Voortgang. Jaargang 3

[p. 257]

Over gesprekken
Tieme van Dijk

Het spel heeft niet alleen regels zou je willen zeggen, maar ook een clou Wittgenstein F.O. 564

Om een tafel met een glasplaat staan twee kinderen. Ze spelen met een tandwieltje uit een wekker. Terwijl je kijkt probeer je vast te stellen wat de spelregels zijn. (ze volgen toch spelregels)

Het lijkt of de spelregels steeds veranderen. Nu eens moet het tandwiel zo lang mogelijk om z'n as tollen, dan weer zo recht mogelijk, of zo ver mogelijk of met een bepaalde bocht, of van de tafel vallen etc., etc.

Weet je zeker dat ze spelregels volgen?

Jazeker, anders is het geen spel. Want de spelregel bepaalt of een handeling (een manipulatie van het tandwieltje) tot het spel behoort, dan wel een vergissing is of een onhandigheid.

Een spelregel is er pas als de spelers het erover ééns zijn dat de handeling die hij (de spelregel) regelt, tot het spel behoort. Dit is een fundamentele regel van het spel. (anders is het geen spel meer)

wat de kinderen speelden was een strategisch spel

een strategisch spel: tenminste twee spelers verrichten handelingen overeenkomstig spelregels, waarbij de spelers strategieën ontwikkelen om een gesteld doel binnen bereik te brengen.

Die strategieën ontwikkelen de spelers op grond van de inschatting van de situatie van het moment.

gesprekken zijn strategische spelen

gesprekken geven meer dan andere vormen van interaktie de mogelijkheid ideeën en ervaringen uit te wisselen, maar daarvoor heb je een gesprekspartner nodig

[p. 258]

gesprekken hebben tenminste twee deelnemers.

Als je een gesprek voert ben je op de medewerking van een partner aangewezen.

(en je partner op jouw medewerking)

soms wordt medewerking afgedwongen, maar vaak wordt ze vrijwillig gegeven. (een voorbeeld van afgedwongen medewerking: een verhoor)

de spelregels in gesprekken vertonen hetzelfde beeld als die in het spel van de kinderen: ze worden tijdens het gesprek vastgesteld door onderhandelingen

Je vraagt je af wat het doel is van het gesprek. Heeft het wel een doel? Heeft het spel van de kinderen een doel?

Maar waarom spelen ze dan?

Om de clou

Dat is de clou van het gesprek

de clou is: het gesprek zo voeren dat het elegant beëindigd kan worden. (elegant: op een manier waarbij je steeds de medewerking van je gesprekspartner houdt)

je volgt in gesprekken strategieën die erop gericht zijn een zo gunstig mogelijk onderhandelingsresultaat te bereiken zonder dat de medewerking van je gesprekspartner in gevaar komt.

Wat maakt dat je meedoet? Je moet wel (je ontkomt er niet aan) Je wilt wel (het levert ‘pret’ op) Je hebt een taal geleerd

Om de medewerking van je gesprekspartner te behouden zul je proberen zo weinig mogelijk te doen dat geinterpreteerd kan worden als een teken dat je de medewerking niet meer zo op prijs stelt.

waar maar weinig mensen aan mee willen werken:

in hun rechten te worden aangetast of op hun verplichtingen te worden gewezen

het 's amenstel van rechten die iemand voor zich opeist en de plichten die hij accepteert vormt zijn territorium, dat tegen aantasting moet worden beschermd. (territorium: de fysieke en geestelijke ruimte waarop de gesprekspartner meent rechten te kunnen laten gelden)

het territorium wordt gekenmerkt door verdedigingssignalen (zie ook: Edward O. Wilson: Sociobiology, the new synthesis. Cambridge (Mass) 1978⁶), die van plaats tot plaats in hevigheid verschillen (Lorenz:

[p. 259]

territorium is een plaatselijk verschil in agressie)

Als je binnendringt in iemands territorium, zonder dat je dat gepaard laat gaan met signalen die aangeven dat je de rechten van je gesprekspartner niettemin respekteert, of daar althans over wilt onderhandelen, dan kan hij dat zo interpreteren dat je daarmee te kennen geeft dat je zijn medewerking niet meer zo op prijs stelt. Je tast iemands territorium aan als je er zonder zijn toestemming in binnendringt. Daarmee breng je zijn bereidheid mee te werken in gevaar.

Als je met elkaar in gesprek bent begeef je je onwillekeurig op elkaars territorium: ‘having to talk destroys the symphony of silence. It is hateful to be interrupted; and it interrupts one to be asked to pass a cigarette’, laat Aleister Crowley Lou zeggen in Diary of a drugfiend. Om te voorkomen dat konflikten ontstaan die leiden tot een onelegante afloop van het gesprek moet je zien dat je van elkaar toestemming krijgt om je op elkaars territorium te begeven. Je moet het dus eens worden over de omvang van ieders territorium en de toegankelijkheid ervan.

waarom moet je voorkomen dat je gesprekspartner zijn bereidheid mee te doen, opzegt?

waarom moet het eind elegant zijn?

dat is de clou van het gesprek

De konsekwentie van het feit dat je de medewerking van je gesprekspartner moet behouden: je moet rekening houden met zijn territorium.

(en hij met het jouwe)

Over de omvang en de toegankelijkheid van ieders territorium wordt voortdurend onderhandeld.

in gesprekken wordt voortdurend onderhandeld.

er wordt onderhandeld over de interpretatie van de taaluitingen

de interpretatie wordt toch bepaald door de taalregels? tot op zekere hoogte

je kunt m.b.v. taal kommuniceren, dank zij het feit dat aan taaltekens vaste betekenissen worden verbonden. Er is een vaste relatie tussen het teken en dat wat het betekent (het betekende)

teken en betekende zijn niet volledig aan elkaar gelijk. (ze dekken elkaar niet volledig)

als teken en betekende niet identiek zijn, dan ligt de betekenis van het teken niet volkomen vast.

inderdaad, je bent altijd genoodzaakt te interpreteren.

wat je nu eigenlijk gezegd hebt, is dat een taalteken een konventioneel en een niet-konventioneel betekenisaspekt heeft

het niet-konventionele betekenisaspekt van een taalteken is dat aspekt

[p. 260]

waarvan de interpretatie niet berust op een vaste overeenkomst tussen de gebruikers van het teken; dan wel een vaste overeenkomst van dat aspekt en datgene waar het voor staat.

Een probleem: Een niet-konventioneel betekenisaspekt valt niet te interpreteren. Het speelt niet mee als teken, het kan hoogstens een symptoom van iets zijn

Tenzij je over een interpretatiekader kunt beschikken dat niet-konventionele betekenisaspekten als het ware konventionaliseert.

ik stel me voor dat het niet-konventionele aspekt van taaltekens vooral voortkomt uit het feit dat hun vorm niet volledig vast ligt

iedere keer dat je ‘zeg, moet je horen’ zegt, klinkt het anders. Zeg je nu iedere keer iets anders?

(Wittgenstein: Het begrijpen van een zin is veel meer verwant aan het begrijpen van een muzikaal thema, dan je misschien geneigd bent te geloven (F.O. 527))

bestaat ‘rookt u’ tussen de vragen die de dokter je stelt bij een onderzoek uit dezelfde tekens als ‘rookt u’ als je bij de notaris bent?

(Als dat niet zo is, wat is dan het onderzoeksobjekt van de grammatika?)

Je zou kunnen zeggen dat een taalteken kompleks is, een kompleks van signalen. Een deel van deze signalen is niet-konventioneel, en krijgt een wisselende interpretatie.

De interpretatie van de niet-konventionele signalen wordt beïnvloed door, maar beïnvloedt zelf ook, de interpretatie van de konventionele signalen.

dat maakt de interpretatie nogal ingewikkeld

spreken ‘met verheffing van stem’ bijvoorbeeld, geeft aan de zo gerealiseerde taaltekens een aspekt mee dat nu eens wordt geïnterpreteerd als irritatie, dan weer als een wens om de beurt te houden, of anders als een reaktie op lawaai of op de uiting: ‘wat zeg je?’ of anders... (etc.) Daarbij is bijv. mee van invloed wat de konventionele betekenis is van het taalteken. (het konventionele aspekt)

Maar het heeft dan niet zoveel zin om van konventionele en niet-konventionele signalen van een taalteken te spreken; want het konventionele wordt dan zozeer door het niet-konventionele beïnvloed, en omgekeerd het niet-konventionele door het konventionele, dat je niet meer spreekt over duidelijke kategorieën.

Hoe het ook zij, een groot deel van de aktiviteiten van gesprekspartners is gericht op het interpreteren van allerlei signalen in taaluitingen (de gespreksbijdragen van jezelf en die van je partner(s))

Maar de interpretatie van die verschillende signalen zal tussen de gesprekspartners nogal uiteenlopen. Dat moet dan leiden tot voortdurende misverstanden. Dan zouden we geen gesprek kunnen voeren

(de toren van Babel)

[p. 261]

Juist om die reden leggen gesprekspartners hun interpretaties aan elkaar voor en onderhandelen ze over de geldigheid van die interpretaties op dat moment in het gesprek

je onderhandelt over de interpretaties van de taaluitingen en tegelijkertijd over de zinvolheid ervan m.b.t. het gesprek.

(op grond van welke spelregel is dit een geldige bijdrage (en bijv. geen vergissing))

[iedere taaluiting impliceert de aktualisering van een spelregel op grond waarvan die uiting tot het gesprek kan worden gerekend.]

Over spelregels onderhandelen komt neer op onderhandelen over rechten en plichten.

De verhouding tussen jouw rechten en plichten en die van je gesprekspartner

(de verhouding tussen ieders territorium)

de omvang en de toegankelijkheid

Over de toegankelijkheid van sommige delen van ieders territorium hoeft niet uitvoerig te worden onderhandeld; daar waar het gaat om rechten en plichten die in bijna elk gesprek in het geding zijn: de beurtverdeling; de verwijzing naar dingen in de omringende werkelijkheid; de wijze waarop een gesprek geopend of beëindigd kan worden. Daarvoor gelden tamelijk vaste spelregels die stilzwijgend worden verondersteld te gelden

(je kunt ze in een model beschrijven)

je zou een typologie van gesprekken kunnen maken op grond van de delen van de territoria waarover meer of minder uitvoerig wordt onderhandeld, d.w.z. een typologie die op basis van de delen die meer of minder toegankelijk zijn.

(gesprekspartners maken gebruik van zo'n typologie)

de onderhandeling over de territoria gebeurt met signalen. Sommige signalen geven aan dat je je op verboden terrein bevindt.

(verdedigingssignalen)

Er zijn ook signalen die aangeven dat je rechten door je gesprekspartner erkend worden (respekt signalen)

Andere signalen geven aan dat je toegang hebt (toestemmingssignalen)

nu vraag ik me af hoe gesprekspartners ooit tot interpretaties van al die signalen komen die voldoende met elkaar overeenkomen om erover te kunnen onderhandelen.

ze baseren zich bij hun interpretaties op een gemeenschappelijk interpretatiekader, dat ze zich vormen op grond van de ‘geschiedenis’ van het gesprek en de gesprekssituatie.

Ze laten zich daarbij ook leiden door een richtlijn die voortkomt uit

[p. 262]

het feit dat ze stilzwijgend van elkaar aannemen dat ze zich willen houden aan de clou van het gesprek.

deze richtlijn: aan iedere uiting in een gesprek moet in principe steeds een interpretatie worden gegeven die zo veel mogelijk strookt met de clou van het gesprek.

een konsekwentie: een taaluiting wordt in principe geïnterpreteerd met een grote bereidheid signalen van respekt te herkennen

een andere konsekwentie: een taaluiting wordt in principe geïnterpreteerd met een grote bereidheid signalen van verdediging te herkennen

nog een konsekwentie: een taaluiting wordt in principe geïnterpreteerd met een grote bereidheid, het verband met vorige uitingen in het gesprek te herkennen (hierop zijn de konversatiemaximen van Grice gebaseerd)

hoe zien die signalen er nu eigenlijk uit?

ze zijn hoorbaar

een poging om ze te beschrijven heeft veel weg van een poging een symfonieuitvoering te beschrijven aan de hand van een partituur van de symfonie.