijzen uithangen’ (Tydeman 1767:81). De schrijfwijze moet dus de regelmaat volgen, die behoort tot het ‘oud eigen der tale’. Voor de uitwerking van deze regel verwijst Tydeman waarderend naar de behandeling van de spellingsproblemen door Kluit.

3.2. De opvattingen van Kluit

3.2.1. Inleiding

In de door hem verzorgde vijfde druk van Van Hoogstratens Lijst der gebruikelijkste zelfstandige naamwoorden (1759) maakt Kluit opmerkingen over de spelling, zoals hiervoor (3.1) is aangegeven, en ook in de zesde druk (1783) is dat op diverse plaatsen het geval. Het meest uitvoerig heeft hij zijn spellingsinzichten echter besproken in twee bij elkaar horende artikelen, resp. verschenen in 1763 en 1777.

In zijn Eerste vertoog over de tegenwoordige spelling der Nederduitsche taal. vergeleken met de Spelling der Ouden, en uit dezelve ene soort van evenredigheit [regelmaat] opgemaakt (in het vervolg: Kluit 1763) bespreekt Kluit de spelling van de klinkers. Dit Vertoog was oorspronkelijk bedoeld als grondslag voor het bespreken van de spelling in zijn Ideavertaling. In het Vertoog over de tegenwoordige spelling der Nederduitsche taal, vergeleken met de spelling der Ouden en uit dezelve ene soort van evenredigheid opgemaakt (in het vervolg: Kluit 1777) wordt de spelling van de medeklinkers behandeld.

[p. 107]

Titelpagina van het derde deel van de Werken van de Maetschappy (1777), waarin als eerste bijdrage (p. 1-42) Kluits tweede Vertoog over de tegenwoordige spelling der Nederduitsche taal is opgenomen.

Hoewel er een flink tijdsverschil zit tussen de beide publicaties, presenteert Kluit zijn vertoog over de medeklinkers, al aangekondigd aan het slot van Kluit 1763, expliciet als een vervolg op het stuk over de klinkers. Dit vervolgstuk had Kluit al in 1770 bij de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde ingeleverd. Ondanks tegenstand van H.A. Kreet (1739-1804),²⁵ die

25 Hendrik Arnold Kreet was in de voorbereidingsfase voorzitter en na de vergadering van 3 oktober 1766 ‘drukbezorger’ van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde. Na het eerste jaar 1766-1767 vervulde hij geen bestuursfuncties meer.
Kreet stond aan de basis van twee belangrijke letterkundige genootschappen, Linguaque animoque fidelis en Dulces ante omnia Musae. Samen met Frans van Lelyveld (1740-1785) en Herman Tollius (1742-1822) bracht hij van 1758 tot 1762 het eerste tijdschrift uit dat geheel aan de Nederlandse taal- en letterkunde was gewijd: Maendelijksche By-dragen ter opbouw van Neerlands Tael-en Dichtkunde (nr. 1, nov. 1758, en de gebonden uitgaven, 2 dln., 1760 en 1762, verschenen onder de titel Tael- en Dicht-kundige By-dragen). Dit Leidse tijdschrift, vanaf 1763 Nieuwe by-dragen tot opbouw der vaderlandsche letterkunde (1763-1766), was het gemeenschappelijk orgaan en de bindende factor van een netwerk, waartoe behalve de leden van de genoemde genootschappen ook die van het Hoornse Magna molimur parvi (1760) en het tweede Utrechtse gezelschap Musae noster amor (1763) behoorden.
In de Maendelyksche By-dragen van november 1759 had Kreet heel andere spellingsvoorstellen gedaan dan Kluit in 1763 zou publiceren. Op de opmerkingen over spelling in Kluit 1759 had Kreet kritiek. Voor de jaarlijkse vergadering van 1772 had Kreet de Maatschappij voorgesteld verhandelingen over spelling niet meer uit te geven, Kluits Vertoog dus ook niet. Kreet wilde een commissie oprichten, die de opdracht moest krijgen ‘een regelmatige spelling, om door de Maetschappye uitgegeven en gebruikt, en, mag 't zijn, door hoog gezag in de scholen ingevoerd te werden, te ontwerpen’ (Uitnodiging voor de jaarvergadering van de Maatschappij van dinsdag 14 juli 1772). Kreets voorstel kreeg kennelijk geen meerderheid, want in de jaarvergadering van 1773 werd besloten Kluits tweede Vertoog toch in het derde deel van de Werken van de Maatschappij op te nemen.

[p. 108]

het met Kluits inzichten niet eens was, besloot de Maatschappij in haar jaarvergadering van 1773 het vervolgartikel in het eerstvolgende, derde deel van de Werken van de Maetschappy (1777) op te nemen.

3.2.2. De Vertogen

In zijn Eerste vertoog constateert Kluit dat de ‘spelregels van outs onwrikbaar’ schenen, maar dat de spellingseenheid sinds anderhalve eeuw verdwenen is en dat ‘verwarring en verloop in 't spellen velt gewonnen heeft’ (1763:285,286). Dat komt door de werkzaamheden van de vele ‘taalliefhebbers’ en ‘hulpmeesteren’, die geprobeerd hebben de spelling te verbeteren, maar er door hun ‘willekeurig vonnissen over regel en regelmaat’ juist voor hebben gezorgd, dat ‘de spraak in hare spelgronden niet vaster geleit, maar veeleer aan het wankelen gebracht’ werd (1763:286,287).

Kluit heeft niet de bedoeling, zegt hij, ‘ene nieuwe, of ook wel, opgewarmde spelkunde op te zetten.’ ‘'t Is mijn oogmerk niet’, zo vermeldt hij nadrukkelijk, ‘my zo vermetel aan te stellen van te denken, om deze verwarring te zullen ontwarren; nadat er zo veel taal- en letterkundigen vergeefschen arbeit aan verspilden.’ Wel wil hij onderzoeken ‘hoe het eertijts met de Spelling onzer tale gelegen was, om door middel van dit onderzoek, en door vergelijking der oude en tegenwoordige gesteltheit enig netter denkbeelt te verkrijgen, wat er by ons tot ene gelijkredige letterschikkinge behoore; waarin mijn hoogste doelwit de Regelmaat (analogia) zijn zal’ (1763:288).

Hiermee is duidelijk welke criteria Kluit zal aanleggen om de spelling aan af te meten: ‘Deze twee middelen Regelmaat en Vergelijking van oude en nieuwe taal hebben my alleen in staat geschenen om met vrucht iets te ondernemen’ (1763:289-290). Dat wil niet zeggen, dat de Regelmaat in alles gevolgd kan worden; het is namelijk onmogelijk zich te ontdoen van ‘den allesbeheerschenden dwingelant’, van het gebruik, dat ‘zo dikwerf afwijkende, ook thans zodanig in vele gevallen ingewortelt is, dat men naaulijks anders kan doen dan het involgen’ (1763:290).

De werkwijze van Kluit is helder. De taal bezat oorspronkelijk een grote regelmaat, maar ‘'t gebruik speelt ons den baas’, ‘werpt veelmaal alle regel en regelmaat om ver’ (1763:294). Vooral de Tachtigjarige oorlog had een funeste invloed: toen waren ‘kerk- en burgerstaat in rep en roer gestelt’ en dat had zijn weerslag in de taal. In deze periode is de taal ‘van hare gedaante zo zeer (...) ontaart geraakt, dat zy de algemeene taal niet meer gelijkt’ (1763:292). Omdat met name de komst van de Spanjaarden het verlorengaan van de regelmaat veroorzaakte, moet men vooral de Ouden bestuderen, de schrijvers die werkzaam waren voor de Spaanse beroerten en van deze ‘oude Schrijveren’ (1763:292) vooral diegenen ‘die in den Vlaamschen

[p. 109]

tongval hunne schriften stelden’; het Vlaams is namelijk ‘onze dialectus primaria, of hooftspraak (...) waaruit zich by vervolg vele bijzondere vormen hebben laten gieten.’ (1763:293). Kluit wil nu ‘door behulp van overgebleven stukken in hare [van de taal] outheit binnen dringen; haren aart navorschen, volgens derzelver gronden werken, en behoudens de taaleigenschappen en het gemeen beloop daaruit een regelmaat formeren’ (1763:295).

Om de eigenschappen van de taal op het spoor te komen, moet Kluit dus de ‘overgebleven stukken’, de overgeleverde teksten, bestuderen. Omdat alle talen volgens Kluit overeenkomsten vertonen wat de ‘hoofdgronden’ (Kluit 1777:4) betreft, komen ook klassieke teksten voor onderzoek in aanmerking en Kluit probeert vast te stellen hoe die universele kenmerken in de spelling van het Grieks en het Latijn tot uitdrukking kwamen. Daarna bestudeert hij de geschriften in ‘onze alleroutste taal’ - de Rijm-Kronijk van Melis Stoke, de Spiegel Historiael van Lodewijk van Velthem, de Natuurkunde van het geheelal, in verzen beschreven door Broeder Thomas, de rijmkroniek van Klaas Kolijn²⁶ - en stelt vast dat de spelling eertijds een grote regelmaat vertoonde. Vervolgens gaat hij na hoe die regelmaat zich heeft ontwikkeld.

Een voorbeeld moge het een en ander verduidelijken. Om na te gaan of verdubbeling van klinkers in open syllaben nodig is of niet, weidt Kluit eerst uit over het aantal klinkers. Hij constateert dat er vijf klinkers zijn, die elk zowel kort als lang kunnen zijn.

De klinkers zijn by ons niet meer dan vijf, a.e.i.o.u. Meer erkent er de outheit niet, en hiermede kon zy volkomen bestaan. En het is by my zeker, dat geene Europesche taal er meer dan deze vijf behoeve. De byzondere toevalligheden toch, die elk dezer Vokalen kunnen overkomen, veranderen de Vokaal niet in haar wezen. (Kluit 1763:296)

Vervolgens onderzoekt Kluit hoe in klassieke teksten de klinkers in open lettergrepen werden gespeld. Hij komt tot de conclusie, dat in het Latijn ‘het gebruiken van een eenvoudige vokaal’ oorspronkelijk de regel was, maar dat daarna is ingeslopen ‘deze vokaal door eene van dezelfde hoedanigheit te verlengen’ (1763:307), een verlenging die later weer in onbruik raakte.

Kluit stelt vast dat er sprake is van ‘ene merklijke evenredigheit tusschen ons en de Grieksche en Latijnsche spraak’ (1763:306), want hetzelfde zien we in de spelling van het Nederlands: ‘Wy zullen dit alles even zo, en in gelijke orde, in onze taal bevinden, en voor eerste, zien dat onze alleroutste taal nooit anders dan met eene vokaal is gespelt geworden.’ (1763:308). Hij staaft deze bewering vervolgens uitvoerig met voorbeelden uit werk van o.a. Stoke en Van Velthem en concludeert dat

26 De rijmkroniek van Klaas Kolijn werd in 1719 uitgegeven door Gerard Dumbar en in 1745 door Gerard van Loon. Huydecoper toonde in 1772 aan dat de rijmkroniek een vervalsing was. Dat het zo lang duurde voor men daar achter kwam, heeft te maken met de beperkte kennis die men in de achttiende eeuw van het Middelnederlands had. Hierover: De Bonth 1998:105. Kluit schrijft hierover in 1770: ‘Over deszelfs echtheid wordt thans sterk getwijfeld, ja het tegendeel als bewezen aangemerkt. Ik verlange zeer alle de bewijzen voor de onechtheid volledig bij den anderen te zien. Niet, omdat ik het gezag van vele kundige mannen wantrouwe, en de zaak ontkenne; daar heb ik geen gronds genoeg toe: Maar omdat ik noch sterker bewijzen vordere, die mij vollediger overtuigen.’ Kluit 1777:4).

[p. 110]

deze regelmaat in de outste schriften zo algemeene streek houdt, dat men geen' dan minsten twijfel hebben kan, of de Schrijvers van dien tijt zijn daartoe gekomen door het begrip, dat het in de Duitsche even zo min als in de Latijnsche benoodicht was zich van verdubbeling te bedienen. (1763:313).

In open lettergrepen was de enkele vocaal dus ‘in haar geheel de onvervalschte en zo veel jaren stant gehouden hebbende spelling’ (1763:324). Toch is deze regelmaat verloren gegaan, vooral nadat de Spaanse troepen de Nederlanden waren binnengevallen. In de zeventiende eeuw pleitte Hooft, ‘Amstellander’, voor vocaalverdubbeling in open lettergrepen. Het spellen van dreeven, muuren, baanen, woonen omdat het enkelvoud dreef, muur, baan, woon is, is volgens Kluit echter volstrekt ‘ongegront en tegen de aart der taal’ (1763:339). De eerste lettergreep van dreve, mure, bane, wone is van nature lang omdat daarop ‘de gansche kracht en klem der uitspraak nederkwam’ (1763:339) en verdubbeling van vocalen is dus geenszins nodig. Door ‘ingeslopen rijmverlof van Achterafkapping der letteren (metaplasmus detracticius)’ (1763:340) veranderden dreve, mure, bane, wone in dreef, muer, baen, woen, maar dat heeft niets te maken met de schrijfwijze van het meervoud. De conclusie ligt voor de hand: in open lettergrepen moeten we de enkele vocaal spellen; de ‘dubbelspelling’ is in strijd met de aart der tale en met de regelmaat der Ouden, de enkele vocaal is daarmee in overeenstemming. Bij de i zou dat leiden tot het schrijven van tiden, bliven en mine in plaats van tijden, blijven en mijne, een spelwijze die in de loop van de tijd in onbruik is geraakt. Omdat echter ‘het invoeren dezer niewigheit niet slechts zeervreemt zoude moeten voorkomen voor de oogen, maar ook voor de ooren der genen, die thans in de uitspraak dezer dubbele i of ij verwart geraakt zijn met de ei’ (1763:343,344) moet men toegevend zijn ten aanzien van die spelling, hoewel ze geheel in overeenstemming is met de regelmaat en ‘volmaakt overeenkomt met de ware en volgens de gemeene dialekt alleen goetgekeurde uitspraak’ (1763:342). Als mogelijke tussenoplossing oppert Kluit het spellen van y in open lettergrepen: tyden, blyven, myne (cf. 3.2.5).

Voor ‘onzekerheit en wispelturigheit in het stuk der Vokaalverlenging’ zorgden ‘de langklinkers ee en oo’. Bij de spelling moet men uitgaan van de uitspraak, maar hierbij moet duidelijk onderscheid gemaakt worden tussen de ‘Gemeenelantstaal’, de dialectis communis, en de bijzondere dialecten. De spelling moet overeenkomen ‘met de gemeenelantsdialekt, die ons eenig richtsnoer wezen moet’ (1763:343), en dat rechtvaardigt het onderscheid tussen e/ee en o/oo. Aan de -ee- moet namelijk een ander geluid toegekend worden dan aan de zachtere -e- en hetzelfde geldt voor oo/o (cf. 3.2.4). Ee en oo zijn ‘in haren aart niet anders (...) dan tweeklanken’ (1763:327). In

[p. 111]

het verleden hebben de schrijvers het onderscheid ee/e en oo/o steeds consequent gemaakt, maar in de zestiende eeuw is het weggevallen, volgens Ten Kate vooral bij ‘die geenen, die tusschen Noordhollant en den Rijn woonen, by wien dit onderscheit in de uitspraak niet wordt waargenomen, als gebruikende alleen de zachte lange E en O’ (1763:333; cf. Ten Kate 1723, I:118).

De methode van Kluit is als volgt samen te vatten. Zijn uitgangspunt is, dat de taal in oorsprong een grote regelmaat bezat, die tot het wezen ervan behoort. Om die regelmaat, die aanvankelijk ook in de spelling tot uitdrukking kwam, op het spoor te komen, bestudeert Kluit klassieke en Middelnederlandse teksten. Van de regels die hij zo ‘ontdekt’ (1763:307), gaat hij de ontwikkeling na, tot in zijn eigen tijd. Hij constateert dat de regelmaat in de loop van de tijd verloren is gegaan en probeert regels te formuleren om die zo veel mogelijk te herstellen. In veel gevallen is dat niet meer mogelijk, omdat men rekening moet houden met het algemeen gebruik, zoals bij de spelling van tiden, bliven en mine.

In 1777 past Kluit dezelfde werkwijze toe. Ook nu wil hij de spelling ‘uit vergelijking der oude spelling met de latere, of van oude Regelmaat met Gebruik, enig licht bij (...) zetten, en tot meerder evenredigheid (...) brengen’ (1777:12). Hij wil nu de medeklinkers behandelen en zal ‘wederom bouwen op enen grondslag, dien alle tale gemeen hebben’ (1777:13).

Eerst zal hij nagaan volgens welke algemene regels de consonanten zich gedragen, waarbij hij opnieuw uitgaat van het Grieks en het Latijn. Hij komt tot een ‘in alle talen vastgaanden regel’, nl. ‘dat Letters van een en 't zelfde Organum, of werktuiglijk gestel onderling verwisselen’ (1777:14). Van dit soort algemene regels moet men uitgaan en niet van allerlei ‘gewaande regels’ (1777:14) of verschijnselen in een bepaald dialect. Men moet ‘op vaste en algemeene gronden bouwen’ (1777:15).

In navolging van Ten Kate onderscheidt Kluit zo ‘zachte’ (stemhebbende) en ‘harde’ (stemloze) consonanten.²⁷ Net als in alle andere talen veranderen in het Nederlands ‘zachte’ consonanten op het eind van het woord in ‘harde’ en deze regelmaat vloeit voort uit de natuur van de letters. In ‘der Ouden schriften’ en in de gangbare spelling van F/V en S/Z is de oorspronkelijke regelmaat duidelijk zichtbaar.

Alle consonanten worden vervolgens op de bekende manier besproken:

eerst opsporen (...) wat de Regelmaat en de Oudheid in elk vereischt; en dan verder nagaan, hoe verre men heden daarvan tot groote verachtering der ware spellinggronden afwijkt, of afwijken kan (1777:22).

27 Het onderscheid ‘scherp’-‘zacht’ lijkt overeen te stemmen met wat we tegenwoordig ‘stemloos’ en ‘stemhebbend’ noemen. Wat De Bonth hierover opmerkte met betrekking tot Huydecoper geldt ook voor Kluit: ‘Voorzichtigheid is echter geboden: onduidelijk is namelijk of Huydecoper de esssentie van het onderscheid stemhebbend - stemloos - te weten: het wel of niet trillen van de stembanden - heeft gezien of dat hij alleen de “week”heid van de spanning van de lippen heeft vastgesteld’ (De Bonth 1998:143).

[p. 112]

De spelling verloor in de loop van de tijd haar oude regelmatige zuiverheid. Steeds weer werden er nieuwe regels gemaakt. Om te demonstreren op welke losse en willekeurige gronden die gestoeld zijn, verwijst Kluit naar Moonen, die

zijne spelkundige Regels meer op meenen, gevoelen en gelooven gebouwd, en meer dezen of geenen bijzonderen taalvorm, of Dialect, ingevolgd heeft, dan de zuiverste gronden der Analogie (1777:24).

Toch, ook nu moet volstrekt helder zijn, dat de regelmaat niet altijd gevolgd kan worden. Als in het achtbare gebruik een bepaalde onregelmatigheid is ingeslopen, moeten we die, noodgedwongen, als een taalwet accepteren: ‘Tegen een algemeen gebruik, hoe kwaad ook, is het vergeefs te worstelen’ (1777:36).

3.2.3. De gronden van de taal

In beide Vertogen baseert Kluit zich expliciet op de gronden van de taal. Hoewel Kluit niet eenduidig aangeeft wat hij onder de gronden, de aart of de natuur van de taal verstaat (cf. Klifman 1983:20 e.v., De Bonth 1998:89 e.v.), valt wel te reconstrueren wat hem voor ogen stond.

Uitgangspunt van Kluit is dat alle talen in oorsprong regelmatig waren (1763:294; 1777:4) en dat al die talen gemeenschappelijke eigenschappen hebben. Een van die universele eigenschappen is bijvoorbeeld dat alle talen vijf klinkers hebben, gevolg van ‘de natuur van onze organa loquendi mechanica, d.i. (...) de aan ons met alle menschen gemeene vorming der Spraakleden van den mond, die naar mate van mindere of meerdere sluiting des monds helderer of doffer klanken uitbrengen’ (1777:5). Bij het bestuderen van de taal moeten we ons voornamelijk richten op het opsporen van de regelmaat. Herhaaldelijk benadrukt Kluit hierbij het empirisch-inductieve karakter van de taalstudie: de eigenschappen van de taal moeten ontdekt worden, taalregels moeten uit de taalverschijnselen worden afgeleid en niet willekeurig worden gemaakt.

Een aantal taalgronden hebben Verwer en met name Ten Kate aan het licht gebracht. In de eerste plaats noemt Kluit de door Ten Kate gevonden regel ‘dat de uitspraak of ware accentuatie onzer syllaben zich altoos schikt naar- en plaatst op het wezenlijke en zakelijke deel des woorts’ (1763:305).²⁸ Zo is de a in banen van nature lang omdat ze accent krijgt. Verdubbeling is dus onnodig en in strijd met de natuur van de taal. Verdubbeling in gesloten lettergrepen moet gebeuren met hetzelfde letterteken, omdat een

28 Ten Kate noemt de regel ‘dat de Klemtoon (Emphasis) altoos valt op het radicale en zaeklyke gedeelte van 't woord; nimmer op de andere deelen’ al in het Naschrift achter de Brief wegens de Gottische Spraeke die hij op 25 maart 1708 schrijft aan A(driaen) V(erwer) (Ten Kate 1710:14). In het werk van Kluit speelt dit ‘zeer voortreflijk voorrecht’ van het Nederlands (Kluit 1777:6) een grote rol. Ten Kates regel lijkt in de tweede helft van de achttiende eeuw vrij algemeen bekend. In meer verhandelingen over taal wordt bij de behandeling van de klemtoon verwezen naar Ten Kate. Cf. Van der Wal 2000:13,14;16.

[p. 113]

andere eigenschap van de taal is ‘dat letters van 't zelfde Organum bijeenhoren’ (1777:8).

Een volgende eigenschap van de taal, ook aan Ten Kate ontleend, is ‘dat Letteren van een en 't zelfde organum niet alleen met elkander kunnen verwisselen, maar dat zij ook inderdaad verwisselen’ (1777:15). Als gevolg van deze eigenschap worden bijvoorbeeld zachte (stemhebbende) medeklinkers scherp (stemloos) op het woordeind.

Een zeer belangrijke taalgrond, opgemerkt door Verwer, is ook

dat onze taal in haren oorsprong zich meest bediende van woorden van twee syllaben; maar dat die daarna door den Metaplasmus detracticius (door besnoeiing of verharding van Uitspraak) veelal in eensyllabige woorden vervormd zijn, waardoor onze taal oneindig vol geraakt is van Monosyllaben (1777:17).²⁹

Nu hij een aantal taalgronden heeft opgespoord, gaat Kluit teksten van de Klassieken en de Ouden (cf. 3.2.2) bestuderen. Uit de verzamelde gegevens concludeert hij, dat de spelling in de Griekse en Latijnse teksten en in die van de Ouden helemaal regelmatig was en in overeenstemming met de genoemde eigenschappen van de taal. Zo was bij de Ouden de slotconsonant altijd stemloos, geheel in overeenstemming met de natuur van de taal: letters van hetzelfde Organum verwisselen, ze verschillen alleen in ‘scherpheid van afsnijding’ (1777:15): broot, broden; dach, dagen. De spelling brood wegens broden is in strijd met de grond van de taal. In haar oorsprong bediende de taal zich meest van woorden van twee lettergrepen - brode, dage-, maar die zijn ‘door den Metaplasmus detracticius’ veelal eenlettergrepig geworden: brood, dag. Daardoor kwamen de zachte consonanten op het woordeind te staan, waarna ze volgens de eerder genoemde eigenschap stemloos werden: broot, dach. Deze regelmaat is verdwenen uit de spelling, behalve bij V/F en S/Z.

Nadat Kluit heeft vastgesteld dat in de spelling van de Ouden de taalgronden gerespecteerd werden, gaat hij over tot de spelling ‘der Nieuwer Schrijveren’ (1777:4). Hij constateert dat deze spelling niet langer op een vaste grondslag is gebaseerd, dat de Regelmaat is zoekgeraakt. Kluit laat zien op welke plaatsen de spelling in strijd is met de eigenschappen van de taal, maar is teveel realist om voor te stellen ingrijpend af te wijken van het gangbare gebruik, geheel in de lijn van Verwer en Ten Kate: we moeten, ‘de Ouden verlatende’ (1777:40), het gebruik volgen, maar dat betekent wel dat ‘men nimmer tot ene volmaakte Evenredigheid komen kan’ (1777:41).

29 Cf. ook Kluit 1761:57; Kluit 1759:511; Kluit 1763:309; Verwer 1707:72; Verwer 1708b:363.

[p. 114]

3.2.4. De spellingprincipes van Adriaan Kluit

Bij het bespreken van de spelling hanteert Kluit een aantal principes. Uitgangspunt is dat de Regelmaat, eigen aan de taal, ook in de spelling tot uitdrukking moet komen. Eigenlijk zou men niet van deze regelmaat moeten afwijken en ‘de deur (moeten) toesluiten voor alle losse en dikwils zich zelf tegensprekende taalregels; hoedanige er bij onze Taalkundigen velen voorkomen’, maar men dient ook rekening te houden met ‘het Gebruik (usus)’ (1777:4), dat ervoor gezorgd heeft dat de oorspronkelijke regelmaat verloren is gegaan.

Belangrijkste grondslag van een regelmatige spelling is het fonetisch principe: schrijf zoals je spreekt, geschreven taal moet zich richten naar de gesproken taal zoals die ‘langs de werktuiglijke (mechanique) vorming van klanken, in een iegelijks mond gevormd’ wordt (1777:4). Hiermee sluit Kluit aan bij de oudste Nederlandse spellinggeschriften. Het uitgangspunt dat de geschreven taal een afspiegeling moet zijn van gesproken taal wordt algemeen aangetroffen in de geschriften over spelling die verschijnen voor 1584.³⁰ Pas in de Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst wordt het louter fonetisch beginsel losgelaten, vooral door het aanvaarden van de gelijkvormigheid als grondregel (cf. Dibbets 1985:362). Volgens Kluit zorgde het fonetisch principe ervoor, dat de spelling in de oudste geschriften regelmatig en eenvormig was. De spelling correspondeerde in hoge mate met de gehoorde klanken, een afwijkende spelling duidde op een andere uitspraak.

Terwijl de naam van Ten Kate in een aantal spellingdiscussies in de tweede helft van de achttiende eeuw slechts lijkt te figureren (cf. Van der Wal 2000:16), maakt Kluit serieus gebruik van de inzichten van ‘onzen grooten Meester’ (Kluit 1763:333). Opvallend vaak beroept Kluit zich op argumenten die gebaseerd zijn op de klankleer en veelvuldig verwijst hij daarbij naar Ten Kate, voor wie de ‘Critique Spelkunde’ zeer belangrijk was (cf. 3.1). Duidelijk is zijn beroep op de klankleer bijvoorbeeld als hij vaststelt dat sommige klanken ongeschikt zijn om op het woordeinde te staan; zo is de d te ‘zacht’ en daardoor niet geschikt ‘om een woord te eindigen, zoomin, als Z, V, G.’ (1777:37). Het liefst zou Kluit in de spelling de klankwet volgen dat consonanten op het woordeinde stemloos worden.

Maar het Gebruik wil anders. Dat baseert zich op losse en willekeurige regels. Zo heeft men gemeend dag te moeten spellen wegens dagen en brood wegens broden, maar dit ‘strijdt tegen den aard onzer tale, die de stuitletters verhardt’ (1777:22). Kluit keert zich zowel tegen het etymologisch principe als tegen het principe van de gelijkvormigheid en wijst elke afwijking van het fonetisch principe af. De regel dat men bij de keuze tussen twee schrijf-

30 Met name Pontus de Heuiter (1535-1602) had volgens Kluit ‘een zeer zuiver begrip van den aard onzer sprake’ (Kluit 1777:9,n e). Ook De Heuiter huldigde het fonetisch principe, keerde zich af van de regel van de gelijkvormigheid en ging uit van een algemene taal - ‘gesmeet uit Brabants/ Flaems/ Hollants/ Gelders/ en Cleefs’ (Dibbets 1972:77) - en niet van de taal van een bepaald gewest. In zijn beide spellingartikelen citeert Kluit met instemming uitvoerig uit de Nederduitse Orthographie (1581) (hoewel hij in 1777 vergeten schijnt te zijn dat hij ook in zijn eerste artikel de woorden van De Heuiter aanhaalde (Kluit 1777:9, n e)). Nadat hij in 1763 de behandeling van de vocalen door De Heuiter heeft besproken, merkt Kluit zelfs op: ‘Kan er wel iets gelijkluidender zijn met het geen wy dus verre hebben trachten te betogen, dan even dit?’ (Kluit 1763:323).

[p. 115]

mogelijkheden moet uitgaan van de oorspronkelijke vorm van het woord, is volstrekt willekeurig en is er de oorzaak van dat de spelling haar oude en regelmatige zuiverheid verliest.

De oorsprong des woords namelijk deed bij de Ouden er niets toe, en zij vraagden niet, of men dagen, wegen, kregen met een G, dan of men juichen, lacchen, met een CH, juich, lach, spelde: maar zagen alleen daarna, of de G een stuitletter wierd: zoo ja, dan veranderde hy in CH, en men schreef vlucht, mocht, noch, niet omdat die woorden in zich een CH begrepen (dit doen zij niet; want vlucht komt van vliegen, mocht van mogen); maar omdat de G te zacht was, om een Lettergreep te eindigen, of om op een harde T te stuiten (1777:23).

Het uitgangspunt dat men aan de spelling moet kunnen zien waar een woord vandaan komt, is ‘niet alleen willekeurig, en dus gansch onzeker; maar wordt ook zelf bij velen niet recht gevat, ja gansch verkeerd gebruikt; en blijft veeltijds ook duister, omdat de oorsprong des woords ons dikwils onbekend is’ (1777:24,25).

Ook het differentiatieprincipe (De Bonth 1998:126) keurt hij af: het is onzin om door de spelling egt van echt of noot van nood te onderscheiden, in strijd met de ‘Analogie der Tale’ (1777:24). De noodzaak om door spelling homoniemen te onderscheiden, in de achttiende eeuw vaak als criterium aangevoerd, is voor Kluit een ‘taalverderfelijke en ongerijmde tegenbedenking’ (1777:39), pas van toepassing ‘wanneer er geene talen homonymien meer hebben; of bijzonder, wanneer door dit middel in onze tale alle Homonymien verholpen zijn. Dat niet mogelijk is’ (1777:25). Het is niet gebaseerd op een eigenschap van de taal; bovendien is het aantal homoniemen te klein ‘om uit dien hoofde een Taalregelmaat te bederven’ (1777:39).

Bij het aannemen van het fonetisch principe als leidraad voor de spelling, is het uiteraard de vraag welke uitspraak als richtsnoer kan dienen. Grondslag voor Kluit is de ‘Gemeene Landtaal, of zoogenoemde Dialectus communis’ (1777:2), net als voor Ten Kate (en Verwer). In de ‘gemeenelantschen spraakvorm’ (1763:328), ‘de Gemeenelantsche Dialekt’, die de ‘algemeene vraagbaak aller onzer Dialekten’ is (1763:349), wordt de taal in haar zuivere vorm bewaard. De spelling moet de klanken van die algemene taal weergeven en omdat geldt: ‘onderscheid van klank vereist onderscheid in Letters’ (1777:16, Ten Kate 1723 I:121), moet bijvoorbeeld ook het verschil tussen de scherpe en zachte lange e en o aangegeven worden. Het maakt deel uit van de algemene taal, zoals blijkt uit de geschriften van onze oudste schrijvers en uit de uitspraak zoals die in verschillende gewesten bewaard is geble-

[p. 116]

ven. Het onderscheid e/ee en o/oo wordt niet meer gemaakt in het noordelijk deel van Holland, de ‘taalvorm van Amstelland en Noordholland’ is ‘verre afgeweken van de Natuurlijke Spraak en Schrijfwijze der oude Nederlandsche tale’ (1777:5) en dit Hollands kan daarom niet als richtsnoer dienen voor spraak en spelling. Daarvoor kan alleen de algemene taal dienen en die moet in het zuidelijke deel van ons taalgebied gezocht worden: ‘De algemeene taal mocht men voorheen, en mogelijk ook noch wel, by de Vlamingers thuis zoeken’ (1763:292) en: ‘Zoo wij noch ergens den oud- en echtduitschen Tongval aantreffen mogten, zulks zijn zoude in den Vlaamschen, en, mag ik er thans ook bijvoegen, vooral in den Zeeuwschen’ (1777:4,5). Kluit keerde zich dus af van het Noord-Hollands als standaard en koos voor een algemene, meer zuidelijk getinte norm, waarin het onderscheid tussen ee/e, oo/o en ei/ij nog werd gemaakt.³¹ Van iets als een ‘reconstructie van een verouderde toestand’ (cf. Daan 1992:174) is hier geen sprake, ook in Kluits geboortestreek werden de beide lange e's en o's en de ei en de ij onderscheiden en voor Kluit waren de klanken van de algemene taal die hem voor ogen stond dan ook allesbehalve historisch-etymologisch bepaald (cf. Van de Berg 1975:303). Overeenkomstig het ‘gemeenelantsdialekt, die ons eenig richtsnoer wezen moet’ zou men naast meenen, deelen, loopen en koopen eigenlijk ook moeten spellen tiden, bliven, mine, maar omdat deze spelwijze te veel indruist tegen het algemeen gebruik is dat niet haalbaar.

31 Kluit, anders dan Ten Kate opgegroeid met de klankverschillen tussen o/oo, e/ee, ei/ij, stelt zich hier op een ander standpunt dan Ten Kate, die immers van mening was dat ‘in Amsterdam en in den Hage bij Lieden van goede opvoeding het Nederduitsch allervolmaekst gesproken’ werd (Ten Kate 1723 I:153), op het onderscheid e/ee, o/oo en ei/ij na. Dit onderscheid wil Ten Kate wel in de spelling tot uitdrukking brengen, zodat de genoemde Lieden uit de spelling kunnen opmaken hoe de uitspraak dient te zijn: men moet ‘de beschaving (...) opmaken uit de Schrijftaele’ (Ten Kate 1723 I:155, cf. Daan 1992:173). Over de vraag of Ten Kate hiermee nu koos voor het zuidelijk Hollands als norm of streefde naar een ‘reconstructie’ van het ‘Amstellands’, zie Van de Berg 1975, Daan 1992.

3.2.5. Kluits voorstellen

Weliswaar niet met de bedoeling, althans dat schrijft hij, ‘ene nieuwe (...) spelkunde’ (1763:288) op te zetten, doet Kluit een aantal concrete voorstellen omtrent de ‘hedendaagsch te verkiezene spelling’ (1763:340,341). In Kluit 1763 betreffen die de spelling van de klinkers. De voorstellen zijn:

-

vocalen in open lettergrepen: - ‘de gevoeglijkste spelling zy, en behoore te blijven, de enkele lange a, e, i, o, u’ (1763:342): banen, leven, muren, komen. Omdat deze spelling bij de i op bezwaren stuit, zou men voor deze klinker een ‘middelweg’ kunnen volgen: in open lettergrepen y, in gesloten lettergrepen ij: tyden, blyven, tijt, blijf (cf. 3.2.2) Kluit zelf houdt zich in zijn Vertoog aan ‘de grontspelling onzer oude Schrijvers’: y op het woordeind en ij ‘wanneer de stuitletter een dubbele i vereischte’ en bij verlenging van die woorden: gevly, my, by; wijn, schijn, wijnen, schijnen (1763:345). - de scherpe lange ee en oo worden steeds dubbel geschreven, de zachte lange e en o altijd enkel: teeken/steken; koopen/loten.

-

vocalen in gesloten lettergrepen:

[p. 117]

- ‘in geval van afkorting en stuiting op de medeklinker’ (Kluit 1763:346) wordt de lange klinker verdubbeld. Op deze regel zullen nauwelijks uitzonderingen zijn, alleen die woorden die in het meervoud een lange en in het enkelvoud een korte klinker hebben: hof/hoven, dag/dagen. - verlenging van een vocaal wordt aangegeven met dezelfde vocaal: aa, ee, ij, enz.

In zijn Vertoog over medeklinkers komt Kluit tot de volgende aanbevelingen:

-	wat betreft S/Z en F/V: verharding op woordeind: LeeS, leeF.
-	de wisseling tussen G en CH volgde dezelfde regelmaat: verharding van de slotconsonant. In het gebruik van G/CH is men echter zo willekeurig te werk gegaan, dat een eensluidende regel moeilijk is. Een mogelijkheid is de CH helemaal te schrappen, behalve: - wanneer homoniemen voorkomen kunnen worden: ligt/licht. - achter de s, waar g nooit kan voorkomen: schoon, mensch. - in woorden van vreemde herkomst: Christus, chaos.
-	De GH moet niet meer gebruikt worden.
-	Ook voor de D en de T zou de oude regelmaat moeten gelden. Het gebruik wil echter anders. In het algemeen worden de volgende regels in acht genomen: - Woorden die zich in de buiging door D laten kennen, worden ook in de stuiting met D gespeld. Daartoe behoren: - zelfstandige naamwoorden met meervoud -DEN: brood, hand. - deelwoorden als bekeerd, geloofd. - werkwoorden in de eerste persoon enkelvoud: ik vind. - woorden op -heid, meervoud -heden: boosheid. - De tweede en derde persoon van het werkwoord besluit men met -dt, als het werkwoord oorspronkelijk -det als uitgang kende: hij brandt, treedt, wordt. - Met een enkele -t spelt men: - de overige werkwoorden: gij keert. - alle woorden met meervoud -ten of -te: noot, beet.

3.2.6. Ontwikkeling in Kluits spellingsopvattingen

Kluit presenteert beide vertogen duidelijk als samenhangende delen. Het vertoog over de medeklinkers wordt in Kluit 1763 al aangekondigd en Kluit 1777 begint met een uitgebreide samenvatting van het Eerste vertoog. Hoe-

[p. 118]

wel de uitgangspunten in 1777 hetzelfde zijn als in 1763, is er in Kluits spellingspraktijk wel degelijk sprake van een ontwikkeling. Uit vergelijking van de spelling die hij in beide artikelen hanteert, blijkt dat Kluit in 1777 heel wat heeft veranderd ten opzichte van zijn spelling in 1763.

Wat de klinkers betreft, hier heeft Kluit veranderingen aangebracht in zijn spelling van de dubbele ii of ij. In 1763 spelt hij nog y op het woordeind, in 1777 vindt men overal ij, - mij, wij, in 1763 my, wy, - overigens zonder dat hij expliciet melding maakt van deze wijziging. De spelling van y/ij wijkt in 1763 ook af van die in Kluit 1759. In de vijfde druk van Van Hoogstratens Lijst der gebruikelijkste zelfstandige naamwoorden schrijft Kluit nog stellig dat ‘deze uitlandsche Y in onze taal niet alleen niet voege, maar in het geheel uit de lijst der Nederduitsche Letteren behoorde te worden uitgewischt’ (1759:10) en dat hij daarom ‘de y, Y, in dit Werk, zoo veel mogelijk (heeft) getracht uit te bannen, en voor dezelve de echte ij, IJ, in te voeren (1759:xxiii). Hij verwijst hierbij naar Huydecoper die in zijn ‘Bericht Wegens de Letter Y’, opgenomen achter de Proeve (1730), dezelfde opvatting had verwoord (Huydecoper 1730:644). In 1763 is Kluit kennelijk tot een ander inzicht gekomen.

In 1777, en ook in 1783, keert Kluit stilzwijgend terug tot zijn oorspronkelijke opvatting en schrijft hij uitsluitend ij. Over zijn opmerkingen in 1763 rept hij nergens meer.³²

Ingrijpender zijn de wijzigingen die Kluit aanbrengt in zijn spelling van de medeklinkers d en t. Dat blijkt al uit vergelijking van de titels van de beide vertogen: ‘ene soort van evenredigheit’ (1763) en ‘ene soort van evenredigheid’ (1777) (cursiveringen IvdB). Op het woordeind schrijft Kluit in 1763 consequent -t: velt, tijt, gront.³³ In 1777 houdt hij zich aan zijn eigen voorstellen, die gebaseerd zijn op het gebruik en niet op ‘de Regelmaat’.

	Kluit 1763	Kluit 1777
zelfstandige naamwoorden met meervoud -den	voorbeelt, aart	voorbeeld, aard
deelwoorden op -d	gebetert, geleit^34	gedeeld, aangetoond
woorden op -heid	rijkheit, arbeit	ongelijkheid, eenvoudigheid
werkwoorden 2/3 sing. Pres.	vindt, wordt	vindt, wordt
Praet.	vondt, werdt hadt	Werd/werdt, afsneed hadt

32 Toch lijkt Kluit minder stellig in het afwijzen van de y dan in 1759. Zijn opmerkingen over de y in 1783 beginnen weliswaar met een stellige afwijzing van deze letter in oorspronkelijk Nederlandse woorden, maar in het vervolg blijkt toch ruimte voor enige nuancering: ‘Maar dewijl het gebruik niet wil (...) zoo schijnt de y thans geheel niet meer te pas te komen’ (Kluit 1783:638) Als Huydecoper in zijn uitgave van de Rymkronyk van Melis Stoke (1772) Kluits voorstellen grotendeels in praktijk brengt, ‘door den Heer Fr. van Lelyveld in zijne doorwrochte aanteekeningen op Huydecopers Proeve D. II. bl. 18-193 verdedigd’ (Kluit 1783:638), merkt Kluit hierover op dat de y dan toch gedeeltelijk behouden zou kunnen blijven, maar hij voegt eraan toe, dat hij niet verwacht dat Huydecopers voorbeeld nagevolgd zal worden. Dat Huydecoper nauw aansluit bij zijn eigen voorstel van 1763 laat hij onvermeld.

33 Kluit schrijft niet consequent een stemloze consonant op het woordeind (bijv. grontslag, cf. 3.3.1), wel consequent de t.

34 Maar ook vergoedt, afgeleidt, gehadt. (Kluit 1763:292,318,335).

[p. 119]

In 1763 spelt Kluit werkwoorden 2/3 sing. pres. en praet. al met -dt, hoewel dat volgens eigen opvattingen in strijd is met de Regelmaat - die vereiste t - en dat blijft zo in 1777. Hoewel hij zich hierover in 1763 niet uitlaat spelde Kluit waarschijnlijk dt in die werkwoordsvormen waarin volgens hem sprake was van samentrekking van det tot dt: brandt, zendt, wordt, werdt, hadt door syncope van de e ontstaan uit brandet, zendet, wordet, werdet, haddet. In 1777 schikt Kluit zich in deze gevallen in de spelwijze van Huydecoper³⁵ - ‘gebruikshalve, en niet om de Regelmaat’ 1777:37) - op voorwaarde dat de spelling dt beperkt blijft tot de werkwoordsvormen waarin de uitgang et achter de d is samengetrokken tot dt.³⁶ De deelwoorden schrijft hij in 1777 met -d: bekeerd, geloofd, gezegd wegens bekeerde, geloofde, gezegde.

De veranderde spellingspraktijk laat zien dat er een verschuiving in de spellingsopvattingen van Kluit heeft plaatsgevonden. Het lijkt erop, dat Kluit in 1763 vooral het criterium van de Regelmaat hanteert, hoewel hij ook wel, soms gedeeltelijk zoals bij de ij-spelling en de spelling van de werkwoorden, toegeeft aan het gebruik. Dat betekent dat hij zoveel mogelijk rekening wilde houden met de gronden van de taal, zoals de Ouden voor hem hadden gedaan (cf. 3.2.3). Hiermee sloot Kluit ‘zich radikaal bij het Middelnederlands aan’ (De Vooys 1928:22; cf. ook De Buck 1952:29).

In 1777 is de Regelmaat veel minder het doorslaggevende criterium en schikt Kluit zich veel meer naar het Gebruik. Dat gebruik is er nu eenmaal en men moet zich daarbij neerleggen en onregelmatigheden over het hoofd zien, al is het niet van harte. Maar ‘Tegen een algemeen gebruik, hoe kwaad ook, is het vergeefs te worstelen’ (1777:36).

Op grond hiervan lijkt het gerechtvaardigd te veronderstellen dat in Kluit 1777 wordt beschreven hoe de spellinggewoonten anno 1770 waren. Hoewel duidelijk doorklinkt dat hij het verlies van de Regelmaat betreurt, sluit Kluit zich wel expliciet aan bij het algemeen gebruik van zijn tijd. De opmerking van Kluit bij de behandeling van de d en t: ‘hoe die [de spelling van d/t] thans, volgens het meest algemeen gebruik, gesteld is’ (1777:40) wijst ook in die richting. Dat Kluit nauw aansloot bij de heersende spellingpraktijk verklaart het gegeven dat zijn voorstellen in korte tijd breed aanvaard werden. Al in 1783 vermeldt E. van Driel in zijn uitgave van Verwers Idea: ‘De meesten plegen met die manier van spellen in te stemmen die door de roemruchte A. Kluit aangepreezen is in zijn Verhandeling over de Spelling, Werk. van de Maatschapp. Der Letterk, dl. III, bl. 3 vlgg.’ (Verwer 1783:5-6).

35 Voor Huydecoper staat vast ‘dat de tweede en derde persoon van den Tegenwoordigen tyd der Aantoonende wyze, in het eenvoudig getal, altyd met eene T beslooten wordt; als gy, en hy, verkeert, bemint, bindt, enz. doch niet bint: omdat men in den eersten persoon zegt, ik verkeer, bemin, bind; en in de twee anderen de T daar alleenlyk achter byvoegt.’ (Huydecoper 1730:31).

36 Hoewel volgens Siegenbeek 1804:157 de spelling met -t in 3 sing. Praet. bij de Ouden nooit werd aangetroffen.

[p. 120]

4. Kluits invloed

Dat Kluit diepgaande invloed heeft uitgeoefend op Weiland en Siegenbeek, en daarmee op de schrijftaalregeling van 1804/1805, blijkt al snel bij vergelijking van hun publicaties.

4.1. Pieter Weiland (1754-1842)

Het Voorberigt van Weilands Nederduitsch taalkundig woordenboek (1799) begint met de opmerking dat de ‘spelling van onze taal, schoon zij in rijkheid, vloeijendheid en luister, voor geene taal van Europa behoeft te wijken, op zeer losse gronden staat’. Weiland vervolgt:

Het verdient opmerking, dat men de verwarring in de nederduitsche spelling van dien tijd af moet berekenen, dat velen zich toegelegd hebben, om de oude en regelmatige wijs van spellen veranderingen te doen aannemen, welke zij meenden verbeteringen te mogen noemen. (Weiland 1799:†2).

Kluit 1763 begon met de constatering dat onze taal ‘voor geene Europeschen in luister en rijkheit hoeft te wijken.’ Ook hij vond het jammer dat ‘zy thans ten aanzien harer Spellinge op zulke losse gronden staat.’ En ook Kluit wilde ‘het tijdstip van verwarring berekenen van dien tijt af, dat velen zich beijvert hebben, om de oude en van alle eeuwen herwaarts onwrikbare spelgronden te verbeteren’ (1763:285,287).

In de Inleiding zijn eveneens op verschillende plaatsen grote overeenkomsten met de Vertogen van Kluit aan te wijzen en het lijdt dan ook geen twijfel dat Weiland bij het schrijven van zijn Voorberigt en zijn Inleiding bij het woordenboek de artikelen van Kluit voor zich heeft gehad. De afhankelijkheid is duidelijk, het aantal plaatsen waar Weiland passages uit de artikelen van Kluit overneemt, soms geparafraseerd, soms letterlijk, is aanzienlijk.³⁷ Waar Weiland aansluit bij de inzichten van Kluit, noemt hij herhaaldelijk de bron waaraan hij ontleent (bijv. op p. 8, 17, 23, 29, 34, 35, 38), maar dat is niet altijd het geval.³⁸

De invloed van Kluit 1763 en Kluit 1777 is op heel wat plaatsen in Weilands Inleiding aanwijsbaar. Als Weiland de klinkers behandelt, zegt hij:

Eigenlijk hebben wij niet meer, dan vijf klinkers, a, e, i, o, u; (...) Ook de oudheid erkent bij ons niet meer, dan de genoemde vijf klinkers, met welken wij volkomen kunnen bestaan. En het is zeker, dat er, in geene europesche taal, meer nodig zijn, want de bijzondere toevalligheden, die elken dezer klinkeren kunnen overkomen, veranderen deszelfs wezen niet (Weiland 1799:7,8).

37 Cf. bijv. Kluit 1763:317/ Weiland 1799:36; Kluit 1763:320/ Weiland 1799:8; Kluit 1763:335/ Weiland 1799:29; Kluit 1763:338/ Weiland 1799:19; Kluit 1763:342/ Weiland 1799:19; Kluit 1763:343/ Weiland 1799:20; Kluit 1763:345/ Weiland 1799:34; Kluit 1763:346/ Weiland 1799:34,35.

38 Cf. bijv. Kluit 1763:285,286/ Weiland 1799:†2; Kluit 1763:317/Weiland 1799:36; Kluit 1763:329/ Weiland 1799:30; Kluit 1763:338,342/ Weiland 1799:19; Kluit 1763:343/ Weiland 1799:20.

[p. 121]

Weiland verwijst hierbij niet alleen naar Kluit, hij neemt hem ook zowat letterlijk over:³⁹

De klinkers zijn by ons niet meer dan vijf, a, e, i, o, u. Meer erkent er de outheit niet, en hiermede kon zy volkomen bestaan. En het is by my zeker, dat geene Europesche taal er meer dan deze vijf behoeve. De byzondere toevalligheden toch, die elk dezer Vokalen kunnen overkomen, veranderen de Vokaal niet in haar wezen (Kluit 1763:296).

Soms lijkt het alsof Weiland rechtstreeks op Kluit reageert. Als Kluit (1763:344) voorstelt een ‘middelweg’ in te slaan door op het woordeind de lange i door y weer te geven, geeft Weiland als het ware antwoord als hij zegt dat er geen reden is van de

thands gewone spelling af te gaan; (...) ook niet, om eenen middenweg inteslaan, in plaats van de i de y te gebruiken (Weiland 1799:20).

Gelijksoortige overeenkomsten zijn aan te wijzen tussen Weiland 1799 en Kluit 1777. Ook hier neemt Weiland op een aantal plaatsen rechtstreeks over van Kluit.⁴⁰

Weiland neemt Kluit niet kritiekloos over, Kluits bronnen raadpleegt hij ook zelf. Illustratief is de volgende passage. Als Kluit 1777 de CH/G behandelt, citeert hij op een gegeven moment Ten Kate:⁴¹

wier tweeleedige gedaante (hij verder bl. 123. zegt) sommigen van niewer tijd misleid heeft gehad, om de CH [in ons Nederduitsch] te willen verbannen, enz. (Kluit 1777:17).

Het stukje tussen de vierkante haken heeft Kluit toegevoegd. Bij Weiland lezen we in een voetnoot:

De tweeledige gedaante der CH (zegt L. ten Kate, Aanleid. D.I. bl. 123.) heeft sommigen van nieuwer tijd misleid, om de CH (in ons Nederduitsch) te willen verbannen, enz. (Weiland 1799:43).

De toevoeging van Kluit ‘in ons Nederduitsch’ heeft Weiland eveneens overgenomen, maar als Kluit het begin van het citaat verandert, neemt Weiland die verandering niet over en dat wijst erop dat hij Ten Kate zelf erop heeft nageslagen. Weiland gaat overigens wel vrijmoedig met de tekst van Ten Kate om. Kluit verandert slechts een enkel woord om het citaat op zijn eigen tekst te laten aansluiten, Weiland brengt ook andere wijzigingen aan: hij laat woorden weg of voegt er toe en verandert spelling en interpunctie.

39 Deze werkwijze was Weiland niet vreemd, cf. bijv. Klijnsmit 1982:138, Noordegraaf 1985:176 e.v., Eickmans 1999:152,157 e.v.

40 Men vergelijke bijv. Kluit 1777:25 e.v.; 14 met resp. Weiland 1799:66 e.v.;41.

41 De oorspronkelijke tekst luidt: ‘De tweeleedige gedaante heeft sommigen van niewer tijd misleid gehad, om de ch te willen verbannen, vermits in den Klank, voor welken ch dient, geene dubbelheid, veel min c nogte h gehoort word; waarom ze ook sg voor sch (als sgoon voor schoon) zochten in te voeren: Dog, als men wel op 't vereiste geluid let, zal men de G veel te zagt in dit geval bevinden. Indien men zig ontslaat van dien verbijsterenden owden naam van Ceha, en dit Letterteeken Chi of Che noemt, als dan zal de gelijk-aardigheid tussen g en ch zelf in naam en uitspraak blijken.’ (Ten Kate 1723:123).

[p. 122]

Niet alleen redactioneel, ook inhoudelijk vertonen Kluit 1763/1777 en Weiland 1799 grote overeenkomsten. Wat de spelling van de klinkers betreft, hierin wijkt Weiland nergens af van Kluit, ook niet wat de i/y-spelling betreft. Kluit was immers in 1777 al teruggekomen op zijn voorstel om op sommige plaatsen y te spellen in plaats van i en Weiland sloot zich daarbij aan. Ook wat de spelling van de medeklinkers betreft zijn er nauwelijks verschillen. Weiland neemt alle voorstellen van Kluit over, behalve waar die de CH/G betreffen. Kluit 1777 vermeldt hierover:

Men kent bij de Ouden dien gewaanden en verdichten regel niet, dat men schrijven moet dag, weg, beleg, met een G, omdat men zegt en schrijft dagen, wegen, belegen. Dit strijdt tegen de aard onzer tale, die de stuitletters verhardt (1777:22).

Weiland gaat daarop in:

De Ouden waren, gelijk reeds gezegd is, gewoon, de lettergrepen met eenen scherpen medeklinker te sluiten; (...) Hierop, echter, is de taalregel gebouwd, dat de lettergrepen nooit met eene G, maar altijd met een CH gesloten worden. Doch deze gewoonte der Ouden is, naar mijn inzien, meer willekeurig dan regelmatig (Weiland 1799:45).

Al eerder had Weiland vastgesteld dat, ‘volgends het tegenwoordig doorgaande gebruik’, de medeklinkers die ‘in de verbuiging, of verlenging, der woorden noodzaaklijk zijn, ook tot sluitletters gebezigd worden, uitgezonderd de V en Z’ (Weiland 1799:43). Dit principe van gelijkvormigheid past hij ook toe op de spelling van CH/G met de regel ‘dat de woorden, welken oorspronglijk eene G vorderen, die G, bij alle verbuigingen, blijven behouden’ (Weiland 1799:46)

Weiland stelt voor CH te spellen

‘wanneer de G niet als noodzaaklijk tot het woord behoorende kan aangewezen worden (...) doch wanneer de G tot het zaaklijke deel des woorts behoort, en, in de verbuiging niet gemist kan worden, dan ook de G, zonder uitzondering tot sluitletter te bezigen’ (1799:46).

Deze regel leidt tot spelwijzen als klagt (van klagen) en vlugt (van vliegen) naast zocht en vrucht en maakt het mogelijk onderscheid te maken tussen digt en dicht en wicht en wigt (van wegen).

Weiland geeft hier dus de voorkeur aan een regel die Kluit afwijst en hij sluit zich niet aan bij de suggestie van Kluit de CH nog slechts in een klein aantal omschreven gevallen te gebruiken (cf. 3.2.5). Het is alsof hij zich

[p. 123]

daarvoor verontschuldigt: ‘zoo wordt hetzelve thands, echter, vrij algemeen, door de netste Schrijvers waargenomen’ (Weiland 1799:47). En door zo te verwijzen naar het gebruik als doorslaggevende factor, sluit Weiland toch ook weer aan bij Kluit. Kluit behoorde kennelijk zelf ook tot die ‘netste Schrijvers’, want hij heeft zijn eigen voorstel nooit in praktijk gebracht en gebruikt de CH overeenkomstig Weilands voorkeur. Zo spelt Kluit in 1777 recht, zacht en zichtbaar. Hij volgt daarmee het achtbaar gebruik, want volgens zijn eigen voorstel diende hij regt, zagt en zigtbaar te spellen. Ook in 1763 volgde Kluit al het gebruik in de spelling van G/CH; anders dan bij de spelling van D/T gebruikt hij ook de stemhebbende consonant op het woordeind: vertoog, onverschillig, willekeurig.

Dat Kluit ook op de Nederduitsche Spraakkunst (Weiland 1805) zijn invloed heeft gehad, blijkt op een aantal plaatsen.

In het Voorberigt (Weiland 1805:*4) vermeldt Weiland dat, onder anderen, Kluit zijn spraakkunst ‘in eene geschikte orde’ heeft bevonden, wat zijn werk het gezag verleende dat Kluit genoot. Wat de spelling betreft, in zijn Eerste Deel neemt Weiland hele stukken letterlijk over uit Weiland 1799. Men vergelijke bijvoorbeeld Weiland 1799:7-9 en 16-17 met resp. Weiland 1805:12-14 en 18-19. In deze gedeelten is de invloed van Kluit duidelijk zichtbaar; de behandeling van de klinkers is bijvoorbeeld, net als in Weiland 1799, hetzelfde als in Kluit 1763. Daarnaast verwijst Weiland in een voetnoot een paar keer naar Kluit als hij de spellingregels behandelt (Weiland 1805:19, 28).

Het Voorberigt bij de Nederduitsche Spraakkunst begint Weiland echter met een verwijzing naar Siegenbeek 1804 en in zijn hoofdstuk over de spelling herhaalt hij die verwijzing een aantal malen zeer nadrukkelijk (Weiland 1805:13, 21, 24, 28, 32, 33, 36).

Weiland 1805 en Siegenbeek 1804 vormen samen de eerste officiële schrijftaalregeling in Nederland. In 1801 kreeg Weiland van ‘het Staats-Bewind der Bataafsche Republiek’ de opdracht te zorgen voor een spraakkunst; Siegenbeek had als taak ‘het vervaardigen eener Verhandeling over de Nederduitsche Spelling’, ‘ter bevordering eener algemeene en gelijke spelling’, en ‘bijzonderlijk ingerigt ter beslissing van de voornaamste geschillen der Taalgeleerden omtrent dezelve’ (Siegenbeek 1804:5). Het was dus onder andere de taak van Siegenbeek geschilpunten omtrent de spelling uit de weg te ruimen. Dat hij bij zijn beslissingen zwaar leunde op Kluit, zal uit het vervolg blijken.

[p. 124]

4.2. Matthijs Siegenbeek (1774-1854)

In het Voorberigt van zijn Verhandeling over de Nederduitsche spelling maakt Siegenbeek melding van het feit dat zijn spelling de goedkeuring kan wegdragen van ‘ook bijzonderlijk in het vak der Nederduitsche Taalkunde wijdberoemde mannen, de Hooggeleerde Heeren M. Tydeman en A. Kluit’ (Siegenbeek 1804:xiii). De brief waarin beide hoogleraren vermelden dat de Verhandeling ‘alle aanprijzing verdient’ neemt Siegenbeek op als aanbeveling en daarmee voorziet hij zijn werk van de nodige autoriteit, een werkwijze die Weiland in 1805 zou navolgen. Nu de goedkeuring van Kluit in het Voorberigt zo uitdrukkelijk genoemd wordt, lijkt het zinvol na te gaan of en hoe diens ideeën door Siegenbeek verwerkt zijn.

Het begin van de Inleiding van Siegenbeek doet onmiddellijk heel sterk denken aan Kluit 1763. Kluit 1763 begint, zoals gezegd, met:

De Nederlander schrijft een taal, die voor geene Europeschen in rijkheit en in luister hoeft te wijken (1763:285).

Bij Siegenbeek luidt de eerste zin:

Dat onze moedertaal voor geene hedendaagsche in rijkdom en voortreffelijkheid behoeft te wijken, zal door geen' kundig en onzijdig beoordeelaar ligtelijk ontkend worden (Siegenbeek 1804:1).

De formulering is dan wel niet hetzelfde, maar vertoont toch duidelijk overeenkomsten. Zinnen waarin in dit soort bewoordingen de lof van het Nederlands wordt bezongen komen in de achttiende eeuw weliswaar heel vaak voor, maar desondanks lijkt de overeenkomst in context, plaats en formulering te groot om helemaal toevallig te zijn. Toch vertoont de tekst, hoewel het begin dus anders doet vermoeden, redactioneel weinig overeenkomsten met de artikelen van Kluit.

Wat de inhoud betreft ligt dat anders. Siegenbeek neemt weliswaar niet letterlijk over, maar de bekende thema's van Kluit komen aan bod: het is jammer dat er geen vaste spellingregels zijn, de bemoeienissen van taalliefhebbers hebben de verwarring vergroot; in de Middeleeuwen was er spellingeenheid, maar die is in de loop van de tijd verloren gegaan, vooral nadat in de zestiende eeuw ‘kerk- en burgerstaat in rep en roer gestelt’ waren (Kluit 1763:292), ‘geweldige beroeringen (...) de kerk en den burgerstaat op het hevigst schokten’ (1804:3). In het vervolg van de Inleiding gaat Siegenbeek meer zelfstandig te werk, al blijft de invloed van Kluit merkbaar in

[p. 125]

de opmerkingen over vocaalverdubbeling, de spelling van harde en zachte e en o en de willekeur van veel spellingregels.

In de Eerste afdeeling behandelt Siegenbeek ‘de algemeene regelen der spelling’. In dit gedeelte is invloed van Kluit niet duidelijk aanwijsbaar, al lijken de gedeelten over het gebruik en het gezag van ‘de Ouden’ (1804:43, 59) aan te sluiten bij en in te gaan op Kluits opmerkingen hierover. Aan het spellingsysteem van Siegenbeek liggen drie hoofdregels ten grondslag. Omdat ‘de spraak dat gene is, 't welk door het schrift moet worden uitgedrukt, zoo behoort natuurlijk de eerste ten rigtsnoer te strekken voor het laatste’ (1804:14) en dat leidt tot de hoofdregel ‘dat men zich, in het schrijven, naar de zuiverste en meest beschaafde uitspraak rigten moet’ (1804:26). Daarnaast dient men te letten op de ‘Afleiding der woorden’ (1804:28) en ‘het algemeen erkend en aangenomen gebruik’ (Siegenbeek 1804:38). Onder de afleiding verstaat Siegenbeek niet alleen het principe van de etymologie, maar ook dat van de gelijkvormigheid. De regel van de afleiding vindt zijn rechtvaardiging namelijk niet alleen in de constatering dat ‘het onmogelijk is, de eigenlijke kracht en betekenis der woorden wel te kennen, zonder de noodige kennis van derzelver oorsprong en afleidinge’ (Siegenbeek 1804:29), maar zeker ook in feit dat daardoor een zekere gelijkvormigheid in de spelling ontstaat. Dat laatste geldt ook voor het voorschrift ‘in het enkelvoud dezelfde letters te bezigen, als in het meervoud’, behalve bij z en v, wat niet alleen ‘duidelijker en regelmatiger is’ (1804:154), maar bovendien door ‘de groote meerderheid der schrijvenden’ geaccepteerd is (1804:163).

In de Tweede afdeeling gaat Siegenbeek in op ‘de geschilpunten in de spelling der Nederduitsche taal’ (1804:63) en in dit gedeelte is de invloed van Kluit zeer groot. Dat blijkt alleen al uit het aantal verwijzingen, in tekst of in voetnoot, naar de Vertogen: maar liefst 19 keer doet Siegenbeek een beroep op het het gezag van Kluit!⁴²

Als eerste geschilpunt behandelt Siegenbeek de ‘Klinkletters ij en y’ (1804:64). Hij gaat eerst de ontwikkeling van de ij/i/y-spelling na, verwerpt de y als uitheems en komt tot de conclusie dat men ‘alleen het Nederduitsche klankteeken ij behoort te bezigen’ (1804:80). Hiermee sluit Siegenbeek nauw aan bij de opvattingen van Kluit. Deze deelde in 1759 al mee dat hij ‘de y, Y, in dit Werk, zoo veel mogelijk hebbe getracht uit te bannen’ (Kluit 1759:xxiii) en bepleitte uitvoerig (Kluit 1759:509-516) het gebruik van ij in plaats van de ‘valsche y (Kluit 1759:514), een pleidooi dat hij in 1783 zou herhalen (Kluit 1783:634-638). In 1763 breekt Kluit weliswaar nog een lans voor de y in bepaalde gevallen, maar in 1777 was hij toch ook al weer overgegaan op ij, een overgang waarvan Siegenbeek in een voetnoot melding maakt: ‘Doch in latere schriften heeft hij [Kluit] het algemeene

42 P. 77, 83, 99, 102, 103, 106, 110, 125, 128, 129, 130, 135, 145, 147, 153, 161, 190, 240 (hier noemt hij de naam Kluit niet expliciet). Daarnaast verwijst Siegenbeek regelmatig naar Kluit 1783.

[p. 126]

gebruik der ij in Nederduitsche woorden aangenomen’ (Siegenbeek 1804:77. Cf. 3.2.6; noot 32). Siegenbeek kon dus met een gerust hart de ij aanbevelen, zonder in conflict te komen met de gezaghebbende Kluit.

Het tweede geschilpunt betreft ‘de verlenging der a door e of door verdubbeling’ (Siegenbeek 1804:81). In dit gedeelte volgt Siegenbeek Kluit 1763, p. 308-318, wat hij vermeldt in zijn voetnoot op p. 83. Daarnaast verwijst hij o.a. naar de Geslachtslijst 1783. Net als Kluit kiest hij voor verlenging met dezelfde vocaal.

Het derde geschilpunt, Over de enkele en dubbele Vokaalspelling is ‘één der moeijelijkste en belangrijkste onderwerpen dezer Verhandeling’ (1804:97). Dit gedeelte van Siegenbeeks betoog doet sterk denken aan Kluit 1763. Siegenbeek acht voor een juist begrip van de problematiek een geschiedkundig overzicht nodig en hierin volgt hij de betoogtrant van Kluit. Hij begint ook met de opmerking dat men ‘in de vroegste tijden, eene enkele vokaal ter klankvorming genoegzaam heeft geoordeeld in lettergrepen, welke niet op eenen medeklinker stuiten’ (1804:98). Voor voorbeelden verwijst hij naar Kluit 1763.

In het vervolg van het 40 pagina's lange betoog gaat hij de ontwikkeling van de spelling met enkele en dubbele vocaal na, om te concluderen

met het voorgedragene de enkele en dubbele vokaalspelling, met uitmonstering van al het ongegronde en willekeurige, op vaste en onwrikbare grondslagen gevestigd te hebben (1804:134).

‘Taalkenners zullen zeker in het bijgebragte niets nieuws aantreffen’ (1804:134), vervolgt hij, en dat is inderdaad het geval. Van de afhankelijkheid van inzichten van anderen maakt Siegenbeek overigens geen geheim. Herhaaldelijk verwijst hij, in voetnoten en tekst, naar taalkundigen, het vaakst naar Ten Kate en Kluit.⁴³ Naar Kluit 1763 verwijst hij in totaal elf keer, negen keer in voetnoten en twee keer in de tekst zelf.

Siegenbeek gebruikt dezelfde argumenten als Kluit om de enkele vocaal te verdedigen en geeft dezelfde voorbeelden. Als Kluit als illustratie van dubbelspelling bij Latijnse dichters geeft aara, voocem, feelix, vinden we die voorbeelden ook bij Siegenbeek.⁴⁴

Redactioneel volgt Siegenbeek Kluit, zoals gezegd, niet op de voet. Hij gebruikt weliswaar dezelfde argumenten en herhaaldelijk ook dezelfde voorbeelden, maar wijzigt de volgorde en breidt soms zowel de argumentatie als het aantal voorbeelden uit, terwijl hij andere keren voor een uitgebreidere behandeling juist naar zijn bronnen verwijst. Zo gaat Kluit 1763 na de bovengenoemde Latijnse voorbeelden uitgebreid in op de opmerkingen van Quinctilianus over de spelling met een ‘bovengestelt streepken (apex)’

43 Naar Ten Kate verwijst Siegenbeek (p. 97-136) zeker 16 keer, waarvan 11 keer in noten. Hij kende Ten Kates werk goed (cf. Noordegraaf 1998:48). Daarnaast vermeldt hij dat hij gebruik heeft gemaakt van het werk van o.a. Huydecoper (Van Lelyveld, Hinloopen) en Adelung. In de hele Verhandeling verwijst Siegenbeek 78 keer naar Ten Kate.

44 Het is natuurlijk denkbaar dat Siegenbeek deze voorbeelden onafhankelijk van Kluit rechtstreeks aan Ten Kate (Ten Kate 1723:118) heeft ontleend, maar waarschijnlijk lijkt dat niet. Bovendien noemt Siegenbeek Ten Kate in deze context niet als bron.

[p. 127]

(1763:299). Siegenbeek volstaat met hetzelfde voorbeeld als in Kluit 1763⁴⁵ te vinden is en een verwijzing naar ‘Quinctiliaan’, waarbij hij opmerkt dat deze ‘plaats ook aangehaald is door Kluit, bladz. 301 en 302’ (1804:103).

Siegenbeek gebruikt vaak dezelfde bronnen als Kluit en raadpleegt die zelf ook. Bij de behandeling van de spelling van Hooft, vermeldt Kluit 1763 bijvoorbeeld, onder verwijzing naar Ten Kate 1723, dat Hooft de enkele vocaal afwees omdat men ‘dan ook zoude moeten zetten minen in plaats van mijnen’ (1763:324). Bij Siegenbeek vinden we hetzelfde, overigens net als bij Weiland 1799 (1799:19), maar Siegenbeek geeft nog een voorbeeld en vermeldt nauwkeurig de vindplaats ervan: ‘daartoe, naar het schijnt, alleen bewogen, omdat men mijne, niet mine, gelijken niet geliken, schrijft, zoo als uit zijne [van Hooft] Waarnemingen, achter het eerste Deel van Ten Kate, blijkbaar is.’ In een voetnoot voegt hij toe: ‘op bladz. 742 en 743’ (1804:99,100).

Kluit reikt de argumenten en de bronnen aan, Siegenbeek rangschikt die zoals hij dat nodig acht, zo lijkt de werkwijze van Siegenbeek samen te vatten. Hij breidt wat uit of kort wat in, verandert zinnen en voegt wat toe, maar hij volgt Kluit. Als Kluit schrijft ‘(...) woorden, die thans met ee, maar voorheen met ei geschreven zijn, b.v. teiken, gemein, allein, meinen, verkleinen, en vele anderen’ (Kluit 1763:327), luidt dat bij Siegenbeek ‘(...) woorden, welke oudtijds met ei, doch thans met ee geschreven worden, bij voorbeeld, teiken, gemein, allein, meinen; waarvoor het tegenwoordige gebruik teeken, gemeen, alleen, meenen vordert’ (1804:127). In het vervolg geeft Siegenbeek dan nog wel wat meer voorbeelden of aanvullende informatie, maar de afhankelijkheid is duidelijk. Een enkele keer neemt hij zelfs letterlijk over.⁴⁶

Nu Siegenbeek zo duidelijk de argumenten en voorbeelden van Kluit gebruikt en met zo'n grote nadruk verwijst naar ‘het meermalen geprezene Vertoog van den Hoogleeraar Kluit’, valt het niet te verwachten dat de voorstellen van Siegenbeek van die van Kluit zullen afwijken. Dat is dan ook nauwelijks het geval. Siegenbeek sluit op de meeste fronten naadloos aan op Kluit, ook wat de e/ee- en o/oo-spelling betreft. Voor Siegenbeek was echter, anders dan voor Kluit (cf. 3.2.4), het Hollands de grondslag van de spelling en dat ‘Siegenbeek hier, Ten Kate en Kluit napratend, in strijd geraakt met het vooropgezette beginsel dat het beschaafde Hollands de norm moet zijn, heeft hij niet beseft’ (De Vooys 1931:68).⁴⁷

Als Siegenbeek overstapt op de behandeling van geschilpunten die de medeklinkers betreffen, verandert zijn aanpak niet. In plaats van op Kluit 1763, dat over de klinkers ging, steunt hij nu zwaar op Kluit 1777, het vertoog over de medeklinkers. De werkwijze is inmiddels bekend. In het algemene gedeelte sluit Siegenbeek zeer nauw aan bij zijn voorbeeld (cf.

45 Kluit 1763:302: ‘gelijk dus malus door een apex onderscheiden wordt, of men een boom of een kwaat mensch op het oog heeft.’ Siegenbeek 1805:103: ‘Men gebruikte wel, in plaats daarvan, somwijlen een streepje; doch alleen in woorden, welke gelijkluidend, doch in beteekenis en lengte van lettergrepen verschillend waren, als mālus (een appelboom) en mălus (kwaad).’

46 Bijvoorbeeld Kluit 1763:327, letterlijk te vinden in Siegenbeek 1805:127-128.

47 Siegenbeek sluit met zijn betoog over het onderscheid tussen e/ee en o/oo zeer nauw aan bij de inzichten van Ten Kate en Kluit, die beiden uitgingen van een algemene taal als leidraad voor de spelling. Ten Kate neemt als basis voor die algemene taal het Hollands waarin het onderscheid e/ee, o/oo en ei/ij wordt gemaakt, Kluit zoekt haar meer in het Zeeuws en het Vlaams. (cf. 3.2.4; n. 31). Siegenbeek noemt als grondregel voor de spelling, in navolging van o.a. Adelung: ‘Rigt u in het schrijven naar de zuiverste en meest beschaafde uitspraak’ (1804:18). Die uitspraak was voor hem te vinden in het Hollands, zonder dat hij daarbij onderscheid maakte tussen Noord- en Zuid-Hollands: ‘(...) Holland (...), de uitspraak van dit aanzienlijkste deel der Republiek [is] de algemeene geworden, en ten grondslag der spelling aangenomen’ (1804:20). Voor het onderscheid tussen e/ee en o/oo verwijst Siegenbeek echter, net als Kluit, naar de uitspraak der Zeeuwen, die in dit geval als leidraad moet dienen en daarmee komt hij in tegenspraak met zijn eigen beginsel (cf. 1804:139).
Hoewel het onderscheid tussen de zachte en harde lange e/o ‘in de uitspraak van vele Nederlanderen, met name ook van de Amstellanderen, (...) is verloren geraakt’ (1804:119) - Siegenbeek noemt ‘de uitspraak der Amstellanderen’ zelfs ‘in dit opzigt verbasterd’ (1804:127) - en velen ‘de echte uitspraak der lange harde e en o verloren’ hebben (1804:134), behoort het onderscheid kennelijk toch tot de ‘beschaafde uitspraak’. Daarom zal het ‘voor de meerderheid der schrijvende (...) noodzakelijk wezen, hun door eene naauwkeurige opgave van woorden, welke de harde lange e en o hebben, te hulp te komen’ (1804:135).

[p. 128]

bijvoorbeeld Siegenbeek 1804:143,144 en Kluit 1777:13,14). Als hij de medeklinkers vervolgens afzonderlijk gaat bespreken, is de volgorde waarin hij dat doet weliswaar anders dan in Kluit 1777, maar inhoudelijk volgt hij Kluits tweede Vertoog. En consequent maakt hij daar melding van door verwijzingen in voetnoten en in de hoofdtekst.

4.3. Verschillen met Kluit

Een enkele keer is Siegenbeek een andere mening toegedaan dan Kluit, wat ook wel te verwachten is als we de spellingprincipes van beiden vergelijken. Anders dan Kluit baseerde Siegenbeek zich immers ook op uitgangspunten die we nu het ‘beginsel van vormovereenkomst’ en ‘het beginsel van etymologie’ noemen.⁴⁸ Vooral de regel van de gelijkvormigheid leidt tot verschillen met Kluit. Hoewel Siegenbeek dit principe niet expliciet bij zijn hoofdregels noemt, baseert hij zich er wel op (cf. 3.3.2). Om het loslaten van de regelmaat waarvoor Kluit pleitte - op het woordeind veranderen zachte consonanten in scherpe - te rechtvaardigen, hanteert hij soms merkwaardige argumenten. Zo vermeldt hij, dat hij verschil hoort in de slotconsonanten van paard/staart en graad/graat - waarbij hij steunt op het gezag van een andere autoriteit, Balthazar Huydecoper, - en is hij van mening dat de d op het woordeinde niet altijd adequaat wordt weergegeven door t. Derhalve ziet hij geene reden, waarom men niet even zeer met de nieuweren de d tot sluitletter zou mogen behouden, als met de Ouden daarvoor de t in plaats stellen, daar het op zich zelf toch duidelijker en regelmatiger is, in het enkelvoud dezelfde letters te bezigen, als in het meervoud (1804:154).

Hier keert Siegenbeek zich tegen Kluit, die immers van mening was dat de d te zacht was om op het woordeind te staan (Kluit 1777:37) en dat het enkelvoud niet aan het meervoud gekend kon worden (Kluit 1777:38). Voor de spellingpraktijk had dat echter geen enkele consequentie, Siegenbeek komt niet tot een ander voorstel dan Kluit, maar probeert slechts het gangbare gebruik op taalkundige gronden te rechtvaardigen. Hoewel deze rechtvaardiging voor Kluit elke grond mist, had hij zich in zijn tweede Vertoog desondanks uitdrukkelijk geschikt naar dat ‘meestalgemeen gebruik’ (Kluit 1777:40) en zich neergelegd bij de spelling brood wegens het meervoud broden (cf. 3.2.5).

Het criterium van de gelijkvormigheid leidt ook bij de spelling van de g en de ch tot verschil van inzicht met Kluit. Siegenbeek sluit zich wat de g/ch betreft aan bij Weiland en kiest ook voor ‘het aangenomene gebruik’ (1804:162). Als hij, met Kluit, van mening was dat de spelling van deze medeklinkers vroeger regelmatig was, betekende dat nog niet dat de spelwijze van de

48 Renkema 1995:17,18.

[p. 129]

Ouden moest worden overgenomen. Het achtbare gebruik moest de doorslag geven. Siegenbeek vindt ‘de terugroeping van het oude gebruik onraadzaam’ en kiest ‘overeenkomstig het tegenwoordige gebruik’ voor gelijkvormigheid als uitgangspunt (1804:162,163). Ook hier leidden de verschillen van inzicht niet tot wezenlijke verschillen in spelling, omdat Kluit immers al expliciet het gebruik als doorslaggevend criterium had aanvaard en zijn spelling aan dat gebruik had aangepast.

5. Slotopmerkingen

In zijn behandeling van de belangrijkste ‘geschilpunten’ leunt Siegenbeek nadrukkelijk op de beide Vertogen van de gezaghebbende Kluit. Hij verwijst weliswaar ook naar andere autoriteiten, - Ten Kate, Huydecoper, Adelung - maar de redactionele en inhoudelijke overeenkomsten met de publicaties van Kluit zijn zo groot, dat duidelijk is dat de beide artikelen voor Siegenbeek als leidraad hebben gediend. Dat betekent niet dat hij Kluit altijd op de voet volgt. Hij werkt om, breidt uit of kort in, verandert de volgorde van behandeling en bespreekt ook spellingkwesties die niet door Kluit aan de orde gesteld zijn. Soms ook komt hij op andere gronden tot hetzelfde inzicht als Kluit, zoals hierboven is vermeld. Opvallend is in ieder geval, dat Siegenbeek op belangrijke punten - dubbele of enkele vocaal in open lettergrepen, verlenging door e of door hetzelfde letterteken, spelling ij/y, onderscheid e/ee en o/oo, gebruik als criterium voor het spellen van d of t, v of f, enz. - niet of nauwelijks afweek van Kluit. Siegenbeek volgt niet Kluits voorstel voor de spelling van g en ch, maar van een wezenlijk verschil is hier geen sprake. Kluit volgde zijn eigen voorstel zelf niet eens, waarschijnlijk omdat het teveel afweek van het gangbare gebruik en daardoor weinig kans had in brede kring geaccepteerd te worden.

Door zijn invloed op Weiland en Siegenbeek heeft Adriaan Kluit een grote rol gespeeld in de codificatie van het Nederlands. Door zijn gezag is ontegenzeglijk de spellingseenheid bevorderd en het is niet onwaarschijnlijk dat Kluits ‘regeling zich zonder bemoeienis van de overheid op den duur een overheersend gezag zou hebben verworven.’ (Molewijk 1992:112). Zijn grote verdienste is dat hij het gangbare gebruik voor een groot deel vastlegde en belangrijke spellingknopen doorhakte. Ongetwijfeld mag Kluit gerekend worden tot degenen van wie Siegenbeek opmerkt dat ze ‘niet onbereid (waren) iets van hunne gevoelens op te offeren’ om tot ‘eenparigheid’ te komen (Siegenbeek 1804:*3;6). In feite kon Siegenbeek weinig anders dan aansluiten bij de gezaghebbende Kluit, wilde hij ‘gereede navolging’ vinden (Siegenbeek 1804:8). Met de invoering van de ‘spelling-Siegenbeek’ was de

[p. 130]

spellingstrijd overigens niet gestreden. Integendeel, ‘Siegenbeek’ stond van begin af aan ter discussie en is nooit door iedereen aanvaard.

Het systeem van Siegenbeek, en later ook dat van De Vries en Te Winkel, stoelt op de grondregel dat de spelling de uitspraak moet weergeven. De toepassing van deze regel wordt beperkt door de principes van gelijkvormigheid en etymologie. Tot welke verhitte discussies, tot diep in de twintigste eeuw, deze beperkingen van het fonetische uitgangspunt hebben geleid, is genoegzaam bekend.

Adriaan Kluit was een groot voorstander van het consequent toepassen van het fonetisch principe. Om de spellingdiscussies te beslechten en te komen tot een uniforme spelling, sloot hij zich echter aan bij het algemene gebruik. Hoewel hij daar gegronde bezwaren tegen had, aanvaardde hij daarmee gelijkvormigheid en etymologie als beginselen waarop het spellingsysteem is gebaseerd. Paradoxaal genoeg zou later ‘zijn’ spelling het felst bestreden worden met zijn eigen argumenten.

[p. 137]

Literatuur

Aa, A.J. van der 1874 Biographisch woordenboek der Nederlanden. Vierde deel. Haarlem: J.J. van Brederode.

Altena, Peter 1982 ‘Ideoloog van een strijdbare aristocratie. Petrus Burmannus Secundus: “Lastdier van de wetenschap”’, in: Johan Kortenray e.a., 350 jaar wetenschap in Amsterdam: 1632-1982, p. 22-25. Amsterdam: Stichting Folia Civitatis.

Bakker, D.M. & G.R.W. Dibbets (red.) 1977 Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde. Den Bosch: Malmberg.

Berg, B. van de 1975 ‘Lambert ten Kate's “gemeenlandsche dialect”’, in: R. Janssen-Sieben e.a., Spel van zinnen. Album A. van Loey, p. 299-304. Bruxelles: Editions de l'Université de Bruxelles.

Bilderdijk, W. & M. Siegenbeek 1808 Leydens ramp. Amsterdam: Joh. Allart en Jac. Ruys.

Bonth, R.J.G. de 1997 ‘Externe taalgeschiedenis (circa 1650-1800)’, in: Van den Toorn e.a., p. 361-377.

Bonth, R.J.G. de 1998 ‘De Aristarch van 't Y’. De ‘grammatica’ uit Balthazar Huydecopers Proeve van Taal- en Dichtkunde (1730). Maastricht: Shaker Publishing.

Bonth, Roland de 1999 ‘Nu een woordjen van de Idea’, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 115, p. 143-157.

Boutelje, G.A. 1920 Bijdrage tot de kennis van A. Kluits opvattingen over onze oudere vaderlandsche geschiedenis. Diss. Groningen.

Buck, H. de 1930 De studie van het Middelnederlandsch tot in het midden der negentiende eeuw. Groningen / Den Haag: J.B. Wolters' Uitgeversmaatschappij.

Buck, H. de 1952 ‘De Nederlandse taalkunde tijdens de eerste levensjaren van de maatschappij’, in: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden. 1950-1951, p. 21-32. Leiden.

Catalogus praestantissimorum Librorum, maxime Philologicorum, Historicorum, Diplomaticorum, Quos reliquit Adrianus Kluit, Antiquitatum et Historiae, in primis Diplomaticae, nec non Statistices Regni Hollandiae Professor, 1808. Leiden: Haak & Socios.

Daan, Jo 1992 ‘Wat is een dialect? De betekenisnuances van dit woord in Nederland, bij Lambert ten Kate en in latere eeuwen’, in: Taal & Tongval 44, p. 156-187.

[p. 138]

Deursen, A.Th. van 1971 Geschiedenis en toekomstverwachting. Het onderwijs in de statistiek aan de universiteiten van de achttiende eeuw. Kampen: J.H. Kok N.V.

Dibbets, G.R.W. 1972 zie De Heuiter / Dibbets.

Dibbets, G.R.W. 1985 Twe-spraack van de Nederduitsche letterkunst (1584), ingeleid, geïnterpreteerd, van kommentaar voorzien en uitgegeven door G.R.W. Dibbets. Assen/Maastricht: Van Gorcum.

Dibbets, G.R.W. 1999 ‘Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde circa 1550 tot circa 1750’, in: W. Smedt & P.C. Paardekooper (red.), De Nederlandse taalkunde in kaart, p. 67-76. Leuven / Amersfoort: Acco.

Driel, L.F. van 1992 ‘Eene geauctoriseerde tale. Adriaen Verwer, koopman, jurist en taalliefhebber’, in: Voortgang. Jaarboek voor de Neerlandistiek 13 (1992), p. 121-143.

Driel, L.F. van 1997 ‘Externe taalgeschiedenis (circa 1800-1880)’, in: Van den Toorn e.a. 1997, p. 378-400.

Ett, H.A. 1956 Verjaard briefgeheim: brieven aan Balthazar Huydecoper. Amsterdam: Wereld-bibliotheek.

Eickmans, H. 1999 ‘Petrus Weilands Nederduitsche Spraakkunst (1805): Zur Kodifizierung der schriftsprachlichen Norm des Niederländischen im 19. Jahrhundert unter dem Einfluss des deutschen Grammatikers Johann Christoph Adelung’, in: Bruno de Soomer, Erik Moonen, Luc Renders (Hrsg. red.), Kanwelverstan. Festschrift-Feestbundel Jos Wilmots, p. 143-160. Diepenbeek: Limburgs Universitair Centrum.

Gerretzen, J.G. 1940 Schola Hemsterhusiana. De herleving der Grieksche studiën aan de Nederlandsche universiteiten in de achttiende eeuw van Perizonius tot en met Valckenaer. Nijmegen-Utrecht: Dekker & Van de Vegt.

Heuiter, P. de / G.R.W. Dibbets 1972 Nederduitse orthographie. Uitgegeven, ingeleid en toegelicht door G.R.W. Dibbets. Groningen: Wolters-Noordhoff NV.

Hugenholtz, F.W.N. 1981 ‘Adriaan Kluit en het onderwijs in de mediaevistiek’, in: Geschiedschrijving in Nederland. Deel I: Geschiedschrijvers, p. 143-165. 's-Gravenhage:Martinus Nijhoff.

Huydecoper, B. 1730 Proeve van Taal- en Dichtkunde; in Vrijmoedige Aanmerkingen op Vondels Vertaalde Herscheppingen van Ovidius, voorgesteld door B. Huydecoper.

[p. 139]

Waar achter volgen eenige Bijvoegsels en Verbeteringen, een kort Bericht wegens de letter Y, en twee Bladwijzers. Amsterdam: E. Visscher en J. Tirion.

Kate Hermansz., L. ten 1710 Gemeenschap tussen de Gottische Spraeke en de Nederduytsche. Amsterdam: Jan Rieuwertsz.

Kate Hermansz., L. ten 1723 Aenleiding tot de kennisse van het Verhevene deel der Nederduitsche sprake. Amsterdam: R. & G. Wetstein.

Klifman, Harm 1983 Studies op het gebied van de vroegnieuwnederlandse triviumtraditie (ca. 1550 - ca. 1650). Dordrecht / Cinnaminson: Foris Publications.

Klijnsmit, A.J. 1982 ‘Taal en teken bij Petrus Weiland’, in: L. van Driel en J. Noordegraaf, Studies op het gebied van de geschiedenis van de taalkunde. Kloosterzande: Duerinck-Krachten.

Kluit, A. 1759 D. van Hoogstratens Lijst der gebruikelijkste zelfstandige naamwoorden. Amsterdam: Pieter Meijer.

Kluit, A. 1763 ‘Eerste vertoog over de tegenwoordige spelling der Nederduitsche taal, vergeleken met de spelling der ouden, en uit dezelve ene soort van evenredigheit opgemaakt’, in: Nieuwe Bydragen tot de opbouw der vaderlandsche letterkunde, Eerste deel's derde stuk, p. 281-352. Leyden: Van der Eyk.

Kluit, A. 1777 ‘Vertoog over de tegenwoordige spelling der Nederduitsche taal, vergeleken met de spelling der ouden, en uit dezelve ene soort van evenredigheid opgemaakt’, in: Werken van de Maetschappy der Nederlandsche letterkunde te Leyden. Derde deel, p. 1-42. Leyden: Van der Eyk.

Kluit, A. 1783 David van Hoogstratens lijst der gebruikelijkste zelfstandige naamwoorden. Amsterdam: Erven P. Meijer en G. Warnars.

Knol, J. 1977 ‘De grammatica in de achttiende eeuw’, in: Bakker & Dibbets 1977, p. 65-112.

Kollewijn, R.A. 1892 ‘De geschiedenis van de geslachten der zelfstandige naamwoorden in het Nederlands’, in: Kollewijn 1916, p. 40-73.

Kollewijn, R.A. 1906 ‘Een taaldespoot uit de pruiketijd’, in: Kollewijn 1916, p. 159-182.

Kollewijn, R.A. 1916 Opstellen over spelling en verbuiging. Groningen: Wolters.

Kossmann, F.K.H. 1966 Opkomst en voortgang van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden. Geschiedenis van een initiatief. Leiden: E.J. Brill.

[p. 140]

Lambrechtsen, N.C. 1807 ‘Ter nagedagtenis van de Hoogleeraar Mr. Adriaan Kluit’. Handschrift Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, nr. 2708, Prov. Bibliotheek Middelburg.

Molewijk, G.C. 1992 Spellingverandering van zin naar onzin (1200-heden). 's-Gravenhage: SDU.

Molhuysen, P.C.e.a. 1927 Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek. Zevende deel, p. 696-698. Leiden: A.W. Sijthoff's Uitgeversmaatschappij.

Noordegraaf, J. 1985 Norm, geest en geschiedenis. Nederlandse taalkunde in de negentiende eeuw. Dordrecht-Holland / Cinnaminson-USA: Foris Publications.

Noordegraaf, Jan 1998 ‘Kleinkinderen van Ten Kate? Nederlandse taalkunde in de 19e en 20e eeuw’, in: Nederlands 200 jaar later. Handelingen dertiende colloquium neerlandicum, Leiden, 24-30 augustus 1997, p. 29-52. Woubrugge: Internationale Vereniging voor Neerlandistiek.

Noordegraaf, Jan 1999 ‘Vaderland en moedertaal. Een constante in het taalkundig denken’, in: N.C.F. van Sas (red.), Vaderland. Een geschiedenis van de vijftiende eeuw tot 1940, p. 343-363. Amsterdam: Amsterdam University Press.

Renkema, Jan 1995 ‘Leidraad’ bij de Woordenlijst Nederlandse taal. Den Haag: Sdu Uitgevers/ Antwerpen: Standaard Uitgeverij.

Schaars, F.A.M. 1988 De Nederduitsche spraekkunst (1706) van Arnold Moonen (1644-1711). Wijhe: Quarto.

Schöffer, I. 1988 ‘Adriaan Kluit, een voorganger’, in: Tijdschrift voor geschiedenis 101 (1988), p. 3-16.

Siegenbeek, M. 1804 Verhandeling over de Nederduitsche spelling, ter bevordering van eenparigheid in dezelve. Amsterdam: Johannes Allart.

Singeling, C.B.F. 1991 Gezellige schrijvers. Aspecten van letterkundige genootschappelijkheid in Nederland, 1750-1800. Amsterdam-Atlanta: Editions Rodopi.

Toorn, M.C. van den, e.a. (red.) 1997 Geschiedenis van de Nederlandse taal, Amsterdam: University Press.

T[ydeman], M[einard] 1762 ‘Betoog der nuttigheid en noodzaaklijkheid van de beoefening onzer moedertaal’, in: Proeve van oudheid-, taal- en dichtkunde, door het genootschap Dulces ante omnia Musae I, 1775, p. 1-14. Utrecht: A. van Paddenhoven en J. van Schoonhoven en Comp.

[p. 141]

T[ydeman], M[einard] 1767 ‘Eenige Aanmerkingen betreffende de spelling’, in: Proeve van oudheid-, taal- en dichtkunde, door het genootschap Dulces ante omnia Musae I, 1775, p. 79-102. Utrecht: A. van Paddenhoven en J. van Schoonhoven en Comp.

[Verwer, Adriaen] 1707a Linguae Belgicae idea grammatica, poetica, rhetorica; deprompta ex Adversariis Anonymi Batavi: In Usum Proximi Amici. Amsterdam: Franciscus Halma.

Verwer, Adriaen 1707b Letterkonstige, dichtkonstige en redekunstige schetse van de Nederduitsche tale. Uit het Latijn vertaald door A. Kluit naar de editie-1707. Bezorgd en ingeleid door Igor van de Bilt & Jan Noordegraaf. Amsterdam: Stichting Neerlandistiek VU / Münster: Nodus Publikationen 2000 (= Cahiers voor Taalkunde, 18).

[Verwer, Adriaen] 1708 ‘Brief, door den ongenoemden Schryver der Idea Grammatica, &c. ofte Schetse der Nederduitsche Taelkunst aen den Heere David van Hoogstraten over de echte Nederduitsche Vocaelspellinge’, in: De boekzaal der Geleerde Werelt van September en October, p. 353-379.

Verwer, Adriaen 1783 Schets van de Nederlandse taal. Grammatica, poëtica en retorica. Naar de editie van E. van Driel vertaald door J. Knol. Bezorgd door Th.A.J.M. Janssen en J. Noordegraaf, met medewerking van A.J. Burger, L.F. van Driel, A.J. Kleywegt en H. Stouthart. Amsterdam: Stichting Neerlandistiek VU / Münster: Nodus Publikationen 1996.

Voegler, J.G. 1894 Geschiedenis van het Middelburgsch gymnasium van 1365-1894. Middelburg: Altorffer.

Vooys, C.G.N. de 1924 Verzamelde taalkundige opstellen. Eerste bundel. Groningen / Den Haag: Wolters.

Vooys, C.G.N. de 1925 Verzamelde taalkundige opstellen. Tweede bundel. Groningen / Den Haag: Wolters.

Vooys, C.G.N. de 1928 ‘Uit de geschiedenis van de Nederlandse taalkunde: van Ten Kate tot Siegenbeek’, in: De Vooys 1947, p. 11-22.

Vooys, C.G.N. de 1931a Geschiedenis van de Nederlandse taal, in hoofdtrekken geschetst. Groningen / Den Haag / Batavia: J.B. Wolters' Uitgevers-Maatschappij n.v.

Vooys, C.G.N. de 1931b ‘De taalbeschouwing van Siegenbeek-Weiland en van Bilderdijk’, in: De Vooys 1947, p. 63-76.

[p. 142]

Vooys, C.G.N. de 1939 ‘Homoniemen, homoniemenvrees, homoniemenvermijding’, in: De Vooys 1947, p. 184-201.

Vooys, C.G.N. de 1940 ‘Uit de geschiedenis van de Nederlandse spelling’, in: De Vooys 1947, p. 245-258.

Vooys, C.G.N. de 1947 Verzamelde taalkundige opstellen. Derde bundel. Groningen / Den Haag: Wolters.

Vrij, E.V. 1971 ‘Het collegegeschil tussen de hoogleraren A. Kluit en J. Luzac in 1786’, in: Jaarboekje voor geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en omstreken 63 (1971), p. 121-142. Leiden: Vereniging ‘Oud Leiden’.

Wal, Marijke J. van der 2000 ‘De receptie van Lambert ten Kates ideeën in de achttiende eeuw’, in: Meesterwerk 18, juli 2000, p. 12-18.

Weiland, P. 1799 Nederduitsch taalkundig woordenboek, Amsterdam: Johannes Allart.

Weiland, P. 1805 Nederduitsche Spraakkunst, uitgegeven in naam en op last van het Staatsbestuur der Bataafsche Republiek. Amsterdam: J. Allart.

Wille, J. 1937-1993 De literator R.M. van Goens en zijn kring. Studiën over de achttiende eeuw. Deel I: 1937, Zutphen: N.V.G.J.A. Ruys' Uitg.-Mij; Deel II: 1993, bezorgd door P. van der Vliet, Amsterdam: Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (1800-heden).