Voortgang. Jaargang 3

[p. 157]

Nederlands voor Duitsers in de achttiende eeuw
Nadere gegevens over Matthias Kramer en J.C. Cuno
J. Knol

In mijn overzicht van de Nederlandse grammatica in de achttiende eeuw in Bakker en Dibbets (eds.) 1977 heb ik opgemerkt dat de Nederlandse spraakkunsten voor buitenlanders uit die tijd nog nauwelijks voorwerp van studie zijn geweest (p. 100). Dit gold dus ook voor de grammatica's voor Duitsers, hoewel ik hiervoor toch kon wijzen op het bestaan van De Vooys 1943 en Van der Meer 1951. Nader onderzoek leerde echter dat de gegevens die deze artikelen verschaffen, resp. over Matthias Kramer en J.C. Cuno, voor aanvulling vatbaar zijn. Het onderstaande is bedoeld als een bijdrage daartoe.

1.1. Het werk van Matthias Kramer

De eerste Nederlandse spraakkunst voor Duitsers was de Grund-richtig-vollkommene, doch kurtz gefasste nider-teutsch-, oder holländische Grammatica⁽¹⁾ van Matthias Kramer, die in 1716 verscheen. In 1719 volgde van zijn hand een Nederlands-Duits en Duits-Nederlands woordenboek (Kramer (1719)), eveneens het eerste in zijn soort, en door hem in eigen beheer uitgegeven. Na de Fransen en de Engelsen, die al sinds de zestiende, resp. de zeventiende eeuw uit in hun taal geschreven boeken Nederlands konden leren, bezaten nu dus ook de Duitsers het instrumentarium hiervoor.

De auteur van deze werken werd volgens hem zelf in 1640 te Keulen geboren (vgl. De Vooys 1943:34) en is volgens zijn laatste biograaf omstreeks 1727/30 (te Erlangen?) overleden (Renner-Braakman 1980:668)⁽²⁾. In zijn onderhoud voorzag hij door het geven van lessen in het Italiaans, het Frans en het Spaans. Voor deze talen schreef hij ook grammatica's en woordenboeken, naar zijn eigen zeggen ‘overal gepreezen-, en zeer wel opgenomene Boeken’ (Kramer (1719): Voor-rede)⁽³⁾. In 1712 bezorgde deze arbeid hem het lidmaatschap van de Pruisische Academie van Wetenschappen (Renner-Braakman 1980:669), zodat hij zich voortaan behalve ‘der occidentalischen Sprachen Professor’ ook ‘der Königl. Preussischen Socie-

(1) De uitgang -e van ‘holländische’ hoort ook bij ‘nider-teutsch-’, vandaar het streepje achter dit woord. Dergelijke samentrekkingen komen we bij Kramer herhaaldelijk tegen.

(2) De alfabetische catalogus der UBL geeft abusievelijk als zijn geboortejaar: 1672. Dezelfde vergissing in The National Union Catalog. Pre-1956 imprints. London (enz.), 1968-....: vol. 305 (1974) en 741 (1981).

(3) Volgens de CC is geen dezer werken in Nederland aanwezig. Een indruk van Kramers oeuvre geven Adelung dl. 3 (1810): kol. 801-803 en GV 1700-1910 dl. 26 (1981):145-146, waar 29, resp. 17 titels worden opgesomd.

[p. 158]

tät der Wissenschaften Mit-glied’ kon noemen, welke kwaliteiten wij dan ook op vrijwel al zijn titelpagina's aantreffen⁽⁴⁾.

Zijn kennis van het Nederlands dankte Kramer aan het feit dat hij enige malen voor langere tijd in Nederland was geweest, vermoedelijk met als voornaamste doel de studie van de - protestantse - theologie. In de opdracht (aan de Staten-Generaal der Verenigde Nederlanden) bij zijn woordenboek zegt hij althans dat hij aan zijn vaderland ‘slechts het menschelyk Weezen’ te danken heeft, ‘maar Holland myn Wel-weezen, dat is, de waare Kennisse Gods, en Jesu Christi; en volgens [“vervolgens”] al myn geestelyk, en eeuwig Geluk’. En even later vernemen we dat Nederland het land is, waar ‘'t zuiver woord Gods in beide Verbonden door oprechte Leerars, niet in Duisternis, noch in de Kameren; maar op de Daken’ verkondigd wordt.

De opdracht bij zijn woordenboek levert meer dan voldoende aanleiding om Kramer een ‘oprechte vriend van Nederland’ te noemen, zoals De Vooys aan het slot van zijn artikel doet. Een andere vraag is hoe het gesteld was met zijn kennis van het Nederlands en hoe bijgevolg de kwaliteit van zijn grammatica en zijn woordenboek te beoordelen is. Wat de spraakkunst betreft, is de eindindruk van De Vooys ‘dat Kramer weliswaar zich soms vergist, maar voor een buitenlander van grondige kennis en taalkundige geschooldheid blijk geeft’ (De Vooys 1943:39). Tot mijn spijt heb ik moeten constateren dat dit niet het oordeel is van twee grammatici, een Duitser en een Nederlander, die nog tijdens het leven van Kramer zijn geboren en op grond hiervan tot op zekere hoogte als zijn tijdgenoten beschouwd kunnen worden.

J.C. Cuno (geboren te Berlijn in 1708) stelt in 1741 vast dat de grammatica van Kramer, ‘die Wahrheit zu sagen’, ‘viel Fehlers’ bevat ((Cuno) 1741: Vor-rede). Hij zegt niet waar hij deze fouten heeft aangetroffen, in het Nederlands of in het Duits van Kramer, zodat wij dit in het midden moeten laten. Maar de spraakkunst als geheel was kennelijk zo slecht bevonden dat een Neue holländische Grammatica - de titel van (Cuno) 1741 - niet overbodig werd geacht.

Een tweede kritiek op Kramers grammatica trof ik aan bij Adam Abrahamsz. van Moerbeek (1723 of 1724-1793), Doopsgezind predikant te Dordrecht⁽⁵⁾, die in het Vorbericht bij zijn Neue, vollkommene holländische Sprachlehre van 1791 schrijft:

M. Kramers niederdeutsche oder Holländische Grammatik, das einzige Buch, so die Deutscher bisher besassen, die Holländische Sprache zu lernen, ist in unsern Zeiten, zu diesem Absichte, wenig oder ganz nichts mehr werth. Darinnnen findet man (ich gestehe es gerne) zwar etliche gute Sachen, jedoch so zerstreut, dass man sie mit aller angewendten Mühe beschwerlich heraussuchen müsse: und alles übrige ist ein wesentlicher Mischmasch, der ohne erforderliche Ordnung, zu seiner Zeit, hingeschrieben ist. Wollte man des Fehlerhaften gedenken, geschweige des Mangelhaften, so allerwegen wird bemerket; wo wäre sodann dessen Ende? Und man sollte sich noch unterstehen, all dieses

(4) Volgens Kramer 1787b was hij ‘in zyn leeven hoogleeraar in de Oostersche taalen’, wat stellig op een vertaalfout berust: de Duitse pendant (Kramer 1787a) heeft ‘der occident. Sprachen weyl. Professor’.

(5) NNBW dl. 9 (1933):687 geeft slechts de sterfdatum van Van Moerbeek. Zijn geboortejaar kan afgeleid worden uit zijn Vorbericht, gedateerd 12 september 1786, bij Kramer 1787a, waarin hij zich ‘ein Zweyundsechziger’ noemt. Het NNBW meldt wel dat Van Moerbeek te Kleef geboren is: een niet onbelangrijk gegeven, aangezien dit zijn bekendheid met het Duits kan verklaren. De informatie over zijn taalkundig werk is weer onvoldoende, en dit terwijl Van der Aa dl. 12/II (1869):911 daarover genoeg gegevens verstrekt.

[p. 159]

gebührlich zu verhelfen? Ich bedankte mich herzlich dafür. Der einzige Rath, welchen ich in diesem Falle geben konnte, war, dass man obbemeldte Grammatik ganz und gar beyseite legen, und anstatt ihrer eine vollkommen neue verfertigen möchte, just geschickt nach dem Bedürfnisse unserer Zeiten. Diesem Rathe gab man rechtmässig Gehör, und siehe da dessen Folge.

Van Moerbeek heeft Kramer in 1791 dus geen heruitgave meer waardig gekeurd en daarom zelf maar de hand aan de ploeg geslagen. Ook hij zegt niet of de fouten van Kramer in zijn Nederlands of in zijn Duits zitten, maar uit oudere beoordelingen van Kramers woordenboek kan worden opgemaakt dat hij zowel het een als het ander heeft afgewezen. Voor het Duits kon hij zich gesteund weten door het oordeel van de Wittenbergse hoogleraar in de wiskunde Johann Daniel Titius, die in 1759 een tweede druk van het woordenboek had bezorgd⁽⁶⁾. In zijn Vorrede lezen we over Kramer (1719):

Ueberdieses war das ganze kramersche Wörterbuch ein Sammelplatz von schlechten, selbstgemachten, ungebräuchlichen und unverständlichen, deutschen Wörtern, die grössentheils alle wider den Gebrauch zu reden liefen. Es ist ein Ekel zu sehen, dass Kramer alle holländische Redensarten in dem elendesten Deutsch, und zwar so schülermässig übersetzet, dass einer, der niemals ein Wort Holländisch gelernet, und nur mässig Deutsch verstünde, sie eben so übersetzen würde. Vielmals sind seine deutschen Phrases, so gar wenn er holländische Sprichwörter erklären will, ohne allen Verstand, welches denen, so die alte Folioausgabe zur Hand nehmen, auf allen Columnen zu Dutzenden vorkommen wird.

En toen Van Moerbeek in 1768 de derde druk van het woordenboek bezorgde, had hij zelf in zijn Vorrede over het Nederlands van Kramer al gezegd:

Einmal [‘ten enen male’] hatte sich Kramer, der sonder Zweifel eine viel zu geringe Känntniss des Holländischen besass, die ganz unerlaubte Freyheit genommen, eine Menge Wörter als ächte holländische hinzusetzen, welche doch weder iemals im Gebrauche gewesen, noch der Natur und Eigenschaft dieser Sprache gleichförmig waren, der unzähligen Fehler in der Rechtschreibung nicht einmal zu gedenken.

Wat hier over het woordenboek van Kramer gezegd was, zal voor Van Moerbeek ook wel voor diens spraakkunst gegolden hebben. Maar in het land der blinden is eenoog koning, en zo is te verklaren dat Kramer in de achttiende eeuw op zijn gebied een onbetwiste autoriteit geweest is⁽⁷⁾.

In 1755 verscheen een ‘Neue und verbesserte Auflage’ van de spraakkunst, die van de eerste editie echter slechts hierin verschilt dat een aantal termen veranderd is (bijv. ‘Haupt-Lehr’ in ‘Hauptstück’ (in de titels der hoofdstukken), ‘nider-teutsch’ in ‘nieder-

(6) Over deze druk zie men Ntg 37 (1943):213 en De Vooys 1947:266 voetnoot 1, waaraan thans valt toe te voegen dat de druk in kwestie niet meer alleen in de universiteitsbibliotheek van Berlijn te raadplegen is, maar - volgens de CC - in elk geval ook ter UBA en UBN. - Renner-Braakman 1980:669 deelt mee dat Kramers woordenboek ‘zweimal neu bearbeitet’ werd. Dit moet zijn: ‘dreimal’ (vgl. De Vooys 1943, dat zij onder haar bronnen vermeldt!).

(7) (Cuno) 1741 schijnt zeer weinig bekendheid te hebben gehad, getuige bijv. het feit dat zelfs een man als Van Moerbeek de grammatica van Kramer aanduidt als ‘das einzige Buch, so die Deutscher bisher besassen, die Holländische Sprache zu lernen’ (Van Moerbeek 1791: Vorbericht, zie boven).

[p. 160]

deutsch’ en ‘Composition’ of ‘Doppelung’ in ‘Zusammensetzung’). Daar in deze uitgave geen bewerker genoemd wordt, ligt de verantwoordelijkheid voor de wijzigingen vermoedelijk geheel bij de uitgever.

Een derde en laatste druk van de grammatica zag het licht in 1774. De verschillen met de vorige uitgave bestaan ook ditmaal in enkele niet-fundamentele wijzigingen. Als bewerker trad Van Moerbeek op, wiens naam echter alleen op de titelpagina voorkomt. Anders dan bij de derde druk van het woordenboek schreef hij geen voorbericht. Uit dit stilzwijgen, gecombineerd met het feit dat hij slechts kleine veranderingen heeft aangebracht en met zijn kritiek uit 1768 en 1791, valt wellicht af te leiden dat hij een heruitgave van de spraakkunst in 1774 al niet meer de moeite waard vond, maar het verzoek van de uitgever om die te bezorgen toen niet wilde afslaan.

1.2. Kramer 1716, d'Arrest 1740 en Ketela(a)r 1737

Van Kramer 1716 zijn na de dood van de auteur niet alleen twee herdrukken verschenen, maar ook een bewerking door P. d'Arrest, die ik op het spoor kwam in De Boekzaal 1741/I:560, waar een aankondiging voorkomt van het verschijnen - bij A. Olofsen te Amsterdam - van d'Arrest en Ketelaar 1741. Deze uitgave bleek te bestaan uit twee oudere werken, t.w. Ketela(a)r 1737 en d'Arrest 1740, beide eveneens bij Olofsen verschenen. Bij de uitgave van 1741 gaat het vermoedelijk om restanten van de oorspronkelijke edities, die om commerciële redenen zijn samengevoegd en onder een gemeenschappelijke titel opnieuw uitgebracht. Wat Ketela(a)r betreft, kan op het voorwerk na, dat in 1741 ontbreekt, een volstrekte identiteit tussen de uitgaven van 1741 en 1737 worden vastgesteld. Moeilijker ligt het bij d'Arrest, aangezien d'Arrest 1740 onvindbaar is. Het werk moet echter blijkens Van Abkoude 1743:18 (hebben?) bestaan en uit het feit dat bij d'Arrest in 1741 eveneens een voorwerk ontbreekt, zou men kunnen concluderen dat ook bij hem de hoofdtekst van 1741 wel gelijk zal zijn aan die van 1740.

Het is te betreuren dat wij niet beschikken over het eventuele voorwerk van d'Arrest, want hierin heeft hij zeer waarschijnlijk meegedeeld hoe hij over Kramer dacht en hoe hij de relatie beschouwde tussen diens werk en dat van hem zelf. Uit het opschrift boven zijn hoofdtekst en uit de titel die Van Abkoude geeft (zie de literatuurlijst bij d'Arrest 1740), is op te maken dat hij zowel een grammatica van het Duits als van het Nederlands heeft willen leveren. In feite had ook Kramer dit gedaan: zijn spraakkunst is, op het beschrijvingskader na, geheel tweetalig. En uit de aankondiging in De Boekzaal (zie beneden onder 2.1) blijkt dat men Kramer 1716 inderdaad als een tweetalige grammatica beschouwd heeft. Het te volgen procédé was dus eenvoudig. Om van Kramer 1716 tot d'Arrest 1740 te komen, was niets anders nodig dan het vertalen van het beschrijvingskader (het beproefde model van de Latijnse grammatica) en het verwisselen van de volgorde Nederlands-Duits bij de paradigmata en de voorbeelden, en dit is dan ook wat d'Arrest in

[p. 161]

hoofdzaak gedaan heeft. De beide werken lijken hierdoor als twee druppels water op elkaar, maar er zijn toch ook verschillen. Wat bijv. de uitspraak betreft, beschrijft Kramer die van het Nederlands en d'Arrest die van het Duits, aangezien deze het accent wil leggen op het Duits en gene op het Nederlands. De spraakkunsten in hun geheel geven echter ook dit onderscheid te zien, dat Kramer - en dit zeer bewust, zoals alleen al uit zijn titel blijkt - veel meer eenzijdig op het Nederlands gericht is dan d'Arrest op het Duits.

Als voorbeeld van de werkwijze van d'Arrest volgt hier zijn behandeling van het ontkennende en.

Kramer 1716:79:

Anmerckungen [...] über den gewesenen Gebrauch, und nunmehr Un-gebrauch der Partic. Negat. Impletiv. en.

[...] Gleich wie die Franzosen in ihrer Sprache vor ihren Adverb. neg. pas, point, rien, und dergleichen gleichgültige, die, überflüssig zu seyn scheinende Partic. negat.-implet. ne setzen; als: je ne parle pas &c. ich nit rede nicht &c. les Lis ne filent point die Lilien nit spinnen nicht; le Malade ne mange rien, der Krancke nit isset nichts &c. also haben die Niderländer auch eine solche, welche sie vor, und zuweilen nach ihre Adverb. negat. niet nicht geen &c. kein &c. niet een &c nicht ein &c. niets &c. nichts &c. und dergleichen zu setzen pflegen, als: Hy en spreekt niet frans, er nit redet nicht französisch. Hy en weet niet beter, er nit weiss nicht besser &c. Ik en heb geen Geld; ik en heb niet een Duit meer, ich nit hab kein Geld; Ich nit hab keinen Zweyer mehr. Hy en kan [!] geen neder-duitsch, er nit kan kein Nider-teutsch &c. [...]

d'Arrest 1740 (in d'Arrest en Ketelaar 1741):130-131:

Aanmerking [...] over het wezendlyk gebruik, en nu ter tyd ongebruik der Partic. Negat. Impletiv. En

[...] Gelyk als de Franschen in haare Taal voor haare Adverbia Neg. pas, point, rien, en diergelyke, gelyk-waardigen, dewelke overvloedig te weezen, gelykende Partic. Neg. Implet. Ne zetten, als: Je ne parle pas, ich nit rede nicht; les Lis ne filent point, die Lilien nit spinnen nicht: le Malade ne mange rien, der Krancke nit esset nichts, &c. zo hebben de Nederduitschen ook eene zulke, dewelke zy voor, en altemets na haare Adverbia Negat. niet, nicht; geen, kein; niet een, nicht ein; niets, nichts; &c. en diergelyken te zetten pleegen, als: hy en spreekt niet Fransch, er nit redet nicht Französisch; hy en weet niet beter, er nit weiss nicht besser; ik en heb geen geld, ich nit habe kein geld; ik en heb niet een Duit meer, ich nit habe keinen Zweyer mehr. Hy en kan geen Hoogduitsch, er nit kan kein Hochteutsch.

Kennelijk inziende dat deze ‘Aanmerking’ op lezers die in de eerste

[p. 162]

plaats Duits willen leren, wat vreemd moet overkomen, sluit d'Arrest zijn bewerking van Kramer hier af met de woorden:

Wat ik hier gezegt hebbe van de Partic. Neg. Impletiv., En, diend alleenig voor het Nederduitsch, en zulke heeft in het Hoogduitsch geen plaats; maar in tegendeel is het in 't Nederduitsch en 't Fransche eene welklinkenheid.

Merkwaardig is ook de aanhef van d'Arrest, die aldus luidt:

GRAMMATICA of LETTER-KONST bestaat in negen deelen, te weten: (1) Articul, of Leedeken; (2) Nomen, een Naam; (3) Pronomen, een Voor-naam; (4) Verbum, een Werk-woord; (5) Participium, een Deel-woord; (6) Adverbium, een Help-woord; (7) Praepositio, een Voorstelling; (8) Conjunctio, een t'Samen-voeging; (9) Interjectio, een Tusschen-voeging.

De uitspraak en de spelling, waartoe d'Arrest vervolgens onmiddellijk overgaat, behoren blijkbaar niet tot de grammatica. Kramer had stellig nimmer het lidmaatschap van de Pruisische Academie verworven als hij dergelijke onzinnigheden had neergeschreven, en deze definitie van ‘grammatica’ vinden we bij hem dan ook niet terug.

De gegeven citaten laten niet alleen zien dat d'Arrest nu en dan zonder Kramer niet te volgen is, maar ook dat hij het zich bij zijn bewerking soms wel heel gemakkelijk heeft gemaakt. Het was toch wel de taak van de bewerker geweest, de Franse voorbeelden van Kramer, als behorend tot het beschrijvingskader, van een verklaring in het Nederlands te voorzien in plaats van die in het Duits te laten staan. Dat hij verder de volgorde van de voorbeelden niet verwisselt, geeft bij een typisch Nederlands verschijnsel als het ontkennende en geen problemen, maar wel als hij dat ook nalaat bij bijv. de Nederlands-Duitse lijst van onregelmatige werkwoorden van Kramer. Een Duits-Nederlandse lijst, waar het de gebruiker van het boek toch voornamelijk om te doen geweest zal zijn, moest deze dus zelf maar aanleggen. Het lijkt daarom niet te veel gezegd als we stellen dat Kramer zich een betere bewerker had kunnen wensen dan d'Arrest.

Afgezien van het beschrijvingskader, dat in vergelijking met het bouwwerk van Kramer een ruïne geworden is, is diens grammatica bij d'Arrest praktisch in haar geheel terug te vinden. Een uitzondering vormt het ‘Register Aller Nider-Teutsch-, oder Holländischen Grund-, oder Stamm-Wörter auf Hoch-teutsch erkläret’, een alfabetische Nederlands-Duitse woordenlijst, die voorkomt in het tweede deel van Kramer 1716. Dit ‘Register’ was echter - zonder bronvermelding - al overgenomen in Ketela(a)r 1737, waar we het aantreffen onder de titel: ‘Hoch- und Nider-Teutsch Wörter Büchlein / Hoog- en Nederduytsch Woordenboekje’ (p. 191-308). Dat de woordenlijst van Kramer hier al voorkomt, is er ongetwijfeld de oorzaak van dat zij bij d'Arrest is weggelaten en dat deze uit het genoemde deel van Kramer alleen de gedeelten over de derivatie en de compositie heeft bewerkt.

[p. 163]

Blijkbaar is een en ander - door de uitgever? - nauwkeurig op elkaar afgestemd!⁽⁸⁾

Terwijl van d'Arrest 1740, voorzover ik heb kunnen nagaan, na de editie van 1741 geen heruitgave meer is verschenen, heeft het werk van Ketela(a)r na dit jaar nog ten minste tweemaal opnieuw het licht gezien. In 1755 verscheen het als 't Nieuw geopend kabinet der Hoog- en Neederduitsen taalen (Ketela(a)r 1755b), een wijziging die de status van het werk ongetwijfeld ten goede kwam, maar niet betekende dat ook de inhoud veranderd was. De verschillen met de edities van 1737 en 1741 hebben in hoofdzaak betrekking op de spelling, nergens op de feitelijke inhoud. De woordenlijst van Kramer (alsmede diens ‘Conjunctiones’ en ‘Transitiones’) wordt nog steeds als het eigen werk van Ketela(a)r opgevoerd.

Een volgende uitgave, mij alleen bekend uit Van Abkoude 1788:276, moet in 1769 verschenen zijn, blijkens de titel waarschijnlijk een ongewijzigde heruitgave van de editie van 1755⁽⁹⁾.

Het is, ten slotte, moeilijk zich aan de indruk te onttrekken dat het ook bij het ‘Nieuw geopend kabinet van Hoog- en Nederduitsche koopmans Brieven’ van 1750, vermeld in Van Abkoude 1773:311, om het werk van Ketela(a)r gaat. De titel is te zeer gelijk aan die van 1737 dan dat de door Van Abkoude niet genoemde auteur een ander zou kunnen zijn dan hij. De editie in kwestie zou een ongewijzigde heruitgave van Ketela(a)r 1737 kunnen zijn⁽¹⁰⁾.

(8) Kramer is verder nog de leverancier geweest van ‘Die vornemstund meist gebräuchliche Conjunctiones, beyde Simplices und Compositae, it. Transitiones, mit folgender, oder drunten verstandener Conjunct. Dat dass’ (Kramer 1916 dl. 1:96-98), die door Ketela(a)r 1737 eveneens zonder bronvermelding zijn overgenomen (p. 308-311), maar ook voorkomen in d'Arrest 1740 (p. 154-160).

(9) Volgens een voetnoot in de Voorreden bij Kramer(?) 1787 was het Kabinet van Ketela(a)r in 1787 nog bij de uitgever verkrijgbaar. Aangezien Van Abkoude geen latere uitgave dan die van 1769 geeft, zal deze editie daar wel bedoeld zijn.

(10) Van Abkoude 1773:308 noemt een ‘Nederduitsch en Hoogduitsch Woordenboekje’ uit 1750, welke titel eveneens doet denken aan een werk van Ketela(a)r, en wel Ketelar 1755a. Met de woordenlijst van Kramer vertoont dit werkje geen overeenkomst.

2.1. (Cuno) 1741 verschenen als ‘Kramer’ 1755

Kramer moet, althans in het midden van de achttiende eeuw, te onzent een vrij bekende auteur geweest zijn. Nadat zijn spraakkunst en zijn woordenboek in De Boekzaal summier waren aangekondigd - resp. als ‘Math. Kramers volkoome Nederduitsche en Hoogduitsche Grammatica 8’ (1717/II:405) en ‘Math. Kramers Koningklyk Neder-Hoogduitsch en Hoog-Nederduitsch Woordenboek. fol.’ (1719/II:125) - en zijn woordenlijst door Ketela(a)r 1737 zonder vermelding van de herkomst was overgenomen, werd de grammatica in 1740 met duidelijke bronvermelding door d'Arrest bewerkt, terwijl het letterlievend publiek een paar jaar later door Van Abkoude 1743:196 nogmaals aan het bestaan van Kramer 1716 en (1719) herinnerd werd⁽¹¹⁾. In 1755 blijkt dat Kramer enige naam verworven heeft als auteur van boeken waaruit men Duits kon leren. In het Voorberigt van Ketelar 1755a lezen we althans:

Het is buiten alle teegenspraak, dat niemand ten dienste der Neederlanders, die haar zoeken in het leeren van de Hoog-Duitsche Taal te oeffenen, meerder moeite heeft te koste gelegt als den Heer Kramer. Want hy heeft niet alleenlyk door zyne Letterkunst het voornaamst verschil tussen de Neder-Duitsche en Hoog-Duitsche Taal aangeweezen, maar ook nog boven dien een Volstandig Woordenboek door den Druk gemeen gemaakt, om den weg tot Verkryginge van een grondige kennis beider Spraaken te baanen.

(11) Van Abkoude geeft als jaar van verschijnen van Kramer 1716 het jaar van de aankondiging in De Boekzaal (1717), een bewijs dat hij het werk niet gezien heeft.

[p. 164]

Titelpagina van (Cuno) 1741 in het ex. UBA 1932 G 16 (naar foto UBA)

Titelpagina van (Cuno) 1755 in het ex. UBL 1249 E 84 (naar foto UBL)

[p. 165]

Vervolgens vernemen we dat de uitgever, nu het werk van Kramer tot dusver ‘een goede aftrek’ heeft gevonden en ‘alle de exemplaren van de onlangs herdrukte Grammatica weederom ten naasten by uitverkogt zyn’⁽¹²⁾, op ‘aanhoudend verzoek van de Taalmeesters’ besloten heeft het onderhavige werk als aanvulling aan de genoemde toe te voegen. Het is natuurlijk mogelijk, het hier gezegde uitsluitend als verkoopargumenten op te vatten, maar die hadden dan toch waarschijnlijk niet gewerkt als Kramer een volslagen onbekende geweest was.

Een blijk te meer van zijn bekendheid is het feit dat (Cuno) 1741 in 1755 onder de naam van Kramer werd uitgebracht. Evenals bij d'Arrest en Ketela(a)r 1741 gaat het hierbij vermoedelijk om een restant van de oorspronkelijke editie, waarvoor door een wijziging van de titelpagina een nieuwe markt gezocht werd. De uitgave van 1741 was slechts verschenen met de initialen ‘J.C.C.’ onder een gedicht ter verklaring van het frontispice en onder de Vor-rede, terwijl de auteur van het werk zelf nergens in het boek werd genoemd. Van deze omstandigheden heeft E. van Belkom in 1755 gebruik gemaakt om het onder een andere naam dan die van ‘J.C.C.’ uit te geven. Dat zijn keuze hierbij op Kramer gevallen is, wijst erop dat hij diens naam als een goede reclame heeft beschouwd.

Doordat Van Belkom ‘Kramer’ 1755 met uitzondering van de titelpagina (zie de afbeeldingen) van kaft tot kaft gelijk gehouden heeft aan (Cuno) 1741, is het volstrekt duidelijk dat wij bij ‘Kramer’ 1755 niet met een werk van Kramer hebben te doen, tenzij zou blijken dat Kramer de auteur is van (Cuno) 1741. Deze mogelijkheid wordt echter door de volgende passage in de Vor-rede uitgesloten:

[Der Verfasser dieser Grammatic] hat dem Ansehen nach, dem bekanten [!] Sprach-Künster Matthias Kramern gefolget. Doch hat er in der That bessere Dienste, als jener gethan. Zu dem ist Kramers Grammatic nach seinem Tode meines wissens nicht mehr gedruckt, und also abgegangen, hat auch, die Wahrheit zu sagen, viel Fehlers.

De bescheiden lezer kan hieruit toch wel geen andere conclusie trekken dan dat, wie de auteur van (Cuno) 1741 ook mag zijn, Kramer als zodanig niet in aanmerking komt. En wat ‘Kramer’ 1755 betreft, getuigt het bepaald niet van het inzicht van Van Belkom dat hij de geciteerde regels heeft laten staan!

(12) Met deze ‘onlangs herdrukte Grammatica’ zal ‘Kramer’ 1755 (zie beneden) bedoeld zijn, dat bij dezelfde uitgever verschenen is als Ketelar 1755a. De mogelijkheid dat Kramer 1755 - uitgekomen te Leipzig - bedoeld is, lijkt mij uitgesloten.

2.2. Kramer(?) 1757

Gezien de kunstgreep die Van Belkom op (Cuno) 1755 had toegepast, kan het niet verwonderen dat hij in 1757 een werk uitgaf met de titel:

Nieuwe Hoogduitse grammatica, of duidelyke aanleidinge voor de Neederduitsen om de Hoogduitse spraak grondig te leeren verstaan, schryven en spreeken door wylen Matthias Kramer, professor der

[p. 166]

Occident. taalen, en van het Koningl. Pruiss. Gezelschap der Weetenschappen, medegenoot. Naar den nieuwen styl geschikt, geheel verbeterd, en vermeerdert, beneffens een uitvoerig woordenboek, ten dienste van onze vaderlanders opgesteld door Wilhelm van der Heck.

Deze titel vertoont te veel overeenkomst met die van (Cuno) 1755 dan dat hier sprake kan zijn van toeval.

Lijkt de herkomst van de titel dus een uitgemaakte zaak, met de inhoud van het werk is dit niet het geval. Het zou voor de onderzoeker plezierig geweest zijn als hij had kunnen melden dat het hier gaat om een bewerking van (Cuno) 1755, want dan zou Van Belkom met Kramer op dezelfde wijze hebben gehandeld als bij (Cuno) 1755, terwijl we bovendien nog, evenals bij Kramer 1716 en d'Arrest 1740, te doen zouden hebben met een geval van origineel en bewerking. Helaas moet echter vooralsnog met een ‘non liquet’ worden volstaan. De overeenkomst van het werk met (Cuno) 1755 lijkt te vaag om nog van een bewerking te kunnen spreken, en hetzelfde geldt voor de overeenkomst met Kramer 1716 of Kramer 1755. Verder zou een grammatica van het Duits van Kramer natuurlijk de bron geweest kunnen zijn, maar voorzover ik heb kunnen nagaan, heeft hij die niet geschreven⁽¹³⁾. Ik ben daarom geneigd de spraakkunst in kwestie als het werk van de tot dusver onbekende Van der Heck te beschouwen, waarvoor, evenals voor (Cuno) 1755, de naam van Kramer inderdaad slechts gebruikt is als de vlag die de lading moest dekken. Maar zolang niet onomstotelijk vast staat dat Kramer niet de auteur kan zijn, lijkt het beter hem het voordeel van de twijfel te geven⁽¹⁴⁾.

Van Kramer(?) 1757 moet blijkens Van Abkoude 1773:234 in 1769 bij Kornelis de Veer te Amsterdam een tweede uitgave verschenen zijn. Uit Van Abkoude 1788:289 blijkt dat deze uitgave later verhuisd is naar Joh. Sluyter en Zoon te Amsterdam. Deze laatste bracht in 1787 een ‘derde verbeterde druk’ uit, die echter, voorzover zich dit met behulp van een defect exemplaar laat vaststellen, slechts in het voorwerk verschilt van de eerste editie.

(13) Jellinek 1913:13 noemt van Kramer slechts: ‘Fundamenta linguae Germanicae à praestantissimo Linguarum magistro Matthia Kramer Italicè proposita Nunc Plurium commoditati & utilitati Latinè reddita Et suis locis à doctrina Italica ad Latinam accommodata, ac novis Observationibus aucta Ab Andrea Freyberger Societatis JESU Sacerdote. Pragae, apud Matthiam Adamum Höger 1733’. Een bewerking dus van een Italiaanse grammatica van Kramer tot een Duitse. Afgezien van het feit dat ik dit werk niet gezien heb, lijkt het me op grond van wat Jellinek 1913:212 er over zegt, niet waarschijnlijk dat dit de bron is waaruit de bewerker geput heeft.

(14) De Vooys hield ‘Kramer's Hoogduitsche Grammatica’ voor een oorspronkelijk werk, maar zou stellig tot andere gedachten gekomen zijn als hij niet alleen de editie van 1787, maar ook die van 1757 had gekend (vgl. De Vooys 1943:39 voetnoot 1).

3. Raadsels rondom (Cuno) 1741

In het bovenstaande ben ik er met de alfabetische catalogi van de KB en de UBA en bibliografieën als Kossmann 1944-1946 stilzwijgend van uitgegaan dat de Neue holländische Grammatica van 1741 het werk is van J.C. Cuno⁽¹⁵⁾. Na wat Van der Meer 1951 hierover heeft gezegd, kan m.i. niet meer betwijfeld worden dat Cuno de auteur is van de ‘Erklärung Des Kupfer-Blads’ naast het frontispice en van de Vor-rede. Strikt genomen, hebben de bewijzen van Van der Meer slechts op deze gedeelten van het boek betrekking, dus niet op de hoofdtekst, de spraakkunst. Het is dan ook wat voorbarig, het auteurschap van Cuno ook ten aanzien van dit gedeelte bewezen te achten, en alsof Van der Meer dit zelf wel voelt, begint hij zijn laatste alinea met de woorden: ‘Wie de schrijver [van de grammatica] ook geweest moge zijn [...]’, waarmee het zojuist opgetrokken gebouw

(15) Volgens Duitse bio- en bibliografische werken, laatstelijk GV 1700-1910 dl. 26 (1981):279, luiden zijn voornamen: Johann Christian. In zijn Duitse werken kwam ik tegen: Joan Christian, in een Nederlands: Joan Christiaan. - (Cuno) 1741 is bij twee uitgevers verschenen, t.w. Arnoldus Olofsen (UBA 1932 G 16) en Zacharias Romberg (KB 232 N 23), beiden te Amsterdam. De aangeduide exemplaren verschillen uitsluitend in het impressum. Blijkens Van der Meer 1951:214 bezit ook de universiteitsbibliotheek van Giessen een exemplaar van Romberg. Kossmann 1944-1946:177 geeft vermoedelijk het exemplaar van de KB. - Van Abkoude 1773:312 noemt: ‘Nieuwe Hollandsche Grammatica om uit het Hoogduitsch Nederduitsch te leeren, Amsterdam, A. Olofzen, 8’. Geen auteur en geen jaartal dus, maar dit werk moet wel (Cuno) 1741 zijn.

[p. 167]

weer als een kaartenhuis instort.

Gezien deze stand van zaken lijkt het niet overbodig, de argumentatie van Van der Meer nog eens de revue te laten passeren en met enig aanvullend materiaal uit te breiden.

Een belangrijk bezwaar dat tegen het auteurschap van Cuno valt in te brengen, is dat deze, van geboorte een Duitser, in het jaar waarin de Neue holländische Grammatica verscheen, nog maar een jaar in Nederland woonde. Blijkens zijn autobiografie, een handschrift van 4.000 bladzijden, is hij begin 1740 uit het Pruisische leger gedeserteerd, daarna naar Amsterdam vertrokken en daar in 1741 gehuwd met de koopmansweduwe Elsje Warsing, wier zaken hij vervolgens zelf voortzette (vgl. Van der Meer 1951:215).

Deze omstandigheden maken het a priori al niet waarschijnlijk dat Cuno de Neue holländische Grammatica geschreven heeft, want dan moet dit wel ongeveer het eerste geweest zijn dat hij in Amsterdam gedaan heeft. Is dit op zichzelf nog niet onmogelijk, moeilijker voorstelbaar is dat hij het Nederlands dadelijk bij zijn aankomst in Amsterdam al zo goed beheerst heeft dat hij in staat was een spraakkunst te schrijven. Van der Meer geeft daarom in overweging dat Cuno als militair al Nederlands geleerd had of dat zijn vrouw hem heeft geholpen. Ook dit is niet onmogelijk, maar noch het een, noch het ander maakt m.i. aannemelijk dat hij in nauwelijks een jaar tijd een werk heeft kunnen produceren dat getuigt van een zo gedetailleerde kennis van het Nederlands als de Neue holländische Grammatica.

In de tweede plaats wordt het auteurschap van Cuno weersproken door het feit dat de Neue holländische Grammatica nergens onder zijn (in hoofdzaak literaire) geschriften wordt vermeld, noch door hem zelf, noch door een ander. Van der Meer vermoedt dat de genoemde autobiografie deze moeilijkheid kan oplossen. Dit is mogelijk, maar niet waarschijnlijk. Het is toch wel veelzeggend dat de spraakkunst in de bibliografie van Scheler ontbreekt, want dit ‘Verzeichniss der Cuno'schen Schriften’ berust volgens Scheler ‘ausschliesslich auf den Angaben unseres Textes [de autobiografie], indem mir bis jetzt auch nicht das Geringste von den literarischen Arbeiten des preussischen Deserteurs in die Hände gerathen ist’ (Scheler 1858:17). De gegevens die hij op deze wijze heeft verzameld, bleken echter op een enkele uitzondering na⁽¹⁶⁾ nauwkeurig overeen te komen met de uitgaven die ik onder ogen heb gehad⁽¹⁷⁾, en dit toonde aan dat Cuno zijn oeuvre in zijn autobiografie juist en volledig beschreven heeft. Als zich daarin dan geen Neue holländische Grammatica bevindt - die Scheler zeker niet zou zijn ontgaan -, moet zijn auteurschap van dit werk toch op zijn minst wel betwijfeld worden⁽¹⁸⁾.

Ten derde wijs ik op de laatste regels van de door ‘J.C.C.’ ondertekende Vor-rede, die er evenmin op wijzen dat Cuno de auteur van

(16) T.w. Cuno's Ode über seinen Garten: Nachmals besser, waarvan de tweede uitgave niet in 1760, maar in 1750 verschenen is (KB 756 K 4) (vgl. Scheler 1858:22).

(17) Een bezoek aan de CC leerde dat lang niet alle uitgaven die Scheler noemt, in Nederland aanwezig zijn. Dit zou echter kunnen meevallen: niet alles wat zich van Cuno in de UBA en de UBL bevindt, bleek in de CC voor te komen.

(18) In 1947 verscheen van Scheler 1858 een Engelse bewerking: Cuno 1947. De bibliografie van Scheler is hierin sterk bekort, en voor onderzoek niet bruikbaar.

[p. 168]

de spraakkunst is. Van der Meer heeft deze regels ongetwijfeld gelezen, maar ze, om welke reden dan ook - zijn artikel is posthuum verschenen en maakt aan het slot een onvoltooide indruk -, niet in zijn onderzoek betrokken. Ze luiden aldus:

Der Auctor scheinet dis Werckchen nicht vor Gelehrte, sondern vor Kauf-Leute, und andere, die der Sprache benöthiget sind, geschrieben zu haben. Zu wünschen wäre, dass in einigen Grund-Regeln hierin gewiesen geworden, wie die Hochteutsche mit der Niederländischen Sprache überein stimme, und davon abgehe. Ich würde diese mühe aus liebe zu meinen Lands-Leuten gern über mich genommen haben, wenn es mir nicht noch an Zeit gebräche. Vielleicht diene [= ich diene] damit künftig. Was noch von einem und andern bey dieser Schrift an zu führen hätte, verhindert mir Zeit und Raum. Ich vermuthe geneigte Aufnahme dieser Schrift, und habe auf Ersuchen nur dieses wenige hier her setzen wollen.

Cuno maakt hier een duidelijk onderscheid tussen ‘Der Auctor’ en zichzelf. Hij kan dus onmogelijk dezelfde zijn als de auteur, tenzij het gemaakte onderscheid een fictie is. Maar wat dan te doen met zijn mededeling dat hij geen tijd had om de gewenste ‘grondregels’ aan de grammatica toe te voegen? Had hij dan wel tijd om de grammatica zelf te schrijven?

Het is moeilijk, zo niet onmogelijk, hier tot een conclusie te komen. De reden waarom Cuno een fictie opbouwt, kan zijn dat hij in verband met zijn desertie zijn identiteit verborgen wil houden (vgl. Van der Meer 1951:216). Ook het gebruik van de initialen ‘J.C.C.’ wijst hierop. Maar waarom zwijgt zijn autobiografie dan over de spraakkunst? Hier had hij geen enkele reden om zijn auteurschap van welk werk dan ook te verzwijgen, en als wij op Scheler mogen afgaan, heeft hij dat ook inderdaad niet gedaan⁽¹⁹⁾.

Uit het bovenstaande zal gebleken zijn dat de toekenning van de Neue holländische Grammatica van 1741 aan J.C. Cuno op vrij losse gronden berust. Het feit dat hij de auteur is van het voorwerk, houdt niet automatisch in dat hij ook het hoofdwerk heeft geschreven. Om dit met zekerheid al of niet te mogen aannemen, zijn echter nadere gegevens noodzakelijk. Die hoop ik in een volgende bijdrage te kunnen leveren.

(19) Vgl. Scheler 1858:26-27, waar over het in 1762 anoniem verschenen epos Messiade (UBA 687 A 24) tal van bijzonderheden worden verstrekt.

[p. 171]

Literatuur en afkortingen

Met dank aan drs. B.P.M. Dongelmans voor zijn hulp bij problemen, de analytische bibliografie betreffend.

AA, A.J. VAN DER. Biographisch woordenboek der Nederlanden. Haarlem, 1852-1878.

ABKOUDE, J. VAN. 1743. Naam register of verzaameling van Nederduytsche boeken, die zedert de jaaren 1640. tot 1741. zyn uytgekomen. Eerste deel (eerste en tweede stuk). Leiden.

ABKOUDE, J. VAN. 1773. Naamregister van de bekendste en meest in gebruik zynde Nederduitsche boeken, welke sedert het jaar 1600 tot het jaar 1761 zyn uitgekomen. Overzien, verb. en tot in het jaar 1772 verm. door R. Arrenberg. Rotterdam.

ABKOUDE, J. VAN. 1788. Naamregister, van de bekendste en meest in gebruik zynde Nederduitsche boeken, welke sedert het jaar 1600 tot het jaar 1761 zyn uitgekomen. Overzien, verb. en tot het jaar 1787 verm. door R. Arrenberg. 2e dr. Rotterdam.

ADELUNG, J.C. Fortsetzung und Ergänzungen zu Christian Gottlieb Jöchers Allgemeinem Gelehrten-Lexiko. Leipzig (enz.), 1784-1897.

d'ARREST, P. 1740. ‘Nederduytsche en Hoogduitsche Grammatica’. Amsterdam, A. Olofsen. 80. - Vermeld in Van Abkoude 1743:18 (met als auteursnaam: P. Arrest). - Ook, maar zonder het eventuele voorwerk, in d'Arrest en Ketelaar 1741 (met als opschrift: Korte beknopte inleidings-weg der Hoog- en Nederduitsche spraake. - Kurtz zusammen gezogener Einleitungs-Weg der hoch- und niederteutschen Sprache).

d'ARREST, P., en J.F. KETELAAR. 1741. Korte t'zaamengeknoopte inleidings-weg, ofte grammatica, benevens een keurlyk kabinet van uitgezogte, zo wel Hoog- als Neêrduitsche brieven [...]; zo verre, dat den geheelen Kramers kleine grammatica in deezen [...] ook te vinden is. Amsterdam, A. Olofsen. 2 dln. [II]; 264, [8]; 512 blz. 8^o: π^2 (-π2); A-R^8; A-Ii^8 (UBA 2573 F 15).

BAKKER, D.M., en G.R.W. DIBBETS (eds.). 1977. Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde. Den Bosch.

CLAES, F.M. 1980. A bibliography of Netherlandic dictionaries. Dutch-Flemisch. Amsterdam.

(CUNO, J.C.) 1741. Neue holländische Grammatica. - Nieuwe Hollandsche grammatica. - Amsterdam, A. Olofsen. [XVI], 328, [4] blz. 8^o: *^8, A-X8 (-X7, -X8 (blanco?)) (UBA 1932 G 16).

(CUNO, J.C.) 1755. Neue holländische Grammatica. - Nieuwe Hollandse grammatica. Door M. Kramer. Amsterdam, E. van Belkom. [XVI], 328, [4] blz. 8^o: *^8, A-X^8 (X7 en X8 blanco) (UBL 1249 E 84).

CUNO, J.C. 1947. Memoirs on Swedenborg. Transl. from the German by C.E. Berninger and ed., with some additional translations by A. Acton. Bryn Athyn, Pa.

GV 1700-1910. Gesamtverzeichnis des deutschsprachigen Schrifttums (GV) 1700-1910. München-New York-London-Paris, 1979-.....

JELLINEK, M.H. 1913-1914. Geschichte der neuhochdeutschen Grammatik von den Anfängen bis auf Adelung. Heidelberg. 2 dln.

KETELA(A)R, J.F. 1737. 't Nieuw geöpend kabinet van Hoog- en Nederduytsche koopmans en andere brieven, &c. &c. - Neu-eröffnetes

[p. 172]

Cabinet von hoch- und nieder-teutsche Kauffmanns und andere Briefe, &c. &c. - Amsterdam, A. Olofsen. [XVI], 512 blz. 8^o: *^8, A-Ii^8 (UBA 1100 G 36). - De auteur heet in de Nederlandse titel: Joh. Fred. Ketelaar, in de Duitse: Joh. Frid. Ketelar (Van Abkoude 1743:187 geeft abusievelijk: D. Ketelaar). - Ook, maar zonder het voorwerk, in d'Arrest en Ketelaar 1741.

KETELAR, J.F. 1755a. Needer-Duits en Hoog-Duits woorden-boekje, zamenspraaken en nuttige spreuken met bygevoegde plaaten van Hoogduitse schryfletteren, advys- wissel- assignatie en creditbrieven. Amsterdam, E. van Belkom. [VIII], 128 blz. 8^o: *^4, A-G^8, H-I^4. 5 afbn. (UBL 704 G 22). - Niet in Claes.

KETELAR, J.F. 1755b. 't Nieuw geopend kabinet der Hoog- en Neederduitsen taalen. 2e verb. dr. - Neu-eröfnetes Cabinet der hochund niederdeutschen Sprachen. 2. verb. Aufl. - Amsteldam, E. van Belkom. [XVI], 512 blz. 8^o: π^8, A-Ii^8 (UBL 704 G 21).

KETELAAR, J.F. 1769. ‘Kabinet der Hoog- en Nederduitsche Talen’. Amsterdam, Joh. Sluyter en Zoon. 8^o. - Vermeld in Van Abkoude 1788:276.

KOSSMANN, F. 1944-1946. ‘Voorbereiding van een bibliographie der Nederlandsche taal- en letterkunde tot 1800’. In: Het Boek (Nieuwe Reeks) 28 (1944-1946):171-194.

KRAMER, M. 1716. Grund-richtig-vollkommene, doch kurtz gefasste nider-teutsch-, oder holländische Grammatica [...]; samt Anhang einer alphabetischen Vorstellung aller holländischen Grund- oder Stamm-Wörtern, auf hochteutsch erkläret. Nürnberg-Franckfurt-Leipzig, J.D. Tauber seel. Erben. 2 dln. [XII], 108; 132, [2] blz. 8^o: )(^6, A-F^8 G^2 (i)^4; (a)-(h)^8 (i)^2 χ1 (UBA 1190 G 5).

KRAMER, M. (1719). Das königliche nider-hoch-teutsch, und hoch-nider-teutsch Dictionarium. - Het koninglyk Neder-Hoog-Duitsch, en Hoog-Neder-Duitsch dictionnaire. - Nürnberg. 2 dln. (UBA 1237 A 16). - Claes nr. 1840.

KRAMER, M. 1755. Vollkommene niederdeutsche oder holländische Grammatik [...]. Nebst einer alphabetischen Vorstellung aller holländischen Grund- und Stammwörter, auf hochdeutsch erkläret. Neue und verb. Aufl. Leipzig, F. Lankischens Erben. [VIII], 248 blz. 8^o: )(^4, A-P^8 Q^4 (KB 3120 G 27).

‘KRAMER’ 1755. Zie (Cuno) 1755.

KRAMER, M.(?) 1757. Nieuwe Hoogduitse grammatica. Naar den nieuwen styl geschikt, geheel verbeterd, en vermeerdert, beneffens een uitvoerig woordenboek [...] opgesteld door W. van der Heck. Amsterdam, E. van Belkom. [VIII], 406 blz. 8^o: *^4, A-Bb^8 Cc^4 (Cc4 blanco) (UBL 704 G 17).

KRAMER, M. 1759. Het nieuw Neder-Hoog-Duitsch en Hoog-Neder-Duitsch woordenboek, oder Neues holländisch-deutsches und deutsch-holländisches Wörterbuch. Neue Aufl. (Door J.D. Titius). Leipzig. 2 dln. (UBA 535 E 6). - Claes nr. 1841.

KRAMER, M. 1768. Neues deutsch-holländisches Wörterbuch. 3. Aufl. [...] durch A.A. von Moerbeek. Leipzig (UBL 458 A 21^2). - Claes nr. 1842.

KRAMER, M.(?) 1769. ‘Nieuwe Hoogduitsche Grammatica of aanleiding voor de Nederduitsche om de Hoogduitsche spraak grondig te verstaan, spreken en schryven’. Amsterdam, Kornelis de Veer, 8^o. -

[p. 173]

Vermeld in Van Abkoude 1773:234. - Van Abkoude 1788:289 noemt als uitgever: Joh. Sluyter en Zoon, Amsterdam.

KRAMER, M. 1774. Vollkommene niederdeutsche oder holländische Grammatik [...]. Nebst einer alphabetischen Vorstellung meist aller holländischen Grund- und Stammwörter, auf hochdeutsch erkläret. Verm. und durchgängig verb. von A.A. von Moerbeek. Leipzig, J.F. Junius. [VIII], 280 blz. 8^o: )(^4, A-R^8 S^4 (UBL 1193 E 30).

KRAMER, M.(?) 1787. Nieuwe Hoogduitsche grammatica. Naar den nieuwen stijl geschikt, geheel verbeterd, en vermeerdert, beneffens een uitvoerig woordenboek [...] opgesteld door W. van der Heck. 3e verb. dr. Amsterdam, J. Sluyter en Zoon. [VIII], 238 blz. 8^o: *^4, A-P^8 (-P8) (UBA 1394 D 1). Defect (in Kramer(?) 1757 loopt het Woordenboek van P8 t/m Cc3, zodat hier behalve P8 waarschijnlijk ontbreken: Q-Bb^8 en Cc^4).

KRAMER, M. 1787a. Neues deutsch-holländisches Wörterbuch. 4. Aufl. [...] durch A.A. von Moerbeek. Leipzig (UBA 1138 J 21). - Claes nr. 1842.

KRAMER, M. 1787b. Nieuw woordenboek der Nederlandsche en Hoogduitsche taal [...] overgezien [...] door A.A. van Moerbeek. 4e dr. Leipzig (UBA 1138 J 20). - Claes nr. 1843.

MEER, M.J. VAN DER. 1951. ‘Een Nederlandse grammatika voor Duitsers uit de achttiende eeuw’. In: Ntg 44 (1951):214-217.

MOERBEEK, A.A. VAN. 1791. Neue, vollkommene holländische Sprachlehre. Leipzig (UBL 1193 E 41).

‘Nederduitsch en Hoogduitsch Woordenboekje’. 1750. Amsterdam, A. Olofzen, 8^o. - Vermeld in Van Abkoude 1773:308. - Claes nr. 1865(?) - Vgl. Ketelar 1755a.

‘Nieuw geopend kabinet van Hoog- en Nederduitsche koopmans Brieven’. 1750. Amsterdam, E. van Belkom. 8^o. - Vermeld in Van Abkoude 1773:311. - Vgl. Ketela(a)r 1737.

NNBW. Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek. Leiden, 1911-1937.

RENNER-BRAAKMAN, S. 1980. ‘Kramer (Krämer), Matthias’. In: Neue deutsche Biographie. 12. Bd. Berlin, 1980:668-669.

SCHELER, A. 1858. Aufzeichnungen eines amsterdamer Bürgers über Swedenborg. Nebst Nachrichten über den Verfasser (Joh. Christ. Cuno). Hannover.

VOOYS, C.G.N. DE. 1943. ‘Matthias Kramer als grammaticus en lexicograaf’. In: Ntg 37 (1943):33-41 (herdr. in De Vooys 1947:259-267).

VOOYS, C.G.N. DE. 1947. Verzamelde taalkundige opstellen. Derde bundel. Groningen-Batavia.

CC - Centrale Catalogus KB

KB - Koninklijke Bibliotheek, 's-Gravenhage

UBA - Universiteitsbibliotheek, Amsterdam

UBL - Universiteitsbibliotheek, Leiden

UBN - Universiteitsbibliotheek, Nijmegen