Logo DBNL
Voortgang. Jaargang 12 (1991)

Voortgang. Jaargang 12

(1991)– [tijdschrift] Voortgang–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

De teksttraditie van Jacob van Maerlant's Der naturen bloeme
Barbara Swater

Omstreeks 1266 schreef Jacob van Maerlant een omvangrijkbestiarium (of dierenboek) dat hij de naam DER NATUREN BLOEME meegaf. Het werk is een Middelnederlandse bewerking van het Latijnse DE NATURA RERUM, geschreven door Thomas van Cantimpré,1. en bevat allerlei wetenswaardigheden over o.a. dieren, stenen, planten en volkeren. DER NATUREN BLOEME is overgeleverd in 21 handschriften, waarvan 11 compleet en 10 in fragmenten.2.

In ‘The Filiation of Manuscripts of DER NATUREN BLOEME’,3. doet Hogenhout-Mulder verslag van een onderzoek naar de teksttraditie van dit werk. Zij gaat daarbij te werk volgens de methode-Dees, waarbij, anders dan in het traditionele stamboomonderzoek, het ordenen van de handschriften op grond van hun gemeenschappelijke lezingen, en het doen van uitspraken over de correctheid van de lezingen, gescheiden worden. Het onderzoek valt hiermee uiteen in drie opeenvolgende fasen

‘... waarbij steeds een eigenaardig soort informatie in aanmerking genomen moet worden, te weten achtereenvolgens de vorming van subfamilies op grond van overeenkomsten en verschillen in lezing, het bezien van eventueel afwijkend gedrag van manuscripten in relatie tot hun directe omgeving en tenslotte het tegen elkaar afwegen van indicaties die problemen van posterioriteit en anterioriteit tot een oplossing kunnen brengen. Deze duidelijke fasering en onderscheiding van de verschillende soorten activiteiten is niet alleen op praktische gronden te verkiezen boven de vermenging die kenmerkend is voor de klassieke benadering, ze is onzes inziens ook de enige juiste.’ (Dees, Dekker & Hogenhout-Mulder 1988/89, p. 5)4.

 

Bovendien wordt het met behulp van de computer mogelijk ook voor meer dan vijf handschriften alle mogelijke constellaties te overzien.

Hogenhout-Mulder komt uiteindelijk tot een stamboom die geldt voor de Proloog, en tot een stamboom die geldt voor Boek I:



illustratie
Proloog:




illustratie
Boek I:


In deze stambomen ontbreekt een aantal handschriften, eenvoudigweg omdat zij niet in de Proloog en Boek I zijn overgeleverd. Eén van die handschriften is handschrift M, dat slechts is overgeleverd in drie fragmenten, afkomstig uit de boeken over vogels, zeemonsters en vissen (om precies te zijn: de verzen 8229-8400, 8718-8879, 9175-9334 en 9632-9796).5.

In deze bijdrage wil ik een poging doen, M alsnog een plaats te geven in de stamboom. Daartoe heb ik alle handschriften die met M corresponderende regels hebben, te weten A, B, D, E, Al, H, L, Lo, Br, V en Wo,6. met elkaar en met M vergeleken. Ik ben daarbij, evenals mevrouw Hogenhout-Mulder, te werk gegaan volgens de methode-Dees.

In het nu volgende gedeelte wil ik verslag doen van mijn bevindingen. Allereerst zal ik ingaan op het onderscheiden van de subfamilies, vervolgens wordt gekeken naar de eventuele intermediariteit van de handschriften en ten slotte volgt de oriëntatie die leidt tot de uiteindelijke stamboom.

Het onderscheiden van de subfamilies

Zoals gezegd zijn er in totaal elf handschriften die met M corresponderende regels hebben. Van alle twaalf handschriften werden de betreffende regels getranscribeerd en in de computer ingevoerd.7. Vervolgens werd hiervan een partituur-editie gemaakt, waarna de verwantschapsformules werden opgesteld.

Wanneer bijvoorbeeld L, R en W een gemeenschappelijke lezing hadden tegenover de rest van de handschriften, werd als verwantschapsformule LRW/ABDEFHMOV ingevoerd (omdat het lastig is met siglen te werken die uit twee letters bestaan, zijn de siglen van Al, Lo, Br en Wo veranderd in respectievelijk F, O, R en W). Alle verwantschapsformules zijn hierna per regel in de computer ingevoerd.

Met een speciaal programma, dat werd ontworpen door Marcel Dekker, werd bekeken welke constellaties (rangschikkingen van de verschillende handschriften) er op grond van de verwantschappen mogelijk waren. Tevens werd nagegaan welke formules deze constellaties ondersteunden dan wel tegenspraken. Uit het resultaat hiervan werd duidelijk dat er acht dichotomieën waren, die door een groot aantal formules ondersteund werden, nl.:

AV/BDEFHLMORW
AMV/BDEFHLORW

FH/ABDELMORVW
BFH/ADELMORVW
BDFH/AELMORVW
BDEFH/ALMORVW

RW/ABDEFHLMOV
LRW/ABDEFHMOV

De constellatie die uit deze formules kan worden afgeleid, ziet er als volgt uit:

illustratie

De plaats van handschrift O is niet direct duidelijk, maar moet in ieder geval ergens in het centrum liggen. De subfamilies AMV, BDEFH en LRW kunnen namelijk onafhankelijk van de overige handschriften voorkomen, waarbij O altijd samengaat met de rest, zodat een plaats binnen één van de subfamilies of aan de buitenkant uitgesloten is. Omdat de plaats van O nog niet geheel duidelijk is, geef ik de drie mogelijkheden met een stippellijn aan.

Daarnaast kwamen er echter twee dichotomieën voor, die ook door een redelijk aantal formules werden ondersteund, maar die niet tegelijk kunnen voorkomen:

ALMRVW/BDEFHO
AMOV/BDEFHLRW

 

In het eerste geval kiest handschrift O ervoor samen te gaan met B, D, E, F en H. Handschrift O verschuift dan naar een punt tussen d en e:

illustratie

In het tweede geval echter, gaat O samen met A, M en V. O neemt nu een plaats in tussen e en h:

illustratie

Omdat O er nooit voor kiest samen te gaan met L, R en W, kunnen we de mogelijkheid van aanhechting aan het punt z laten vallen. Duidelijk is in ieder geval dat het probleem bij handschrift O ligt, en dat uitgezocht moet worden wat er met dit handschrift aan de hand is. De aandacht verschuift hiermee van handschrift M, het handschrift dat eigenlijk als uitgangspunt diende voor dit onderzoek omdat het nog niet geplaatst was, naar handschrift O. Handschrift M hebben we immers inmiddels al geplaatst.

We zullen nu moeten bekijken welke formules niet tegelijk kunnen voorkomen, en we zullen moeten afwegen welke formules het zwaarst wegen. Er zijn in totaal 17 formules waarin O samen gaat met B, D, E, F en H en dus kiest voor de eerste constellatie. Dit is bijvoorbeeld het geval in regel 9649. O heeft hier dezelfde lezing als B, D, F en H (E mist deze regels) tegenover A, L, M, R, V en W:

O: van uarschen uisschen .i. groet wonder
M: van varsscen visscen erande wonder

 

Het gaat hier om de baerbilonitj pissis, een bijzondere vissoort. O noemt deze vissoort een groot wonder, terwijl M het heeft over een zeker wonder.

Er zijn echter eveneens 17 formules die ervoor pleiten dat O samen gaat met A, M en V en die de tweede constellatie ondersteunen. Zo gaat O in regel 9685 samen met A, M en V tegenover B, D, F, H, L, R en W:

O: ende spoient vte in somegher stont
B: ende spuwen vut te meneger stont

 

Deze regel komt uit het gedeelte over de walvis. Dit dier neemt water in zijn mond, waarna hij het soms of vaak uitspuugt.

Na vergelijking van alle 34 formules bleek dat er niet duidelijk gekozen kan worden voor één van de constellaties. De formules die pleiten voor de eerste constellatie wegen even zwaar als de formules die de tweede ondersteunen. Verder komen de formules over de hele tekst verspreid voor. Er is geen duidelijke plaats waar O voor B, D, E, F en H kiest of voor A, M en V.

Voor O kan dus op dit moment nog geen vaste plaats gekozen worden, zodat ik als voorlopige oplossing de plaats van O bepaal op twee punten. (In de oriëntatie zal ik hier nog uitvoerig op terugkomen.) De onderliggende structuur ziet er dan als volgt uit:

illustratie

De intermediariteit

Na het vaststellen van de onderliggende structuur is het nu van belang na te gaan of er handschriften zijn, die intermediair (in een directe lijn verwant) zijn. Wanneer namelijk blijkt dat één van de handschriften de ‘voorvader’ is geweest van een ander handschrift, verandert zijn positie in de onderliggende structuur. Het handschrift komt terecht aan het hoofd van een subfamilie en heeft in dit geval nooit aparte lezingen.

Wanneer een handschrift voldoende aparte lezingen heeft, is het gerechtvaardigd aan te nemen dat het niet intermediair is. Dit is het geval voor alle handschriften, behalve voor handschrift A. Van dit handschrift wordt algemeen aangenomen dat het het directe voorbeeld is geweest voor handschrift V, waaruit volgt dat het intermediair is.8. Handschrift A mag en kan dus geen aparte lezingen hebben wanneer V met alle andere handschriften samengaat. Immers, lezingen van V moeten dan door A doorgegeven zijn.

Er zijn echter drie gevallen waarin A wèl een aparte lezing heeft tegenover de rest van de handschriften. Het gaat hierbij om de versregels 8819, 9279 en 9732. Toch geloof ik niet dat we aan de intermediariteit van A hoeven te twijfelen. De verschillen

in lezing zijn namelijk zeer goed te verklaren. Neem bijvoorbeeld het eerste geval, in regel 8819:

A: in dietsch dan een paert van zee
V: in dietsch dan een paert vander zee

 

A staat hier tegenover handschrift B, D, F, H, L, M, O, R, V en W (E mist deze regel). Het gaat hier om de equus maris, beter bekend als het zeepaard(je). Wanneer we handschrift A echter nog eens goed bekijken, zien we dat achter het woordje van niet alleen een ' te zien is, maar bovendien een heel kleine d. Wat op de fotokopie niet te zien was, is in het echte handschrift heel duidelijk te lezen, en daarmee komt de aparte lezing die A hier zou hebben, te vervallen.

In het tweede geval, in regel 9279, is m.i. sprake van een verbetering door de kopiist van V. Vergelijk:

A: want si vleesch minnen ende broet
V: want si vleesch minnen ende bloet

 

Hier gaat het om de silla, waarvan verteld wordt dat het op alle mensen verwoet is omdat het van vlees en brood/bloed houdt. Het heeft een grote, wijde mond met vreselijke tanden. Kortom, een angstaanjagend wezen. De kopiist van V zal zich dan ook verbaasd hebben over het woordje broet. Het past totaal niet in de context, zodat hij het zeer waarschijnlijk zelfstandig heeft veranderd in bloet, de lezing van de andere handschriften.

Ten slotte bekijken we het derde geval in regel 9732:

A: datsi den het vanc ghenesen
V: datsi den hert vanc ghenesen

 

In het hoofd van de kreeft vind je twee stenen, die de hertvanc (= benauwdheid) genezen, als je ze nut in dranc. De lezing van A, het vanc, lijkt te wijzen op een schrijffout. De kopiist moet de r vergeten zijn, want het vanc betekent helemaal niets. De kopiist van handschrift V moet dit ook vreemd gevonden hebben. Hij heeft het verbeterd tot hert vanc en sluit daarmee aan bij de lezingen van de overige handschriften.

Wanneer we kijken naar het tweede en derde geval, zou het vermoeden kunnen rijzen dat de kopiist van V het Latijnse werk heeft gekend. Daarin staat immers duidelijk bij de silla:

Latijn: ... et eorum sanguine ac carnibus delectatur. (p. 246, r. XLVII 4)
(‘... en hij verblijdt zich met bloed en vlees van hen.’)9.


en bij de kreeft:

Latijn: Dicunt nonnulli lapillos illos tante esse virtutis, ut in potum dati cordis punctiones sanent. (p. 257, r. XIX 11-12)
(‘Sommigen zeggen dat die steentjes zo groot van kracht zijn, dat zij, gegeven in drank, steken van het hart genezen.’)

 

Echt noodzakelijk voor het verbeteren van de ‘foutjes’ van A was die bekendheid met het Latijnse werk echter niet. Ook door logisch na te denken kon de kopiist van V de voor hem onduidelijke passages oplossen.

Met het oog op het voorgaande denk ik dat het gerechtvaardigd is te concluderen dat handschrift A inderdaad intermediair is, terwijl alle andere handschriften dat niet zijn. De onderliggende structuur kan met dit gegeven worden uitgebreid en gaat er dan als volgt uit zien:

illustratie

Deze figuur noemen we de niet-georiënteerde structuur.

De oriëntatie

Na het onderscheiden van de subfamilies (resulterend in de onderliggende structuur) en het bekijken van de eventuele intermediariteit van de verschillende handschriften (met als resultaat de niet-georiënteerde structuur), moeten we ten slotte nog bepalen wáár we het ophangpunt van de uiteindelijke stamboom kiezen. Het handschrift dat het dichtst bij dit ophangpunt ligt, moet worden beschouwd als de meest oorspronkelijke redactie. Echter, dit betekent niet dat dit handschrift ook het oudste is.

Stel, een werk is in 1250 geschreven en in drie handschriften overgeleverd: A, B en C. Na grondig onderzoek bepalen we de relatie tussen deze handschriften als volgt:



illustratie

Het is verkeerd vervolgens aan te nemen dat B hiermee het oudste handschrift is. B kan namelijk best pas in 1400 zijn afgeschreven van het origineel, terwijl bijvoorbeeld A in 1300 van x (uit 1290) is afgeschreven. A is dus ouder, maar staat minder dicht bij het origineel dan B.

Om het ophangpunt te bepalen is het dus van belang te weten welk handschrift de meeste originele lezingen heeft. In bovenstaand voorbeeld zijn we ervan uitgegaan dat het origineel bewaard is gebleven. Helaas is dit in de praktijk maar zelden het geval. Ook van DER NATUREN BLOEME is het originele handschrift van Van Maerlant niet overgeleverd. Gelukkig is de bron van Van Maerlant, het Latijnse DE NATURA RERUM van Thomas van Cantimpré, wel bewaard gebleven en uitgegeven, zodat we de verschillende lezingen kunnen vergelijken met de lezingen in het Latijnse werk. Van Maerlant heeft zijn voorbeeld vrij nauwkeurig vertaald, de handschriften die met het Latijn overeenstemmen, staan dus dichter bij het origineel.

Wanneer we de lezingen van de verschillende overgeleverde handschriften met elkaar en met het Latijn vergelijken, blijkt dat de handschriften B, D, F en H in zeer veel gevallen een ‘foute’ lezing hebben, dus afwijken van het Latijn. Zo lezen we, in het gedeelte over de dolfijn, in regel 8723:

B: ende horen sere nauwe vtermaten (ook in D, F en H)

 

De dolfijn heeft blijkbaar een goed gehoor. De handschriften A, L, M, O, R, V en W hebben echter een heel andere lezing:

A: ende rieken nauwe vtermaten

 

Hier gaat het om de goede reukzin van de dolfijn. Een vergelijking met het Latijn maakt duidelijk dat de lezing van B, D, F en H fout is:

Latijn: ..., cum tamen olfaciant sagacissime. (p. 238, r. XVI 20)
(‘..., hoewel zij toch op de scherpste wijze ruiken.’)

 

Een tweede voorbeeld vinden we in regel 9242, in het gedeelte over de meermin:

B: groet sijn si ende wiuelijc gedaen (ook in D, E en F, H mist deze regel)

De meermin is groot en ziet er uit als een vrouw, heeft een vrouwelijke gedaante. De overige handschriften hebben echter een hele andere lezing:

L: groet sijn si ende eiseliic ghedaen

 

Dit betekent dat de meermin er zeker niet vrouwelijk, maar juist huiveringwekkend uit ziet. Ook hier biedt het Latijn weer uitkomst:

Latijn: Syrene animalia vocifera sunt, ut dicit Phisiologus, que a capite usque ad umbilicum figuram mulieris habent procere magnitudinis, facie horrenda, crinibus capitis longissimis ac squalentibus. (p. 246, r. XLVI 1-3)
(‘Sirenen zijn luidroepende wezens, zoals Phisiologus zegt, en van het hoofd tot de navel hebben zij het figuur van een vrouw, slank van omvang, huiveringwekkend van uiterlijk, met zeer lang en ook onverzorgd hoofdhaar.’)

 

Het figuram mulieris zou hier voor verwarring kunnen zorgen omdat dat ook betekent ‘het figuur van een vrouw’. Dit wordt echter in de Middelnederlandse handschriften al eerder genoemd, in regel 9240:

A: datsi draghen wiifs ghelike

 

Duidelijk zal in ieder geval zijn dat de lezing van B, D, E en F incorrect is.

Een laatste voorbeeld staat in regel 9307:

B: in die grote zee dar met twaren (ook in D, E, F en H)

 

Het gaat hier om de huisjes van een hele grote slak,10. waarin de mensen in de grote zee van eiland tot eiland varen. De overige handschriften hebben wederom een andere lezing:

A: indie rode see daermede te waren

 

De Latijnse lezing brengt hier weer helderheid:

Latijn: ... atque inter insulas Rubri Maris hiis navigant cymbis, ut dicit Plinius. (p. 247, r. XLIX 1-3)
(‘... en met deze boten varen zij zelfs tussen de eilanden van de Rode Zee, zoals Plinius zegt.’)

 

Tot zover de incorrecte lezingen in de groep B, D, F en H.11.

Ook de groep L, R en W vertoont in een aantal gevallen incorrecte lezingen. Zo lezen we in regel 8396 in L, R en W, dat de vogel abides groeit:

L: in dat water dat es cout


terwijl handschrift M, O en V hier de lezing sout hebben. (Handschrift B, D en F hebben ieder een andere lezing, en laat ik hier buiten beschouwing.)

Wanneer we het Latijn raadplegen vinden we:

Latijn: ..., et nutrimentum eius in aqua salsa est. (p. 232, r. II 2)
(‘..., en zijn voedsel is in zout water.’)

 

Handschrift M, O en V hebben dus de juiste lezing.

In regel 8814, in het gedeelte over de dolfijn, lezen we dat er dolfijnen bestaan die scherpe vinnen op hun rug hebben:

L: daer si mede scoeren ende clouen
hare den cocodrillen
int water alsi swemmen willen (ook in R en W)

 

Ze splijten en scheuren de krokodillen wanneer die gaan zwemmen. De overige handschriften zijn iets preciezer:

A: hare buke die cocodrillen

 

Het gaat hier dus speciaal om de buik van de krokodillen en dit detail vinden we ook in het Latijn terug:

Latijn: Nam cocodrillorum teneros ventres serratis cristis secant, et interimunt. (p. 239, r. XVII 4-5)
(‘Zij snijden de zachte buiken van de krokodillen met getande kammen, en zij vernietigen ze.’)

 

Ten slotte bekijken we regel 9730 in het gedeelte over de kreeft. Hier wordt verteld dat zich in het hoofd van de oudere kreeft twee stenen bevinden:

L: .ij. stene met roden ymanc

 

Deze twee stenen zijn gemengd met rood, of zijn rood gemengd. Maar waarmee zijn ze gemengd? De overige handschriften geven hier wel een antwoord op:

A: twee steene wit met roden gemanc

 

De stenen zijn dus wit, gemengd met rood, en dat zijn ze ook in het Latijn:

Latijn: Cum senuerunt, lapides duo albi colores in capite eorum inveniuntur, intermixto rubore. (p. 257, r. XIX 10-11)
(‘Wanneer ze ouder worden, worden twee stenen, wit van kleur, in hun hoofd aangetroffen, gemengd met rood.’)

 

Tot zover de incorrecte lezingen van de handschriften L, R en W.12.

Er is één handschrift dat opvallend veel correcte lezingen heeft, en dat is handschrift O. In zeer veel gevallen blijkt dat O de originele lezing heeft terwijl de andere handschriften iets anders hebben.

Een sterk voorbeeld vinden we in regel 8271, in het gedeelte over de gier. We vinden hier vier verschillende lezingen, nl.:

A: bi vesten plegen si niet te vane (ook in L, R, V en W)
B: bi huus ne plegen si niet te vane (ook in D, F en H)
M: die beesten pleghen si niet te vane
O: bi nesten pleghen si niet te vane

 

Alleen handschrift O blijkt hier de juiste lezing te hebben, immers, in het Latijn vinden we:

latijn: Non autem venantur nido proximis locis, sed in locis remotissimis valde; ... (p. 231, r. CXX 19-20)
(‘Zijjagen voorts niet op plaatsen het dichtst bij het nest, maar op meer afgelegen plaatsen; ...’)

 

In regel 8305 en 8306 lezen we in handschrift L, M, R en W (de overige handschriften hebben deze regels niet) dat de gier er veel verdriet van heeft dat hij zijn snavel niet aan een steen kan slijpen en dat hij op de grond geen bete, bate of beide ziet. O heeft een heel andere lezing:

O: vp darde hi garne wandelens pliet
dar hi ne ghene liede ne siet

 

Bij eerste lezing lijken deze regels totaal niet te passen in de context, vandaar misschien dat A, B, D, F, H en V deze regels hebben weggelaten. Toch blijkt handschrift O hier weer het Latijn te volgen:

Latijn: Hec avis si hominem non viderit, libenter in terra graditur, ... (p. 231, r. CXX 37)
(‘Als deze vogel geen mens heeft gezien, wandelt hij graag op het land.’)

 

Ten slotte lezen we in regel 8724 dat de dolfijn op het water slaapt, waarna in B, D, F en H in regel 8725 volgt:

B: ende rusten dar alse wijt horen


en in L, M, R en W:
L: also als wi die waerheit horen

 

Handschrift O wijkt weer af:

O: so datmense ronken mach horen

 

Ook hier lijkt de lezing van O weer wat vreemd, dolfijnen die snurken? Toch blijkt dat te kunnen want het Latijn heeft:

Latijn: Dormiunt super aquas, ut possint audiri stertere. (p. 238, r. XVI 21-22)
(‘Zij slapen boven op het water, zodat men ze kan horen snurken.’)

 

Het moge duidelijk zijn dat O in veel gevallen de juiste lezing heeft, waar de overige handschriften incorrecte lezingen hebben.13. Het ophangpunt van de stamboom zal dus dicht bij O moeten liggen. Handschrift O kan niet zelf het ophangpunt zijn, want er zijn ook gevallen waarin O een foute lezing heeft. In regel 8859 bijvoorbeeld, lezen we in O:

O: so est min no meer ghebart


terwijl alle andere lezingen hier de lezing gehaert hebben. Als we het Latijn bekijken, blijkt dat handschrift O in dit geval een incorrecte lezing heeft:
Latijn: Habet autem crines ut equus. (p. 240, r. XX 3)
(‘Hij heeft verder haren zoals een paard.’)

 

O kan op grond hiervan niet het origineel zijn.14.

Als we nu terugkijken naar de niet-georiënteerde structuur, zien we dat het ophangpunt op twee verschillende punten zou kunnen liggen. Wanneer we handschrift O bij de groep B, D, E, F en H kiezen, ligt het ophangpunt op het lijnstuk tussen O en x:

illustratie

Kiezen we echter voor de groep A, M en V als familie van O, dan ligt het ophangpunt op het lijnstuk tussen O en y:

illustratie

Tijdens het onderscheiden van de subfamilies was al gebleken dat op grond van de formules niet met zekerheid gekozen kon worden voor één van de twee structuren. Dit probleem komt natuurlijk tijdens de oriëntatie weer terug, met dit verschil dat we nu de verschillende lezingen hebben vergeleken met het Latijn. Van de genoemde 34 formules, zijn er twee waarvan in het Latijn kon worden nagegaan of zij een correcte of incorrecte lezing vertegenwoordigen.15.

De eerste formule is de formule AMOV/BDFHLRW (E mist deze regel) uit regel 9685, in het gedeelte over de walvis.16. A, M, O en V hebben hier de lezing:

A: ende spoient vut in somigher stont


terwijl de overige handschriften de lezing menigher hebben. In het Latijn vinden we de lezing van A, M, O en V terug:
Latijn: Hii pisces aliquando haustos ita eructuant fluctus, ... (p. 234, r. VI 9)
(‘Deze vissen spugen soms zo de golven die ze opgenomen hebben, uit, ...’)

 

De tweede formule, van de vorm BDFHO/ALMRVW (E mist deze regel), komt uit regel 9641. De handschriften B, D, F, H en O vertellen ons dat de lever van de borboca, een vissoort, best of, zoals in O, soets is:

B: ende bouen andren vesscen vercoren

 

De handschriften A, L, M, R, V en W hebben hier de lezing allen en deze lezing is correct:

Latijn: ..., quod pre omnibus piscibus optimum habet et delicatius. (p. 256, r. XVII 4)
(‘..., die in vergelijking met alle vissen de beste heeft en bekoorlijker.’)

 

De formule waarin O dus samengaat met B, D, F en H heeft een incorrecte lezing, terwijl de lezing van de formule waarin O samengaat met A, M en V, correct is. Logisch gevolg van deze redenering is een keuze voor de tweede stamboom.

Mag je echter op grond van twee formules besluiten welke stamboom je kiest als uiteindelijk resultaat van je onderzoek? In dit geval ben ik van mening dat dat mag omdat de handschriften A, M en V in een redelijk aantal gevallen een correcte lezing hebben, waar de groep B, D, E, F en H een incorrecte lezing heeft.

Echter, omdat duidelijk is gebleken dat O in een aantal gevallen overeenkomt met B, D, E, F en H, kies ik er voor O ook een (voorzichtige, dus met een stippellijn

aangeduide) plaats te geven binnen deze groep. In concreto betekent dit dat ik veronderstel dat de kopiist van O in die gevallen een ander voorbeeld heeft gevolgd, nl. een voorbeeld dat via het punt x zijn lezingen moet hebben doorgegeven aan B, D, E, F en H.

De uiteindelijke stamboom ziet er daarmee als volgt uit:

illustratie

Wanneer we nu deze resultaten vergelijken met de stambomen uit het onderzoek van Hogenhout-Mulder, blijkt dat de stamboom waarin O kiest voor de groep A, M en V, zeer sterk lijkt op deze stambomen. Alleen handschrift D neemt een geheel andere plaats in en is een lid geworden van de groep B, E, F en H. In de stamboom voor Boek I neemt E bovendien een plaats in die niet direct binnen de familie B, F en H ligt, terwijl E nu duidelijk een plaats kiest binnen deze familie. (Van handschrift E zijn helaas weinig gegevens beschikbaar.)

De eerste stamboom (op pagina 14), waarin O een plaats heeft bij de familie D, E, F en H, laat in principe dezelfde subfamilies zien. Echter, ze zijn anders verdeeld ten opzichte van O.

Het is in ieder geval duidelijk dat de meeste handschriften van DER NATUREN BLOEME een duidelijke verdeling in subfamilies vertonen, zowel in de Proloog en Boek I, als in het door mij onderzochte tekstgedeelte. Er blijven echter na dit onderzoek nog een aantal zeer belangrijke en interessante vragen onbeantwoord. Want wat is er aan de hand met de handschriften D en O? D kiest in het hier onderzochte tekstgedeelte

een andere plaats dan in de Proloog en Boek I, en ook de plaats van O is nog steeds niet helemaal duidelijk.

Een andere vraag is hoe het zit met de nog niet onderzochte tekstgedeelten? Vinden we daar dezelfde subfamilies, of is de verdeling misschien weer heel anders? Ten slotte blijven er ook nu nog (fragmenten van) handschriften over, die ook een plaats in het geheel zouden moeten krijgen.17.

Het onderzoek naar de teksttraditie van DER NATUREN BLOEME vraagt dus om een vervolg. Echter, vanwege de grote omvang van het werk zijn een diplomatische editie van àlle handschriften en een goede vertaling van het Latijnse werk, eigenlijk onmisbaar.

Literatuur

Boese, E. (red.) 1973: Thomas Cantimpratensis Liber de natura rerum. Walther de Gruyter, Berlin - New York.
Burger, P. 1989: Jacob van Maerlant. Het boek der natuur. Amsterdam, Querido (Griffioen).
Dees, A. 1977: ‘Over stambomen van handschriften’. In: Forum der Letteren 18, pp. 63-78.
Dees, A., M. Dekker & M. Hogenhout-Mulder 1988/89: ‘Een voorbeeld van stamboomreconstructie: Karel ende Elegast’, In: Spektator 18, pp. 96-118.
Gysseling, M. 1981: Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). In samenwerking met W. Pijnenburg (woordenlijst). Serie II: Literaire handschriften. Deel 2: Der Naturen Bloeme. Nijhoff, Den Haag.
Hogenhout-Mulder, M. 1988: ‘The Filiation of Manuscripts of der naturen bloeme’. In: Reenen, P. van, & K. van Reenen-Stein (eds.) 1988: Spatial and temporal distributions, manuscript constellations. Studies in language variation offered to Anthonij Dees on the occasion of his 60th birthday. John Benjamins Publishing Co., Amsterdam/Philadelphia.
Van Panthaleon van Eck-Kampstra, A. 1963-64: ‘Jacob van Maerlant's “Der naturen bloeme”. Twee notities over handschriften.’ In: Het boek 36, pp. 222-232.

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs