Logo DBNL
Voortgang. Jaargang 13 (1992)

Voortgang. Jaargang 13

(1992)– [tijdschrift] Voortgang–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Potgieters tuchtiging van J.J.L. ten Kate
Gids-beginselen en Gids-kritiek
H. Reeser

Genus irritabele vatum

Busken Huet heeft zijn oudere vriend Potgieter ergens een ‘litteraire ijzervreter’ genoemd. Nog juister lijkt mij de typering die Jan ten Brink gaf met een aan Taine ontleend citaat: ‘un éléphant littéraire’. Met dit zwaargewicht uit de dierenwereld had de machtige Gids-redacteur in elk geval een spreekwoordelijk geworden eigenschap gemeen: ‘an elephant never forgets’.

In wezen was Potgieter geen gelukkig, evenmin een tevreden mens. Steeds is hij wrok blijven gevoelen over de vernedering van zijn jeugd, het onterende faillissement van zijn vader, dat zijn veelbelovende intellectuele en maatschappelijke ontwikkeling in de aanvang fnuikte. Als gelijkwaardige had hij in patricische kringen kunnen verkeren, een academische vorming was zeker voor hem weggelegd geweest. Nu bleef hij ‘maar een burgerman’1, een autodidact, die als hardwerkende koopman-litterator een welvarend bestaan opbouwde.

Hij werd een typische vrijgezel, wiens romantische jeugdmijmeringen niet voor verwezenlijking vatbaar waren gebleken, uiterlijk een toonbeeld van gemoedsrust en bonhommie. Achter deze façade echter gistte het met pijnen en ergernissen van allerlei aard. Wie zijn autobiografische novelle Albert (1841) en zijn brieven aan Huet - uit de periode 1859-1874 - leest, moet onwillekeurig denken aan de titel die de mémoires van Sainte-Beuve hebben meegekregen: Mes poisons (Paris, 1926).

Haat, ergernis en hoon wekten bij hem vooral instellingen en personen die in de wereld vanzelfsprekend, maar naar zijn mening onverdiend aanzien en gezag genoten. Veel van dit alles vond hij verpersoonlijkt in de toen nog invloedrijke stand der dominees en zo kwam hij als Gids-redacteur al spoedig in conflict met vier belangrijke predikantdichters van zijn tijd. N. Beets, J.P. Hasebroek en B. ter Haar waren medewerkers - de laatste zelfs redacteur - van het tijdschrift, maar werden om weinig doorslaggevende redenen al spoedig door hem weggewerkt.

Met Ten Kate ging het anders: hij werd zelfs niet toegelaten tot De Gids, aan wiens kritische majesteit hij zich in jeugdige onbezonnenheid vergrepen had, een wandaad waarvoor hij ruim dertig jaar heeft moeten boeten. Zo althans heeft Potgieter het zelf doen voorkomen; er blijkt echter meer te zijn gebeurd.

Toen in 1866 Huet zijn aandeel in de litteraire afstraffing van Ten Kate beraamde, deelde Potgieter hem de toedracht van deze langjarige vete mede in een brief, waaruit hier enkele belangrijke passages worden overgenomen:

Laat mij U mogen vertellen welken Ten Kate mij van voor dertig jaren heugt. Er was een Utrechtsche student van dien naam - einde 1836 - die voorbeeldeloos

vaardig verzen maakte, - die voorlezingen voor zijne medestudenten over de grootste dichters hield, die ongevraagd naar het toekomstig tijdschrift de Gids een bijdrage, een vers inzond ‘Ossian aan de Zon’ getiteld. De toenmalige twee redacteuren waren geen Mac Phersonianen en legden het versjen ter zijde - een van hen was ondeugend genoeg ‘de Nederlandsche Muzen-Almanak voor 1837’ in het Junij-nummer van dat jaar te persifleeren, Ten Kate werd vergast op eene vergelijking zijner ‘Ode de Achttiende Juny’, met een dichtstuk op hetzelfde onderwerp. ‘Dwaasheid mag het heeten’, zoo besloot het sermoen, ‘aldus à la Bilderdijk te schrijven. Welligt (veelligt was moffricaansch), welligt beweegt hij zich in een kring van jonge lieden, misschien eenige jaren ouder dan hij, zeker veel lager staande in de kunst der versificatie, die hem over het paard tillen, om door hem op hunne beurt in de hoogte te worden geheven; er is geen gevaarlijker klip voor veelbelovende geniën.’2 En wat deed Ten Kate? Hij zond der Redactie de volgende regelen - die naast mij liggen:
‘J.J.L. ten Kate verzoekt de Redactie van den Gids onmiddellijk terug zijn ter plaatsing toegezonden dichtstukjen Ossian aan de Zon.’3
Er werd oogenblikkelijk aan dat verzoek voldaan, maar het half zijdje papier4 dat bij het vers werd gevoegd, hield eene verwijzing in naar Spreuken Salomo's zooveel, waar te lezen staat ‘Dat wie de tucht lief heeft, de wetenschap lief heeft, maar dat onvernuftig is, wie de bestraffingen haat!’5

Toen Potgieter dit schreef, had hij alle stukken over de zaak Ten Kate bij de hand. Het waren dezelfde brieven die, zorgvuldig in zijn archief bewaard, ook door de tegenwoordige onderzoeker in de Amsterdamse Universiteits-Bibliotheek kunnen worden geraadpleegd. Daaruit blijkt, dat dit deel van zijn verslag waarheidsgetrouw is, met uitzondering van de mededeling dat Ten Kate in 1836 student was. De altijd goed geïnformeerde Potgieter kon inmiddels weten, dat deze tot de zomer van 1837 als kantoorbediende zijn brood verdiende. Hij zou zich pas op 2 december van dat jaar als theologisch student aan de Utrechtse universiteit laten inschrijven.6 Potgieter geeft hier een voor hem niet geheel onbelangrijke voorstelling van zaken, als men weet dat hij studenten gemakkelijk associeerde met de hem zo antipathieke zondagskinderen, zoals de jonge Nicolaas Beets, onbekend met de zorgen des levens. Een vergissing is hier echter mogelijk. Het wordt bedenkelijker, als Potgieter uit zijn papieren het volgende distilleert, daarbij belangrijke feiten voor Huet verzwijgende.

Ware hij ten minste maar een goed hater gebleken! Doch met 1838 was de eerste Tesselschade verschenen en in den loop van dat jaar was Kneppelhout de bemiddelaar om in het Jaarboekje voor 1839 aan Ten Kate eene plaats te verzekeren: ‘Het moest eene verrassing voor hem zijn, en de onvoorwaardelijke plaatsing dus gewaarborgd.’ - ‘Pas si bête amice! dat moet Gij met t.K. vinden, het oordeel blijft aan den Redacteur.’ Ik ontving ‘Mariaas Liefde, fragment van een berijmd verhaal’, niet beter en niet slechter dan toen Gange und Gebe waren. Jezus Verrijzenis, dat mij aanvankelijk was toegedacht, bleek te groot uitgevallen, en ‘misschien ook te devoot’, meende de Heer Ten Kate. Intusschen gaf Pol in een der najaarsnummers van de Gids 1838 eene uitvoerige recensie der vertaling van de Oden van Anacreon door J.J.L.t.K. en S.J.v.d.B. waarin menig waar woord schuilt.7 Zeker iemand vergeleek in denzelfden jaargang Ten Kate's vertolking met die van Beets [...].8

Hier wordt de suggestie gewekt of een achterbakse Ten Kate zich via Kneppelhout in Potgieters almanak zou hebben binnengedrongen. De ware toedracht pleit echter niet tegen Ten Kate, maar tegen Potgieter zelf. Deze was als (anonieme) redacteur van De Gids en als (niet anonieme) redacteur van de almanak Tesselschade op talentenjacht. Ten Kate mocht dan een over het paard getilde jongen zijn, talent had hij onmiskenbaar en hij zou voor beide periodieken een aanwinst kunnen worden, als hij in goede Gids-banen werd geleid. Zo volgden in De Gids van 1838 niet één maar drie (anonieme) beoordelingen van Ten Kate's werk: twee opvallend milde van Potgieter naast de strenge, maar opbouwende van diens mederedacteur H. Pol. In het aprilnummer roemde Potgieter ‘de zangerige dichter’, wiens gedicht ‘Liefde’ hij in extenso overnam9 en wiens vertaling van Byrons Parisiana hij in september zelfs boven een zelfde goed geslaagde onderneming van Beets stelde.10

Kneppelhout, op de een of andere wijze met Potgieters wens bekend, schreef deze op 25 oktober 1838:

Een vers van Ten Kate voor Tesselschade vernam ik, zou UEd welkom zijn - morgen ontvang ik een vers van Ten Kate voor Tesselschade [...]. Doch nu mag ik op eene onvoorwaardelijke plaatsing in Uw Jaarboekje rekenen, ware 't al eens, hetgeen ik niet wil hoopen, dat UEd het van mindere waarde oordeelde dan sommige andere voortbrengselen der zelfde pen [...], reeds acht ik mij gelukkig in de gelegenheid te zijn UEd een kleine dienst te bewijzen.11

Drie dagen later kon Kneppelhout aan Potgieter het aangekondigde vers toezenden met een brief, waarin o.a. stond:

ten Kate weet van deze gansche... intrigue! niets, maar hij zendt mij zijn vers zonder te weten wat daarmede gebeuren moet; ik heb hem alleen gezegd dat ik het ergens wilde doen plaatsen, doch niet waar. Deszelfs verschijning in Tesselschade moet eene aangename verrassing voor hem zijn.12

De hier door Kneppelhout genoemde ‘intrigue’ moest kennelijk dienen om te voorkomen, dat Ten Kate zijn medewerking zou weigeren aan een onderneming van Potgieter, van wie hij inmiddels zou kunnen weten dat deze hem destijds de les had gelezen.

Hoewel Potgieter nog bezwaar had gehad tegen de eis tot onvoorwaardelijke plaatsing13 (die dus niet van Ten Kate kwam), bleek hij kennelijk verheugd toen de toeleg gelukt was. In de hoop op verdere medewerking van de talentvolle jonge dichter zond hij deze op 16 november 1838 bij een exemplaar van de almanak een opvallend vleiend briefje:

Eene vriendelijke hand vervulde mijn verlangen naar eene bijdrage van UwEd; ontvang bij dezen mijnen hartelijken dank voor ‘Mariaas Liefde’. Ik voeg er gaarne de verzekering mijner achting voor UwEd. talent, mijne belangstelling in UwEd. arbeid bij. Niets zal mij aangenamer zijn dan spoedig van UwEd te vernemen dat de Vriendschap zich in de keuze van het jaarboekje voor UwEd. vers niet bedrogen heeft.14

Alles wees erop, dat Ten Kate voor De Gids gewonnen zou kunnen worden. In januari 1839 herhaalde Bakhuizen na lof voor de kracht, cierlijkheid en rijkdom van uitdrukking ‘den eerlijken raad om zich toch op waarheid en juistheid van gedachten, de wijsgeerige studie van het menschelijk hart, op eene strenge afrekening met zichzelven, over hetgeen hij zegt en verdicht, te bevlijtigen.’15

Dan, als een donderslag bij heldere hemel, ontving Ten Kate op 25 mei 1839 een woedende brief van Potgieter, waarin hij hem ‘eene onverklaarbare lust om onbeleefdheden te begaan’ verweet. Die brief is niet teruggevonden, wel het antwoord van Ten Kate d.d. 28 mei 1839,16 waarin hij zich tegen de beschuldigingen verdedigt: als hij niet bedankt heeft voor het present-exemplaar van Tesselschade, dan is dit gebeurd in de drukte van een verhuizing, een verzuim, waarvoor hij excuus vraagt. De andere ‘onbeleefdheid’ door Ten Kate begaan, gold een briefje dat hij wel aan Potgieter, op 2 april 1839, had geschreven:

Op verzoek van den Heer Kruseman alhier heb ik op mij genomen een dichtstukje te schrijven, naar aanleiding van eene schilderij van zijn hand, eene jonge blondine voorstellende, die op hare reize door Europa overleden is en waarvan hij eene kopij voor Uwe Tesselschade geteekend had. Heb de goedheid, mij te berichten, wanneer ik uiterlijk dat gedicht opzenden moet, en of men reeds een' aanvang genomen heeft met het graveren van het portraitjen.17

Uit dit briefje maakte Potgieter op, dat Ten Kate - buiten hem, de redacteur, om - Tesselschade had willen binnendringen. De beschuldigde antwoordde hierop, dat Kruseman bij hem de indruk had gewekt met herhaalde verzoeken namens Potgieter op te treden:

Geloof mij, WelEdele Heer! dat ik zonder dat nimmer over de zaak geschreven hadde; want duizendmalen liever wilde ik van elk vergeten worden, dan dat ik mij aan de eene of andere onderneming zoude opdringen of trachten mij door middel van eene literarische côterie te pousseren. Ik deed zulks nooit, en zal het nooit; ook bij UEds onderneming had ik het nimmer gedaan, immers het is UEd bekend. dat ik na lang en aanhoudend verzoek mijn Mariaas Liefde aan mijn' vriend Kneppelhout gegeven heb, geheel en al onwetend in welk boek het opgenomen zoude worden of waar het toe dienen moest. [...]
Schoon het mij recht leed doet, dat er onder de Nederlandsche Kunstbroeders zoo weinig broederliefde en harmony schijnt te kunnen bestaan, houd ik echter niet op, ware verdiensten te hoogschatten en ik betuig UEd dus ook ongeveinsd mijnen eerbied.’18

Hier ligt het eigenlijke begin van de vete tegen Ten Kate. Teleurgesteld en in zijn eer getast dat deze zijn uitgestoken hand niet had aanvaard, betoonde Potgieter zich voortaan onverzoenlijk. De rustige weerlegging van de kant van Ten Kate mocht niet baten. Potgieter bleef bij de ongunstige indruk die hij van Ten Kate als mens en kunstenaar had opgevat. Daarbij ging hij uit van de aanvechtbare veronderstelling, dat zoals de mens ook zijn kunst is: iemand met een bedenkelijk karakter kon bezwaarlijk zuiver, opbouwend en nuttig werk leveren, dienstbaar aan de Vooruitgang.19 Nu strenge doch

goedbedoelde kritiek niet had geholpen, kon Potgieter aan een persoonlijke antipathie een algemene strekking geven door de z.i. inferieure Ten Kate in De Gids te gebruiken als afschrikwekkend voorbeeld van veel dat strijdig was met de beginselen van het tijdschrift. Zijn mederedacteuren moeten hiermee hebben ingestemd, zoals blijkt uit de boekbeoordelingen, waarin de elders gevierde dichter voortaan geregeld naast schrale lof een vrijwel ononderbroken stroom van harde kritiek te verduren kreeg. Zelfs de nadrukkelijke hulde aan Ten Kate's verbluffende verstechniek, die de indruk kon wekken van niet-vooringenomen kritiek, had in wezen weinig positiefs. Zij doet door herhaling obligaat aan en krijgt dan dezelfde tegengestelde werking die de burgers van Rome deed twijfelen, of Brutus inderdaad wel ‘an honourable man’ was. Bovendien stond versvaardigheid bij De Gids niet hoog aangeschreven: zij kon duiden op navolging van de versifex Bilderdijk, daar waar juist oorspronkelijkheid en vernieuwing geëist werden. Ook was het vers als vorm ondergeschikt aan de inhoud van het gedicht, dat een positieve boodschap moest bevatten.

Vrije verbeelding20 en romantische gevoelens werden als te subjectief door De Gids afgewezen, evenals alles wat op Romantiek wees, of het moest de eigen ‘Vaderlandsche Romantiek’ zijn, die dan ook in wezen weinig romantisch is.21

Zo wordt ook Ten Kate in 1840 gekapitteld over zijn romantische taal-exuberantie, zijn ‘woordenovervloed en woordenpraal’ en de beeldspraak die meer ‘Aziatische weelderigheid’ ten toon spreidt dan ‘klassieke reinheid’.22 Hoe ver is de klassiek gerichte Gids hier nog verwijderd van zijn opvolger De Nieuwe Gids, die de poorten wijd opende voor Romantiek, l'Art pour l'Art en weelderige woordkunst!

Hoewel de bescheiden erover in 1866 voor hem lagen, heeft Potgieter van zijn tweede botsing met Ten Kate in het verslag aan Huet geen melding gemaakt. Hij vervolgt:

Polletje nam hem in 1840 weder à faire en het zou curieus zijn te vergelijken of hij van zijne aanmerkingen op de vertalingen uit het Grieksch en Portugeesch gebruik heeft gemaakt, daarin was de man, het mannetje, een meester! Het beste kwamen er de Minnedichtjens af - de Beoordeeling gold Bladen en Bloemen en Vertaalde poezy.23
Nog altijd bleef de persoon Ten Kate zoek, hij was in die dagen de intimus van O.G. Heldring24 Pol had er nog niet genoeg van en eindigde knorrende zijn recensie van ‘De Gjower’, ‘een overzetting’ die Ten Kate, als hij in de voorrede zeide, ‘als een werk van uitspanning had verrigt’.
‘Studie is in alles noodig’, zei het mannetje, ‘ook tot vertalen, zoo men een nuttig werk wil verrigten. Men kieze een onderwerp, maar stelle zich op de hoogte om het eerst zelf te begrijpen, en dan voor anderen duidelijk te behandelen. Andere weg zal er nooit open staan’ enz.25

Begrijpelijkerwijze verzwaarde Potgieter zijn toch al uitgebreid relaas aan Huet niet met de volgende kleine feiten, die echter voor ons niet zonder belang zijn. Na het gericht dat Pol over Ten Kate hield, volgden in het jaar daarop, 1841, nog twee beoordelingen van diens bijdragen aan almanakken. Bakhuizen had op ‘Een lied in ouden trant’ principiële kritiek:

Hoe zeer hij zijne taal meester, hoe zoetvloeijend zijne versificatie is, toont op nieuws dit Dichtstukje; maar tevens hoezeer hij zich voor het laatste zwak [romantische overspannenheid en Duitse nevelachtigheid], dat wij in zijne verzen te berispen vonden hebbe te wachten. Immers het denkbeeld is met den antieken vorm in strijd; nieuwerwetsch, Duitsch en duister. Hoeveel eenvoudiger, gezonder en daarom aan den vorm meer geëigend is zijn Lief Elsjen in de Aurora.26

Dit gedicht werd in de beoordeling van Aurora (waarschijnlijk van een andere hand) geheel overgenomen als ‘beste versje uit den bundel’ met de toevoeging: ‘Is dat niet vroolijk en zangerig en lief?’27

Hoe diep bij Potgieter de antipathie tegen Ten Kate zat, blijkt uit zijn reactie op een goedgemeende verzoeningspoging door de schrijfster Toussaint ondernomen, toen zij, in 1841 gelogeerd bij de uitgever-boekhandelaar I. Nijhoff in Arnhem, daar de jonge dichter ontmoette:

Sedert gisteren hebben wij ten Kate hier. Hij bevalt mij vrij goed, is eenvoudig en ik heb nog geen een uitval van hem gehoord die aan de ode aan de Ode28 doet denken. Zijn gezigt zou waarlijk een allerliefst portret geven in de M[uzen] A[lmanak] un oubli de littérature n'est-ce pas? Had hij mij niet voor moeten gaan?29 Gisteren was hij met ons en een verder gezelschap jongelieden op een togtje langs en over den Rijn, en toen hij later aan 't souper geplaagd werd om een van zijn verzen voor te dragen gaf hij ons iets uit zijn Wandelende Jood waarin wij echter de armen der Hyena en de schubben waar de slang een mensch tusschen drukt, nog al hard te hooren schenen.30

In zijn antwoord moet Potgieter afwijzend over haar nieuwe vriend hebben geschreven, wat Toussaint er toe bracht ‘nog eens grâce te roepen voor ten Kate’.31 Hierop kwam zij in een volgende brief terug:

ten Kate met wien ik in gezelschap van vele leden der familie N[ijhoff] een uitstapje op Pruissisch grondgebied heb gemaakt. De arme jongen. Is hij waarlijk zoo diep in ongenade? 't is zeker zijn schuld zelfs naar dat weinige af te leiden wat hij mij van de veete met U vertelt, zou ik niet eens pays mogen maken? Natuurlijk moet hij à genoux, en ik verbeeld mij dat het voor hem de moeite dubbel waard zou zijn, pauvre âme als hij is die daàr de eerste, de eenige is van zijn kring - want wie heeft hij? En hoe kan hij op die wijze vooruitgaan of zich volmaken, hij klaagde er zoo opregt en zoo ongemaakt over dat ik er werkelijk medelijden mêe had en toen mijzelf beloofde de hardiesse te nemen om U eens ter zijner gunste te spreken. Gij wilt dat hij anders zal schrijven! Hoe zal hij het leeren als niemand zich zijner aantrekt en S.J. van den Bergh en Nepveu32 hem altijd zitten te vertellen dat het onovertreffelijk is?33

Potgieter moet Toussaints bemiddelingspoging hebben uitgelegd als een nieuw bewijs van de aan Ten Kate toegedichte neiging om anderen voor zijn karretje te spannen, een bevestiging van 's mans onzelfstandigheid en gebrek aan karakter. Is het toevallig dat de onfortuinlijke dichter, die de schijn tegen zich had, daarop in De Gids van december 1841 weer de volle laag kreeg? Toussaint legde in elk geval een zeker verband,

toen zij - terug in Alkmaar - haar Arnhemse gastvrouw Nijhoff op 9 november 1841 schreef over haar bevindingen met de Amsterdamse vrienden uit de Gidskring:

Toch had ik gewild dat ze om mijnentwille T[en] K[ate] onnoodige bitterheden gespaard hadden, die niet verbeteren kunnen omdat ze als hatelijkheden en niet als harde waarheden zullen worden beschouwd, en als ik dan zeg ‘ach hij is ook nog zoo jong’ ('t is of ik van 't hondje spreek) dan zeggen zij ‘Is dat dan eeuwige jeugd? even als de Ahasverus van Schubart34 die hij de zijne noemt, een eeuwige jood?’ etc. Zoodat ik moet hem wel opgeven.35

Een kwart eeuw nadien schreef Potgieter aan Huet over deze kritiek:

Pol brak in 1841 den staf over Ahasverus op den Grimsel. Wat heeft Ten Kate van Ahasverus gemaakt? ‘Eene figuur die elk oogenblik onwillekeurig aan Manfred en Cain van Lord Byron herinnert, dezelfde vertwijfeling, dezelfde trotschheid, maar veel minder krachtig geschilderd.’36

Onvermeld laat Potgieter hier een recensie - vermoedelijk door Bakhuizen - van Ten Kates aandeel aan de almanakken voor 1842, waarin de dichter wordt afgeschilderd als ‘de jeune premier, neen, de Harlekijn onzer Poëzij’. Taalbeheersing en -vaardigheid kan men hem niet ontzeggen, maar die doen de recensent denken aan Parijse modeprenten: ‘Iedere rok past aan het lange slanke beeld; iedere pantalon sluit om de welgevormde beenen, en toch kijkt uit elke afbeelding dezelfde fade gestalte te voorschijn.’37

Potgieter vervolgt zijn relaas aan Huet: ‘Eindelijk neemt in 1842 Bakhuyzen over de Zangen des Tijds, 1841 verschenen, het woord.’ Hierbij schrijft Potgieter een belangrijk gedeelte over van Bakhuizens als altijd zeer principiële kritiek op een hedendaags Utrechts student, die, in navolging van Bilderdijk, ‘dat overblijfsel eener vroegere periode’, Zangen des Tijds publiceert, die hij als ‘Poezij voor mijn Vaderland’ publiceert met geen ander nationaal kenmerk dan ‘kinderachtig geschreeuw tegen den tijd, - onophoudelijk wierook zwaaijen’ waar het roemrijke verleden ter sprake komt. Een dichter behoort recht te doen aan de gebeurtenissen van zijn dagen. Tenslotte wordt de jonge dichter, die ‘zijn schitterende vormen heeft behouden zonder daarbij in diepte te winnen’ gewaarschuwd voor het lot van talentvolle dichters als Van der Hoop en Thouars,38 wie veelschrijverij noodlottig werd.39

Ten Kates bijdragen aan de almanakken voor het jaar 1843 vonden in De Gids een lauw onthaal: lof voor het ‘technische’ der poëzie, maar inhoudelijk ‘overdrevenheid en valsch vernuft’. Over ‘Johanna van Vlaanderen’ luidt het vonnis: ‘Wonderlijker stuk dan dit lazen wij van Ten Kate niet, maar ook geen, dat ons zoo koud liet.’40

Wat Potgieter en zijn Gids-vrienden echter niet koud kon laten, waren andere activiteiten van Ten Kate op letterkundig gebied: Braga, een zeer geestig kritisch tijdschrift geheel op rijm, en Hollands Muze,41 een soort litterair manifest. Was het eerste in de geest van De Gids, het andere propageerde een afwijkende richting.

Het voorbericht van Hollands Muze begint met de constatering van de ‘onverschilligheid des grooten Publieks voor de eens zoo gevierde Poëzij’ ten koste van de ‘groeiende geestdrift voor haar zuster de Toonkunst, de Koningin onzer dagen’. Als oorzaak noemt

Ten Kate de overdreven zucht tot slaafse navolging van grote buitenlandse schrijvers als Lamartine, Byron en Hugo, hetgeen leidde tot ‘verwoesting van eigen subjectiviteit’.

Tegen het verval der Nederlandse dichtkunst had behalve Braga ook De Gids zijn stem verheven met ‘een jonge, krachtvolle (zij het dan ook vaak eenzijdige) kritiek’. Ten Kate propageert dan zijn remedie hiertegen:

Göthe zelf (de Spinozist, het in zaken van openbaring eeuwig ijskoude Weltkind, zoo als de vroome Lavater hem noemde) gevoelde de kracht van dat Christendom, - als hij, zichzelf ten spijt, bekennen moest dat ‘de Christelijke religie een zelfstandige macht is, waaraan de gezonken en lijdende Menschheid zich altijd weder van tijd opgericht heeft’42 en met hoeveel recht kunnen wij deze waarheid toepassen op een der schoonste gaven, dier Menschheid van boven geschonken: de Poëzij! de helaas gezonken en lijdende Poëzij!

Die ‘toepassing’ blijkt te zijn, dat de poëzie weer gezond zou worden, als zij Christelijke bezieling kreeg.

Ten Kates beweringen konden door De Gids niet onweerlegd blijven en zo verscheen in het augustus-nummer (1843) een anonieme beoordeling van Hollands Muze - Een woord tot ieder, wien het Vaderland en de Kunst ter harte gaan - Een stem uit de Woestijn. De recensent, onmiskenbaar Potgieter, begint:

zoo drok en warrig als drieërlei titel, zoo drok en warrig is vers en voorberigt. Levendige opgewondene taal, die niet altoos verstaanbaar is; goede gedachten, die zelden tot rijpheid komen, oordeelvellingen, die juister zouden wezen, waren zij behoorlijk gesplitst.

Vereenzelviging in het streven van de pamflettist met dat van De Gids wordt krachtig afgewezen: De Gids is in zijn ontevredenheid met de stand der eigentijdse poëzie vooropgegaan, maar ‘gemeenschappelijke antipathie brengt nog geene onderlinge sympathie.’ Ook acht Potgieter de ‘overdrevene zucht tot navolging’ van beroemde buitenlandse auteurs niet zonder meer oorzaak van het verval der poëzie: bij gebrek aan oorspronkelijkheid bestaat tegen het gebruik van goede voorbeelden geen bezwaar; het kan dan zelfs bevruchtend werken.

Niets voelt de recensent echter voor het ‘geneesmiddel’ van de pamflettist, een verkeerde toepassing van Goethes uitspraak over de verheffende macht der Christelijke religie: ‘Het is bedroevend te zien, hoe eerst te regt het besef eener bestaande toestand gewekt is, om daarna het besef aan de inzigten eener uitsluitende eenzijdige partij dienstbaar te maken.’ Hij ziet geen heil in de ‘heerschappij van een of ander kerkelijk leerstuk’, een duidelijke afwijzing van te specifiek Christelijke kunst.43

Deze vergeten polemiek past in de levens- en wereldbeschouwing uit het midden onzer negentiende eeuw. Hier stond koopman-litterator Potgieter tegenover domineedichter Ten Kate, ieder als vertegenwoordiger van een verschillende richting: het sterk opkomende Liberalisme tegenover de, bij gevolg daarvan, aan invloed verliezende Protestants-Christelijke orthodoxie.

Wat Potgieter persoonlijk aangaat: sinds 1826 lidmaat van de Nederlands Hervormde Kerk,44 moet hij in zijn Antwerpse jaren voor 1830 zeer vroom zijn geweest met een

aan mystiek grenzende religiositeit45 Maar deze jeugdige bevlogenheid zwakte in de loop der jaren af, zeker toen hij na de dood van Aarnout Drost geheel onder de invloed van Bakhuizen van den Brink kwam en zich diens vrijzinnige zienswijzen eigen maakte. In de liberale opvatting van zijn tijd werd godsdienst slechts een maatschappelijke functie toegewezen, dienstbaar aan de Vooruitgang, en hij mocht daarom niet vervallen in schadelijke uitersten van anti-humanistische Orthodoxie of bevindelijk vroom Piëtisme.

Binnen deze grenzen verschafte ‘godsdienstzin’ de ‘fatsoenlijke burger uit den beschaafden stand’ een aanzien van soliditeit en respectabiliteit, waarvoor de koopmandichter Potgieter niet ongevoelig kon zijn. In deze samenhang past echter evenzeer de afwijzing van atheïsme en de geringe sympathie voor de moderne theologische stromingen van zijn tijd, waarmee hij lange tijd al te radicale invloeden op De Gids wist af te houden.

In oktober 1843 leed de redactie van De Gids een geducht verlies, toen Bakhuizen naar het buitenland vluchtte voor zijn schuldeisers. Hij en Potgieter waren van het begin af de stuwende kracht achter het kritische tijdschrift geweest en hadden de richting ervan bepaald. Als oorspronkelijk denker en beter onderlegd dan de autodidact Potgieter - ondanks diens fenomenale belezenheid - vond de wildebras ‘Bakkes’ in deze litterair begaafdere, oerdegelijke, stoere werker een goede aanvulling. In 1844 zou De Gids zijn zevende jaargang ingaan en verouderingsverschijnselen dreigden: het tijdschrift liep gevaar in een periode van ingrijpende veranderingen niet langer leidinggevend te zijn.

In Nederland voltrok zich na de afscheiding van België een proces van politieke liberalisering: de eis tot grondwetsherziening werd steeds sterker gehoord, aangewakkerd door de clandestiene pers en door hongeroproeren ten gevolge van hoge broodprijzen en mislukte aardappeloogsten. Het Liberalisme in ons land, aanvankelijk nog vaag en gematigd, kreeg vooral onder Thorbeckes invloed een degelijke doctrinaire basis en gerichte politieke werking.

Wie in De Gids de beslissende stoot tot vernieuwing gaf, was niet de altijd wat behoudende Potgieter, maar een jeugdig liberaal met zeer radicale denkbeelden: Gerrit de Clercq. Medewerker geworden in 1845 en redacteur in 1846, was hij ontevreden met de inhoud en de vorm van het tijdschrift. Hij legde een plan tot grondige reorganisatie voor, dat, gedeeltelijk gevolgd, op 1 januari 1848 inging.

Zo was De Gids in het jaar van de grondwetsherziening beter toegerust om zijn taak als orgaan van het Liberalisme te beginnen, vooral nadat in de jaren daarop veelbelovende jongere redacteurs van uitgesproken progressieve overtuiging waren aangetrokken: H.J. Schimmel (in 1851), J.C. Zimmerman (in 1852) en P.A.S. van Limburg Brouwer (in 1854).

Een van Bakhuizens werkzaamheden aan De Gids, in samenwerking met Potgieter, was de bespreking van de letterkundige jaarboekjes geweest. Na zijn vertrek viel die taak vermoedelijk toe aan Bernard ter Haar,46 die hem als redacteur was opgevolgd, maar die blijkbaar sterk op Potgieters instructies werkte.

Ten Kates bijdragen aan de almanakken voor 1844 kwamen er vrij genadig af. Hij wordt weer gewaarschuwd voor ‘slaafsche navolging van groote modellen’ o.a. van de ‘duistere verzen’ van Potgieter! Zijn ‘Vogeljagt’ is ‘bijkans onverstaanbaar’ van

‘gekunstelde kortheid en gedrongenheid’. Ook begint zijn geliefde genre ‘oude liedekens’ het verzadigingspunt te bereiken, maar de recensent is opgetogen over het gedicht ‘Eeuwigheid’:47

De voorstelling is even dichterlijk als duidelijk; de dichter is even sierlijk als de versificiatie glad is en de Heer ten Kate heeft hierin opnieuw getoond, dat hij, indien hij wil, op veel hoogeren roem kan aanspraak maken, dan een gelukkig navolger te zijn.48

In 1845 tekende redacteur P.J. Veth voor de bespreking der letterkundige jaarboekjes en hij wijdde daarin een zestal bladzijden aan Ten Kates bijdragen. Meer dan de helft daarvan is een geleerd betoog over de legende, een genre dat Ten Kate ijverig berijmde, maar dat niet in het al te wonderbare en ongerijmde mag overgaan wil het ‘smakelijk’ zijn voor ‘onzen tijd en aan ons publiek, ons beschaafd publiek, dat grootendeels in de Protestantsche Kerk opgevoed’ is. Ten Kate is ‘deze klippen niet geheel zonder schade voorbijgezeild’. Voorts ‘bejammert’ de recensent de ‘vreemde en wanstaltige affectatie’; een ‘stortvloed’ van nieuwgevormde archaïserende woorden.49 Verder is het ‘niet noodig, bij de schoonheden van détail in de gedachten van den Heer ten Kate bijzonder stil te staan. In versvorm en dictie kent men hem als een meester.’50

Het volgende jaar, 1846, besprak Potgieter de letterkundige jaarboekjes, eindigend met de speelse opmerking:

‘En de gedichten van - en van - en van’ [...] En ge verlangt, dat we hulde doen aan Ten Kate 's Blonde Roosjen uit de Taveerne en wij betuigen U, dat wij haar lief zouden hebben, al hadden wij haar onder honderd mooije meisjes aangetroffen, hoe veel meer dan, nu zij schier het eenige aardig kind in deze boekskens is.’51

Na deze uitzonderlijke lof zou De Gids drie jaar geheel over Ten Kate zwijgen. Oorzaak daarvan was vooral, dat daarin de jaarboekjes over de jaren 1847 t/m 1849 ongerecenseerd bleven, op zichzelf reeds een merkwaardig verschijnsel, mogelijk samenhangend met de reorganisatie van het tijdschrift. Zo er in de redactie op dit punt onenigheid bestond - het genre was enigszins op zijn retour - dan werd dit in 1850 toch ten gunste van de almanakken beslist, die de volgende jaren, zij het steeds selectiever, weer werden besproken. Redacteur H. Riehm, die de oude traditie in 1850 hervatte, liet met enige nadruk weten, dat de jaarboekjes als ‘standmeters onzer litteratuur’ te beschouwen waren. Ten Kate kwam er bij de beminnelijke medicus-litterator goed af: zijn bijdragen werden als ‘roerend eenvoudig’ geprezen.52

‘Eenige prachtbanden’ noemde de nieuwe Gids-redacteur H.J. Schimmel zijn recensie van de jaarboekjes voor 1852. Twee door Ten Kate berijmde fragmenten uit de Openbaring van Johannes werden als ‘phantastisch en onvruchtbaar’ veroordeeld:

Openbaring worde nooit de stoffe voor een dichterlijke schepping. Wij voor ons gelooven den Olympus aesthetisch schooner dan den hemel ons door Johannes geopend.

Er is echter ook, behalve obligate hulde aan de versificator warme lof voor het ‘liedeken’ ‘Lijsjen bij haar spinnewiel’: ‘een meesterwerk wat opvatting, wat toon, wat gang betreft’; Ten Kates kracht ligt niet zozeer in het verhevene, pathetische, ‘in het naïve echter staat hij alleen en behoeft hij welligt Göthe slechts als zijn meerdere te erkennen.’53

In de jaargang 1852 van De Gids komt Ten Kate nog tweemaal ter sprake. De theoloog J. van Gilse recenseerde zijn Leerredenen54 en in de Chequeriana, een schets uit samenwerking des redacteurs ontstaan, komt deze passage voor:

Luistert! Daar ruischt de harptoon van den apocalyptischen zanger, verheerlijkende den ‘Christus Remunerator’ in eene dichterlijke paraphrase van Ary Scheffers meesterstuk.
De verzen zijn schoon en dichterlijk, maar we vraagden ons zelven twijfelend af of de gedachten even schoon en verheven te prijzen waren als de vorm. Vergeefs zocht men naar de idee, die er beteekenis aan moest geven.55

Een ander dichterlijk bijschrift voor een schilderij - dit keer Guido Reni's ‘Ecce Homo’ in de Aurora voor 1853 - kreeg een soortgelijke Gids-beoordeling van de hand van Schimmel: ‘De voorstelling is verrukkelijk schoon, maar de gedachte schittert meer dan dat ze treft en blijft treffen door hare waarheid.’56

Vijf jaar na de grondwetsherziening brak in 1853 de Aprilbeweging uit, het Protestantse verzet tegen de wederinvoering van de R.K. bisschoppelijke hiërarchie in Nederland, mede gericht tegen het liberale kabinet Thorbecke, dat het grondwettige recht der Katholieken steunde. Hier had voor een liberaal tijdschrift een principiële taak gelegen om leiding te geven aan de publieke opinie. Het is dan ook verbluffend te constateren, dat De Gids geen stelling heeft genomen tijdens de aprildagen. In de gehele jaargang 1853 vindt men slechts één toespeling daarop, van J.C. Zimmerman, waar hij mevrouw Bosboom-Toussaint verwijt haar novelle Jan Woutersz van Cuyck dienstbaar te hebben gemaakt aan de ‘beklagenswaardige Aprilbeweging’.57

Eerst in De Gids van januari 1854 zou de eerste aflevering verschijnen van een groot, 115 bladzijden tellend, artikel ‘De Aprilbeweging’ door D. Koorders.58 Het eveneens liberale maandblad Tijdspiegel59 wijdde er al in 1853 vier artikelen aan.

Het is niet twijfelachtig, of Potgieter stond geheel achter Thorbeckes standpunt, terwijl het groot-Protestantse verzet onder leiding van zijn vroegere mederedacteur, de dichter-predikant Bernard ter Haar, ambtgenoot van Ten Kate, hem met afkeer vervulde en hij stelde de godsdienst, ‘de orthodoxie’, aansprakelijk voor wat hij zag als onverdraagzaamheid, die de nationale kracht aantastte, een gevaar dat evenzeer te duchten was van een ander religieus uiterste, de bevindelijke vroomheid.

Al hebben Potgieter en zijn Gids niet direct stelling genomen in de Aprilbeweging, indirect hebben zij wel gereageerd met enkele aanvallen op hetgeen zij zagen als een schadelijk religieus extremisme. Had Potgieter al in 1847 de z.i. misplaatste vroomheid van Ter Haars gedicht De St. Paulusrots aan de kaak gesteld,60 in het jaar van de Aprilbeweging opende hij een nog principiëlere frontale aanval op piëtistische poëzie in een aldus getitelde Gids-bespreking van een bundel gedichten door de jong gestorven Albertine Kehrer,61 waarbij de tekstverzorger Beets en diens kunst- en ambtsbroeder Ten Kate het moesten ontgelden. Hun verweet Potgieter, dat zij als geestelijke raadslieden

het zieke meisje niet een positieve kijk op het aardse leven hadden bijgebracht. Maar in wezen ging zijn kritiek verder en richtte zij zich op te specifiek bevindelijke poëzie, die hij vereenzelvigde met romantische lyriek, beide onderhevig aan verslappende ‘subjectiviteit’, die niet de vereiste artistieke arbeid vergde. Aan drie fragmenten van Da Costa, Ter Haar en Albertine Kehrer licht hij zijn standpunt over christelijke poëzie toe. Hij keurt de eerste twee fragmenten goed, omdat het geloof daar in verbinding staat met het leven, het derde veroordeelt hij wegens de van de aarde afgewende vroomheid. Om van zijn eigen positieve levensinstelling te getuigen citeerde hij tot besluit in extenso Longfellows ‘Psalm of life’.

In dezelfde geest schreef Schimmel twee maanden na de Aprilbeweging in De Gids een ongunstige kritiek over het jeugdwerk van de schrijfster Elise van Calcar (1822-1904), dat een jaar eerder al in ‘Chequeriana’ slecht was beoordeeld.62 Toen werd Elise ‘eene ziekelijke verbeeldingskracht’ verweten: ‘De weg [van wereldverachting] dien Elise bewandelt moet leiden tot eene algeheele vernietiging harer individualiteit’. Schimmel spreekt eveneens van ‘eene ziekelijke aandoening’. Na een felle aanval op het Puritanisme stelt hij daar zijn visie tegenover: ‘schoon noemen wij de roeping des Christens, die de gave, hem geschonken, weet dienstbaar te maken aan de ontwikkeling van den godsdienstzin des menschen, die dezen werkende in de stof herinnert dat hij te streven hebben naar volmaking en veredeling in het hooger beginsel dat in hem kiemt.’

Was Ten Kate in ‘Pietistische Poëzij’ min of meer als ‘bijlooper’63 behandeld, het volgende jaar kreeg hij zelf de volle laag. In een franstalig overzicht van de Nederlandse letterkunde had Alberdingk Thijm Ten Kate vermeld met de toevoeging ‘qui peut tout dans la poësie’.64 Zulke lof moest gelogenstraft worden, een taak die Schimmel graag op zich genomen moet hebben. In zijn bespreking van de almanak Holland 1854, beginnende met dit citaat, somde hij allerlei fouten op die Ten Kate in de vertaling van W. Cowpers ‘A negro's complaint’ had gemaakt, met voorbeelden toegelicht. Bovendien had de dichter, als hij mee wilde doen aan de door Beecher Stowes Uncle Tom's Cabin (1851) gewekte mode, niet een gedicht over de negerslaaf moeten kiezen, dat ver van de werkelijkheid in een Londens studentenvertrek was geschreven en weinig strookte ‘met onze 19e eeuwsche zucht naar waarheid.’65

Nog had De Gids in 1854 een bedekte hatelijkheid in petto: een met W. ondertekend apocrief bericht, dat Ten Kate, als een lofwaardig bewijs van waarheidsliefde, zijn complete werken had omgedoopt in vertaalde werken, m.a.w. dat hij nooit iets origineels had geleverd.66

Niet alleen De Gids maakte bezwaar tegen Ten Kates gebrek aan oorspronkelijkheid. Al in 1852 had het liberale maandblad Tijdspiegel hem een ‘litteraire kaper’ genoemd.67 Deze beschuldiging werd twee jaar later68 herhaald in een spottend artikel ‘Eine Scheferstunde’, aldus getiteld omdat vele gedichten in Ten Kates bundel Lier en Harp (1853) - weliswaar met verandering van strekking - zonder verantwoording aan het Laienbrevier van L.S. Schefer (1784-1862) waren ontleend. In een voorbericht tot zijn volgende bundel vertaalde poëzie Bloemen uit den vreemde (1857)69 reageerde Ten Kate hooghartig afwijzend en bagatelliserend op deze rechtmatige kritiek. De Gids diende hem hierop prompt van repliek, een afstraffing die redacteur Potgieter weer veilig aan ‘scherp Heintje’ kon toevertrouwen. In een dertigtal pagina's tellende bespreking van Bloemen

uit den vreemde liet Schimmel van de predikant-dichter weinig heel. Aansluitend bij ‘het geestig opstel’ in Tijdspiegel hekelt hij Ten Kates opvattingen over letterkundig eigendom in een nauwelijks verholen aanval op diens ijdele persoonlijkheid.

In zijn voorbericht tot Bloemen uit den Vreemde was Ten Kate ook - zonder dit overigens te vermelden - teruggekomen op zijn pleidooi uit 1843 voor Christelijke poëzie: ‘In onzen bij uitnemendheid praktischen tijd’ werd de poëzie als zuster van de godsdienst met ondergang bedreigd. Deze impliciete afkeuring van de Eeuw van de Vooruitgang in een verdediging van Christelijke kunst liet de liberale Gids niet zonder meer doorgaan. Scherp valt de zeer anti-orthodoxe Schimmel uit tegen deze ‘litteraire geloofsbelijdenis’. Van welke godsdienst - vraagt de criticus - is de poëzie zuster? Zeker niet van godsdienst als kerkleer, maar van godsdienst als religieus gevoel. Met citering van de term, die hem zeer geïrriteerd moet hebben en die hij verderop nog vele malen ironisch zal aanhalen, vervolgt Schimmel:

Die bij uitnemendheid practische tijd heeft zich dikwerf ongevoelig of onverschillig getoond voor de Poëzij of liever voor den vorm waarin zij verscheen [...] Bekennen wij elkander toch de waarheid. De meeste meesterstukken der moderne Christelijke poëzij zijn gestorven en zijn [...] zoodanige geurige mummiën. Torquato Tasso's Gerusalemme liberata, Milton's Paradise Lost, Klopstock's Messiade, Bilderdijk's Ondergang der eerste wareld, alle vruchten van nog meer misschien dan achttien jaren denkens en dichtens,70 alle [...] zijn toch voor den tijdgenootverstorven [...] Niet alzoo Shakspeare, Göthe, of, in geringere mate, Schiller, die nimmer den vrijen geest hebben gebogen onder het juk eener tijdelijke gedachte.

In de titel van zijn recensie had Schimmel de vraag gesteld: ‘Poëzij voor onzen tijd?’. Ten Kates dichtbundel met overwegend stichtelijke Christelijke poëzie werd vervolgens uitgebreid op dit criterium onderzocht en te licht bevonden. Van het gedicht ‘Het is Volbracht’ heet het: ‘er waait een kerklucht over de gedachten heen en elke kerklucht is kil, haast zou ik zeggen, vunzig’. Lieflijkheden als deze zijn er vele in dit twintig bladzijden tellende onderzoek, waarbij vooral ook Ten Kates taal en beeldspraak op de korrel worden genomen. Er vallen termen als platheid, zinledigheid, gezwollenheid en bombastisch woordenspel. Zelfs op de juistheid der vertalingen - Ten Kates onbetwiste specialiteit - blijkt veel af te dingen.71

Na deze afstraffing zweeg De Gids drie jaar over Ten Kate, tot in 1860 Potgieter zelf hem veel lof toebracht voor zijn tot in de titel herziene vertaling van Byrons Giaour, niet het minst omdat de dichter hierbij zijn voordeel had gedaan met de kritische opmerkingen van Gids-recensent H. Pol over de vorige versie van 1840.72

Op deze goedkeurende woorden voor Ten Kate, die een keer oppassend was geweest, volgde in 1861 principiële kritiek op zijn ‘Hulde aan de nagedachtenis van Nicolaas Pieneman’73 in een beschouwing van Potgieter over het tijdschrift De Kunstkronijk. Ten onrechte had de ‘lofredenaar’ de overleden schilder ‘een groot kunstenaar’ genoemd. Potgieters grote grief geldt Pienemans historie-schildering, waaraan een leidende gedachte ontbreekt. Bij diens beroemde en door Ten Kate hogelijk geprezen schilderij ‘Heldendood van de Ruyter’ behoorde men zich af te vragen, ‘welke vruchten zij [= de opoffering

van de admiraal] droeg, waaraan zij haar gewigt ontleent? [...] Het zijn de gevolgen van het feit, die de waarde van den greep bepalen, die het bezielende waarborgen, dat van geslacht tot geslacht van de voorstelling moet uitgaan’. Het ‘jammerlijke van zulk sneuvelen’, van een zeeheld, uit laakbare zuinigheid van de Staten met een onvoldoende vloot uitgezonden, was geen juist historisch onderwerp, maar de ‘dagen in de Ruyter's leven, waarop deze den Staat redde’. Van eenzelfde ‘onbeduidend, oppervlakkig historiëel’ getuigen ook Pienemans andere geschiedschilderingen. En dan: ‘voorgevoelde de redenaar niet, dat zijn toon toch zou moeten dalen, als hij, latere periode genaderd, van portretten zou hebben te spreken, bijna slechts van portretten, een achteruitgang’. Zo blijkt de soms als vooruitstrevend aangemerkte Potgieter hier nog de traditionele academische hiërarchie te volgen, die het historieel bovenaan, het portret vrijwel onderaan de ladder plaatste.

Hoezeer Potgieter destijds moet hebben ingestemd met Schimmels aanval op Ten Kates pleidooi voor Christelijke kunst, blijkt uit een andere passage van zijn artikel over De Kunstkronijk, waarin hij naar aanleiding van twee bijdragen over Christelijke kunst, die hij wenste dat de redacteur ‘ons hadde gespaard’, opmerkt:

Alles op zijne plaats [...] waarom zouden wij hier het verlangen verhelen, dat men dit ook in christendom en kunst deed, dat men zich eindelijk met Göthe's woord leerde vergenoegen, dat elk waar kunstwerk zedelijke gevolgen heeft. Iets anders van den kunstenaar te eischen dan eene kunstschepping, heet hem scheef te leeren zien.’

In dit opzicht heeft de schilder Ary Scheffer ‘schitterender zegepralen behaald’ dan met de, door de auteurs van de Kunstkronijk-artikelen bewonderde, ‘zoete, zalvende, zaligende’ schilderijen ‘Christus Consolator’ en ‘Christus Remunerator’.74

Na aldus direct en indirect over zijn kunstopvattingen te zijn terechtgewezen, kreeg Ten Kate enige jaren rust van Potgieter c.s.

Inmiddels had De Gids een nieuwe medewerker gekregen, die bij Potgieter zeer in de smaak viel: Cd. Busken Huet, predikant bij de Waalse Gemeente te Haarlem, die op het punt stond uit de kerk te treden. Breed onderlegd, een uitstekend stilist, deed hij met zijn scherp verstand aan Bakhuizen van den Brink denken, die overigens minder litterator was geweest. Voor Potgieter herleefden de eerste jaren van De Gids. Met Huet beraamde hij een reeks artikelen over, of liever: tegen de toenmalige letterkundige grootheden van Nederland. Vele gevestigde reputaties sneuvelden of liepen althans ernstige schade op. De ‘Blauwe Beul’ deed weer, als vroeger, het nodige stof opwaaien. Tot de slachtoffers behoorde Ten Kates ambts- en kunstbroeder Bernard ter Haar. De ‘Kalvinistische’ dichter kreeg naast lof vooral veel stekeligheiden te horen.75

In de Gids-redactie ontstonden echter spanningen, vooral n.a.v. de bevoorrechte positie die Potgieter toekende aan Huet, met wie hij steeds meer zaken buiten de anderen om behandelde. Dit leidde tenslotte tot het conflict van januari 1865, waarbij Potgieter en Huet De Gids verlieten en daarmee hun podium verloren. Huet ging elders door met publiceren. Potgieter hulde zich in een grimmig zwijgen, totdat zijn vriend in 1868 naar Indië vertrok en hij zijn stukken in diens Java-Bode plaatste.

In 1866 kwam Ten Kate op verscheiden wijze in de publieke belangstelling. Hij schreef een groot gedicht De Schepping, waaruit hij op druk bezochte bijeenkomsten in den lande voordroeg. Op weg naar een van die lezingen, in het Amsterdamse ‘Felix Meritis’, sprong hij uit het rijtuig waarvan het paard op hol sloeg en kwam lelijk op de straatstenen terecht. Gezondheidsbulletins verschenen aan het huis van de in Amsterdam zeer geliefde predikant en in de couranten.76 Ten Kate herstelde voorspoedig en zijn Schepping was - met Klaasje Zevenster van Jacob van Lennep (bien étonnés de se trouver ensemble) - de letterkundige gebeurtenis van het jaar.

Een en ander kan Potgieter niet zijn ontgaan. In elk geval las hij De Schepping: ‘metrische verveling is al, wat ik er van gehad heb’, liet hij Huet weten.77 Erger nog was het feit, dat de belezen Potgieter ontdekte, hoe de bouwstoffen voor het epos ontleend waren aan Testimony of the Rocks van de Schotse geoloog Hugh Miller, die Ten Kate slechts verstopt in enkele aantekeningen noemde.

In een persoonlijk onderhoud of een verloren gegane brief moet Potgieter eind oktober 1866 Huet warm hebben gemaakt voor het schrijven van een afdoende kritiek op het alom geprezen gedicht van Ten Kate. Na eerste vergelijking daarvan met het werk van Miller schreef Huet zijn vriend: ‘Genadige hemel, hoe heeft Ten Kate dien man geplunderd, en hoe weinig is het woord “schepping” van toepassing op het dichtstuk van dien naam!’78 Hij vroeg Potgieter om gegevens over de levensloop van Hugh Miller en verdiepte zich vervolgens in de acht delen Komplete Dichtwerken van Ten Kate:

[...] is het niet jammer - was zijn eerste reactie - dat van iemand met zulke gaven, door gemis aan zelf- en andere kritiek, door de toejuiching van onbevoegden, door geldgebrek, en vooral door het vasthouden aan een officieel Christendom, zoo weinig teregtgekomen is? [...] hij is een geboren navolger; doch er is navolgen en navolgen, en zijne manier zou inderdaad, dunkt mij, voor veel verbetering vatbaar geweest zijn.79

Inmiddels verzamelde Potgieter volijverigde gevraagde biografische gegevens over Miller, een documentatie (van 27 p. octavo en 19 p. folio) die hij Huet op 16 november toezond.80 Ook verder bleef hij zich intensief met de vorderingen van diens artikel bemoeien, in zijn enthousiasme telkens aanvullingen en verbeteringen aandragend op de successieve ontwerpen.81 Het valt dan ook te betwijfelen, of Huet even geestdriftig is geweest over deze vorm van samenwerking. De anders zo snel werkende criticus zou de definitieve vierde (!) versie van zijn werk pas 10 maart 1867 voltooien. Zelfs had hij, ontmoedigd, op 8 februari de onderneming geheel willen opgeven.82 Het resultaat: 52 p. tekst + 13 p. (kleiner gezette) aantekeningen, behoort dan ook zeker niet tot zijn beste kritieken. Hij, die gewoon was luchtig aanstippend, speels voort te schrijven, werd duidelijk neergedrukt door de bewijslast die Potgieter van hem verlangde.

Uitgaande van het aan Miller ‘ontstolen’ idee - een verzoening van de vondsten der geologie met het scheppingsverhaal uit de Bijbel - ontwikkelt Huet in zijn kritiek bezwaren tegen Ten Kates doorgaand gebrek aan oorspronkelijkheid. Zoals te verwachten viel, krijgt de orthodoxie van de predikant-dichter het nodige te horen van zijn uitgetreden ambtgenoot, die tegen oprechte vroomheid geen bezwaar heeft, maar:

De Schepping is een vroom gedicht, zoo vroom als eenige leerrede of bundel leerredenen wezen kan; doch zij blijft niettemin, al zou men aan die benaming aanstoot nemen, een kerkgenootschappelijk vers. Zij is niet vroom gelijk de Imitatio Christi vroom is, geheel en al van zelf, zonder inspanning, louter door het uitspreken van hetgeen in haar binnenste omgaat. Of, indien men dat voorbeeld te middeneeuwsch keurt, zij is niet vroom gelijk in den bekenden roman van George Eliot [Adam Bede] de methodisten-predikster Dinah Morris vroom is.83

Het is duidelijk, dat Huet dit tekort betrok op de gehele Nederlandse Protestants-Christelijke letterkunde van zijn tijd.

Behalve deze inhoudelijke kritiek maakt hij, met voorbeelden toegelicht, de holle en vaak onjuiste beeldspraak van de gevierde dichter-vertaler belachelijk. Ook ontbreken hatelijke toespelingen op diens ijdele en berekenende persoonlijkheid niet.

Deze kritiek werd geplaatst in het april-nummer (1867) van Johannes van Vlotens vrijdenkers-tijdschrift De Levensbode.84 In juni van dat jaar verscheen in De Gids onder de ironisch bedoelde titel ‘Een prachtig gedicht’ een niet minder scherpe bespreking door Schimmel, wie De Schepping als monument van achterhaalde orthodoxie, evenals het werk van Bilderdijk, Da Costa en... Vondels Lucifer, tegenstond. Het felle stuk brengt verder dezelfde bezwaren als die van Huet naar voren. De lof is schraal: ‘Blijf ik niettemin ten Kate's Schepping een prachtig gedicht noemen, dan geschiedt dit om den daarin neergelegden schat van schoonheden van den tweeden rang.’85

Potgieter was ingenomen met Huets recensie, maar waarschijnlijk niet voldaan. Het volgend jaar schreef hij zijn inmiddels naar Indië vertrokken vriend:

geessel toch uit de Oost Ten Kate eens voor zijn vergrijp aan de fabelen van Lafontaine [...]. Een vergelijking van het oorspronkelijke La Cigale et la Fourmi met den hollandschen tekst volstaat om de minderheid te doen in het oog springen. Hebben zulke schepselen dan geen bosse du respect pour le génie?86

Huet ging op deze aansporing niet in, zo min als op een dringender, toen Ten Kate in 1869 een nieuw gedicht had geschreven. Potgieter meldde:87

De Planeten zijn de Schepping opgevolgd, de mal en pire.
Après l'Agésilas
Hélas!
Mais après l'Attila
Hola!88

Hierna volgde een uitgebreide beschouwing van De Planeten, groot 19 p. octavo. Huet reageerde geïrriteerd: ‘Zelfs mij bedenkt gij karig, en geeft mij, inplaats van het vervolg Uwer “Noordsche Letterkunde”,89 een overzicht van Ten Kate's “Planeten”. Ach, dat die versifex mij zelfs tot in Indië moet komen vervolgen!’90

Ten Kates dichtwerk bleef echter Potgieter vervolgen. Op 21 juli 1871 meldde hij Huet: ‘Klagte. Ten Kate heeft weer een Zang des Tijds uitgegeven.’91 Volgde opnieuw het bekende citaat van Boileau over Corneille. Inziende dat Huet er verder het zwijgen toe zou doen, ondernam hij zelf naar aanleiding van Ten Kates Parijs. Zang des Tijds

1871 een grote cultuurhistorische studie over Frankrijk na Napoleons tijd, die Huet van 19 augustus 1871 af tot 27 januari 1872 in de Java-Bode opnam onder de titel Herinneringen en Mijmeringen.92 Huet reageerde:

Of Ten Kate het even aardig zal vinden als ik, u daarmede bezig te zien, weet ik niet, maar betwijfel ik; doch hij is een dier gezegende pachydermen, die steeds voortgrazen en met hunne dikke pooten alles verpletteren zonder zich om tikjes met de karwats van u of de uwen te bekommeren. De wijze, waarop gij over Bilderdijk spreekt, voorspelt intusschen weinig goeds voor hem!93

Zoals dat eerder was gebeurd met zijn biografie van Bakhuizen van den Brink, verloor Potgieter zich in zijn project, zodat het onvoltooid bleef en... Ten Kate zelfs niet ter sprake kwam. De oorspronkelijke ondertitel ‘Naar aanleiding van ten Kate’ kwam in december 1871 te vervallen.94 Had de oude criticus ontmoedigd de langdurige strijd opgegeven tegen zijn ‘bête noire’ en tegen de letterkundige smaak van het onopvoedbare Nederlandse publiek, dat Ten Kates poëzie bleef bewonderen? J. Smit veronderstelt, dat ander werk hem was gaan boeien.95 Zo ontsprong Ten Kate deze laatste keer de dans. Drie jaar later stierf Potgieter, een in menig opzicht gedesillusioneerd man. Ten Kate, hogelijk geëerd als predikant-dichter, zou tot kort voor zijn dood in 1889 blijven doordichten.

Men mag zich afvragen, hoe Ten Kate deze levenslange vijandschap heeft ondergaan. Zeker hadden Potgieter en zijn Gids-medestanders gelijk in veel dat zij hem als mens en dichter verweten. IJdel was hij stellig, maar of dit hem zo dikhuidig maakte als Huet aannam, valt te betwijfelen. Zelf heeft hij zich - voor zover is na te gaan - nooit over zijn verhouding tot Potgieter en De Gids uitgelaten. Uit twee verzoeken van 1849 en 1853 aan Potgieter om enkele van diens gedichten in een bloemlezing te mogen opnemen spreekt respect.96 In zoverre steekt Ten Kates houding waardig af tegen het vaak onaangename gedrag van de rancuneuze Potgieter.

Het relaas van de levenslange vervolging van Ten Kate heeft meer te melden dan een simpele ‘incompatibilité d'humeurs’ tussen twee vertegenwoordigers van Horatius' prikkelbare ras der dichters.97 Nooit zou Potgieters strafcampagne zo geredelijk door zijn Gids-medewerkers zijn overgenomen, indien niet bij hen ook diepere ideologische bezwaren tegen Ten Kates werk en persoon bestonden. Uit hun kritieken spreekt de Gids-mentaliteit, zoals die zich in de eerste dertig jaar van het tijdschrift ontwikkelde en die nooit duidelijk in een principieel programma is vastgelegd, maar slechts uit zijn verschillende recensies te distilleren valt. Ook in het prospectus van 1836 van De Gids staan naast enkele algemene vaagheden slechts twee passages waaruit iets over aard en strekking der te volgen kritiek kan worden opgemaakt. Allereerst:

Wars van alles wat naar een persoonlijken aanval op den schrijver gelijkt (als geheel vreemd aan het denkbeeld van gezonde kritiek), zal alle partijdigheid vreemd blijven aan zijne boekbeschouwing. Schadelijke grondbeginselen te bestrijden, jeugdige vernuften den regten weg te wijzen, groote talenten naar waarde te huldigen, ziedaar zijn doel.

Maar dan wel met het voorbehoud:

Waar de dwaasheid, hetzij in tijdschriften, hetzij in boekwerken, tot tweede natuur en dus ongeneeslijk mogt zijn geworden, behoudt hij [= De Gids] zich de vrijheid voor, zijn luim bot te vieren; daar hij kwaadaardigheid even vreemd acht te zijn aan haar wezen, als verguizing aan haar doel.

Zoals bleek, was de aanvankelijke toezegging even moeilijk gestand te doen als de volgende:

De Gids wil noch in het staatkundige, noch in het godsdienstige, noch in het letterkundige als partijganger optreden.98

Wat de laatste belofte betreft: misschien was het De Gids in 1836 nog mogelijk geweest bij de vaagheid der toenmalige politieke verhoudingen in Nederland tussen liberaal en conservatief een onafhankelijke koers te varen. Bij de theologische stromingen en tegenstellingen was dat destijds al veel moeilijker, terwijl letterkundige onpartijdigheid wel altijd een hersenschim zal blijken te zijn.

Zo heeft De Gids, zij het enigszins aarzelend, de liberalisering van Nederland moeten volgen, waartegen Abraham Kuypers ‘antithese’ zich steeds duidelijker aftekende. Het Liberalisme, voortgekomen uit de Verlichting, verdroeg zich slecht met de godsdienst, of het moest een ‘moderne’, een vrijzinnige zijn.

In wezen blijkt de godsdienstigheid van Ten Kates werk en persoon, niet minder dan zijn letterkundige tekortkomingen, oorzaak te zijn geweest van de niet aflatende kritiek waarmee Potgieter en De Gids hem hebben vervolgd.

Afkortingen

KB Koninklijke Bibliotheek, 's-Gravenhage. Signatuur: Hs 130 G 40
LM Letterkundig Museum, 's-Gravenhage
PHB De volledige briefwisseling van E.J. Potgieter en Cd. Busken Huet. Uitg. door J. Smit, Groningen 1972, 2 dln.
Rec. Recensie
UBA Universiteits-Bibliotheek, Amsterdam. Signatuur, tenzij anders aangegeven: Ea 1-258
UBL Universiteits-Bibliotheek, Leiden. Signatuur: BPL 2197

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs