Voortgang. Jaargang 2

[p. 185]

Over de opmerkelijke plaats van behandeling van elzen in Huygens' Hofwijck
Henk Koeman

1. Dikwijls wordt de uitspraak van Huygens geciteerd: ‘ongeordend heb ik niets uitgegeven ook niet, wanneer er maar voor de aardigheid een vers moest worden gemaakt; zoozeer heb ik mij gewend om altijd bij de aanvang niet alleen de onderdeelen van mijn geschrift ieder afzonderlijk, maar in het bijzonder het slot en niet zelden de laatste regel vooraf in mijn brein te concipieeren.’ Hij deed deze uitspraak vooral t.a.v. poëzie van zijn hand, maar wij kunnen haar ook betrekken op zijn proza.^1. Zijn ontwerpschets of opzet voor het gedicht Huijs-raed, het latere Dagh-werck, is ons b.v. overgeleverd.^2. Een andere opzet, nu voor een prozaverhandeling, is de schets voor de inhoud van een onvoltooid en onuitgegeven latijns tractaatje met de titel Domus.^3. Niet altijd volgde hij getrouw de opzet in de uitwerking ervan. Een aantal punten in de opzet voor Huijs-raed verwerkte hij niet in het uiteindelijke fragment Dagh-werck, en dit is niet alleen te wijten aan de onvoltooidheid van dit dichtwerk.^4. Verder is gesignaleerd, dat hij wel eens op afzonderlijke blaadjes enige regels van een groot gedicht in statu nascendi uitwerkte, voordat hij die in het eigenlijke ontwerp-manuscript noteerde, b.v. bij Cluijs-werck.^5. Dus: bij de uitwerking van de opzet kon Huygens nog wel het een en ander schrappen, wijzigen of toevoegen, waarvan men dikwijls wel, maar ook wel eens niet de directe sporen in het ontwerpmanuscript terugvindt.

Deze veranderingen in de tekst bleven niet beperkt tot de eerste fase van uitwerking van de opzet. De ontwerp-autografen van Ooghen-troost en Trijntje Cornelis tonen dit duidelijk aam. Na de eerste afsluiting der gedichten -bij beide manuscripten ondermeer kenbaar aan slotdateringen in of bij de tekstkolom - voegde de dichter jog een respectabel aantal regels in of toe, al dan niet in een fase van correctie m.b.v. een apograaf.^6. En vooraf kon Huygens nog een korte schets maken van de uit te werken inlassing (Ooghen-troost: de ‘Series caecorum’).^7.

Helaas is van Hofwijck geen opzet voor de inhoud overgeleverd. Dit is jammer, omdat die ons mogelijk had kunnen inlichten -vooropgesteld dan, dat hij eens bestaan heeft, hoewel men dit bestaan niet onmogelijk kan achten gezien de structurele opbouw van het gedicht en de aanwezigheid

1. Kan 1971, p. 55; zie ook de bladzijden ervoor.

2. Bewaarplaats: Koninklijke Bibliotheek te Den Haag, K.A.
XLb, omslag 1638. De tekst is met commentaar uitgegeven in § 5 van Zwaans Dagh-werck-editie (Zwaan 1973).
Men zie ook een kleine opzet op fol. 1^r van de autograaf van Batava Tempe (KB Den Haag, K.A. XLa, omslag 1621, nr. 1).

3. Voor het manuscript: KB Den Haag, K.A. XLVIII, fol. 733-746; zie ook Kamphuis 1962, p. 154-5. De schets staat op fol. 748; Kamphuis' transcriptie ervan staat op p. 178-180 van zijn artikel. Hij reconstrueert de datering aan de hand van de geboortedata van Huygens' kinderen. Maar op fol. 736^r staat rechtsboven: ‘8. Maij. 39’ (het jaartal zoals gewoonlijk onderstreept); Huygens noteerde bovenaan het blad de dag, waarop hij met het schrijven van de tekst begon. Men zie ook nog de opzet voor de verhandeling Steenwegh op Scheueningh op fol. 402 in K.A. XLVIII.

4. Vgl. Zwaan 1973, p. 26.

5. Zwaan 1977b, p. XXI-XXII.

6. De Kruyter 1971, vooral p. 57-70 en p. 174-5 resp. Hermkens 1964, p. 162-4 en zijn komende editie van Trijntje Cornelis. De manuscripten bevinden zich in de KB te Den Haag, R.A. XLb, omslag 1647, nr. 1 resp. K.A. XLc, omslag 1653, nr. 7.

7. De Kruyter 1971, p. 154-5; fol. 7^r van het manuscript.

[p. 186]

van opzetten voor andere grote gedichten van zijn hand - over een bijzonderheid in deze structuur, waarop ik reeds in het vorige nummer van Voortgang terloops gewezen heb.^8.

Al wandelend en luisterend wordt de bezoeker c.q. lezer door de gastheerdichter in Hofwijck over het grondgebied van het gelijknamige buiten rondgeleid. Daarbij maakt de laatste eerst gewag van de bomen in het bos aan de noordwestelijke zijde van de Groote Heerwegh, die het landgoed vrijwel doormidden deelt, daarna van die in de hof, op de eilanden en aan de Vliet ten zuidoosten van deze weg. Vrijwel steeds wanneer de wandelaars een rij of een groep nieuwe bomen passeren wordt deze onderwerp van gesprek; er is een uitzondering op deze regelmaat. De lezer en de dichter zijn al lang de Groote Heerwegh overgestoken en de oprijlanen naar het woonhuis zijn reeds aan de orde geweest, als de dichter de elzen in het bos gaat behandelen, die aan de andere zijde van de weg staan.

Waarom deze afwijking kan men zich afvragen: omwille van een genrekenmerk van de georgische literatuur? - omwille van de bescherming tegen de winden, die de juist vóór de elzen besproken linden in hun prille jeugd hebben genoten van deze bomen in het bos (zie r. 1111-1116)? - of soms t.g.v. een bijzonderheid in de ontstaansgeschiedenis van Hofwijck? In wat volgt wil ik een mogelijke verklaring formuleren en wel in het licht van de genoemde eigenaardigheden van Huygens' werkproces als dichter en aan de hand van manuscriptologisch en structureel-inhoudelijk onderzoek van de tekst in de Hofwijck-autograaf.^9.

2. De elzen bespreekt de dichter in r. 1117-1148 van Hofwijck na een zestal inleidende regels. Ik citeer naar de autograaf^10. deze regels, die volgen op een passage, waarin de dichter het heeft over de vogels, die de linden van het rustige Hofwijck verkiezen boven het drukke, jachtige Den Haag. Een van deze is de koekoek, die

roemt van sijn bedrijf,

In volle vrijheid, want de Land-heer heeft geen wijf:
In Sté en doet hij niet dan mans en vrouwen tergen,
1110 En menigh lacht'er om diens haeren staen te bergen.

Hier danst dat vrije volck van d'een' op d'ander' tack,

En, is't de linden moe, het kiest een ander dack,
Een dack van Elsen loof reis-mantel van die Linden,
Dies' in haer' eerste jeughd beschermden voorde winden,
1115 Beschutt en voor Noordoost, behoedden voor Noordwest,
En doen nog dagelix daertoe haer niewe best.
Heilsamen Elsen tack, wie soud' u konnen derven?
Ghij doet ons vreughd en baet in leuen en in steruen;
Uw leuen streckt voor muer, met een, en voor tapijt.
1120 Uw leuen geeft ons warmt en koelte naer den tijd.

Vervolgens roemt de dichter het nut van de elzentak als brandhout, als onderdeel van een waterpomp en als stoof, en memoreert de nieuwe telgen, die uitlopen aan een gesnoeide els.

Deze passage heb ik geciteerd naar de laatste tekstfase. Er staan evenwel nogal wat correcties in de autograaf:^11.

8. In ‘Over de interpretaties van “Haegh en meijen-Boeck” in Huygens’ ‘Hofwijck’, in: Voortgang .. I, 1980, p. 137. Ik neem de gelegenheid te baat te wijzen op twee foutjes in dit artikel. Op p. 143 leze men in de 20e regel van boven houtkleur en bladrand (i.p.v. bladkleur en -rand), en op p. 145 en in noot 27 op p. 141: Instituut voor Nederlandse Lexicologie.

9. KB Den Haag, 128 D 24, sectie (A). In sectie (B) bevindt zich de apograaf van Hofwijck, een net-afschrift van deze autograaf in de hand van een kopiïst.
Overigens: met Hofwijck duid ik het gedicht aan, met Hofwijck de buitenplaats.

10. De transcriptie is steeds conform die van de Commissie ter voorbereiding van een Hofwijck-uitgave naar manuscripten en drukken o.l.v. prof. dr. L. Strengholt (Hofwijck-project, V.U. Amsterdam) en niet naar Zwaans editie (Zwaan 1977a). De volgende regels staan op 2^v van het vierde diploma.

11. Ik maak gebruik van het tekensysteem van Verkruysse 1973-1974, zij het met een aanvulling erop. Het editietechnisch teken [a ⇒] wil zeggen: functieverandering van het eerste grafische teken (a) tot het tweede (b) zonder dat er een daadwerkelijke vormverandering heeft plaatsgehad.

[p. 187]

1110	die<ns> [-sijn] ha[-er]⋜ren⋝ stae[t^+]<n>
1111	een horizontaal inspring-streepje vóór de regel toegevoegd
	[-vlo] vrije
1112	dack[.⇒]<,<
1113	Elsen [-tack]⋜loof⋝
	[-mijner]⋜van die⋝
1115	[V^+]<B>eschutt'en
	[n^+]<N>oordoost
	be[k⇒]<h>[1^+]<o>ed[en^+]<de>n (bekleden werd behoedden)
	[n^+]<N>oordwest
1118	steruen[:^+]<;>
1119	muer<,> met een<,>
1120	[-Ghij houdt ons' paden]⋜Uw leuen [-houdt ons]<geeft ons>⋝ warm<t> en koel<te> naer [-eisch van]⋜den⋝ tijd.

Verder valt op, dat tussen r. 1112 er r. 1113 de pen vernieuwd of tenminste versneden is; r. 1112 is nog ‘dik’ evenals de eraan voorafgaande regels, r. 1113 bevat zeer fijne, duidelijke letters net zoals r. 1114 en volgende regels. Maar ook het inspring-streepje vóór r. 1111 is fijn; Huygens heeft het er neergezet na het versnijden van de veer. Of anders: na het ter hand nemen van een andere ‘verse’ pen. In andere woorden: oorspronkelijk behoorden r. 1111-1112 niet bij de alinea, waarin r. 1113 staat, maar tot de alinea, waarin r. 1110 staat. De scheidslijn der alinea's ligt nu tussen r. 1110 en 1111; vóór de notering van het inspringstreepje lag die tussen r. 1112 en r. 1113. Deze vaststelling wordt niet weersproken door de inhoud van r. 1112 (‘het kiest een ander dack’ - de dichter kan nu van de linden afstappen en een ander onderwerp aansnijden), door de tegenstelling ‘In Sté’ (r. 1109-1110) vs. ‘Hier’ (t.w. op het buiten Hofwijck; r. 1111-1112), en door het leesteken achter ‘dack’, in feite een liggend streepje achter de k, waaraan een haaltje naar rechts vastzit, omdat Huygens de pen niet tijdig genoeg opbeurde. Oorspronkelijk zal er een punt bedoeld zijn, maar deze kon zonder vormverandering een andere functie gaan vervullen, nl. die van komma. Deze intentionele wijziging komt bij Huygens vaker voor, b.v. bij de correctie in r. 1115, waarbij de k zondermeer een h kon worden vanwege de vormgelijkenis van de realisaties van Huygens' minuskelgrondvormen bij deze letters, of ook bij het voor de kantlijn toevoegen van een woord, waardoor een oorspronkelijke majuskel zonder vormverandering een minuskel kon worden.^12. Kortom: men mag aannemen, dat er een rustpauze is geweest tussen het noteren van r. 1112 en r. 1113, in welk tijdsbestek Huygens tot een andere regelverdeling besloot, en wel voordat hij nieuwe regels over een nieuw onderwerp (de els en zijn takken) ging noteren. Het leesteken achter ‘dack’ werd niet verduidelijkt, het kon voor een kamma doorgaan.^13. Hoe lang zal de schrijver gerust hebben? Niet langer dan de duur van de versnijding of van het oppakken van een nieuwe pen? Of soms nog langer;

12. Zie Hermkens 1964, p. 47 en 52 voor k en h en Strengholt 1974, p. 42 voor de correctie: ‘ ≦En≧<[D⇒]> e [-Sonne]⩽Sonn⩾; die ick sie’ in het gedicht Sondagh uit de Heilighe Daghen (één grondvorm met zowel een minuskel - als een majuskelfunctie).

13. Zwaan 1977a, p. 118 heeft er een punt zonder nadere toelichting.

[p. 188]

heeft Huygens tijd genomen om zijn ogen nog eens te laten gaan over de reeds neergeschreven regels? Wijst op dit laatste niet de nieuwe alineaverdeling? Mogen we soms het opvoeren van de elzen op deze plaats met dit alles in verband brengen?

3. Laat ik eens aangeven, wanneer en in welk verband de elzen in Hofwijck genoemd worden. Na de aanhef spreekt de dichter over de tweedeling van zijn landgoed: ten zuiden van de Groote Heerwegh ligt de voor fruitbomen geschikte klei, ten noorden de kroft (d.i. het droge duinzand).^14. De boomgaard moest

met een wilde muer gemantelt en geschutt:

De Kroft en eischte niet als vruchteloose Boomen.

50 Die sij pas machtigh waer in wel ge Elste zoomen.^15.

Hierna volgen de wijze lessen en passages over de raad, die Huygens inwon toen hij het gebied wilde gaan indelen, en de aantekening, dat hij Hofwijck wil beschrijven zoals het er over honderd jaar uit zal zien. Het bos bevat vier lanen met eikebomen, waar niemand aan mag komen, tenzij om drie gewichtige redenen (r. 51-200; zie ook 4.). Dan komt de bespreking van de overige bomen in het bos, na een vergelijking van de eikenlanen met de linden op het Voorhout te Den Haag en het ‘groen’ van het Mastbos en het Liesbos bij Breda. Daarbij noemt de dichter deze bomen, men zou haast zeggen, spelenderwijs (r. 205-9):

205 Breda vergeue mij en oock den Haegh dit roemen,

Hier derv ick 't Eickenloof bij 't linden-blad wel noemen:

Daer sien ick niet als Mast en Eick en Elst en Berck;

Tot mijnent 'tselue groen, en euen 'tselue werck.

Hier buijgh ick voor Breda; mijn' Masten zijn haer' kind'ren:

Hij vervolgt zijn uiteenzettingen met de behandeling van de eerste boom: de pijnboom, die in twee van de vier perken kruiselings midden in het bos is aangeplant (r. 209-259). Dan is het de beurt aan het ‘Eicken Schaer-bosken’ oftewel het perk met eikehakhout, met enige eraan vastgeknoopte opmerkingen (r. 260-332). Maar verandering verheugt (r. 337^b - 341):

soo ruijl ick Berck voor Eicken,

En Elst voor Bercken-bosch. Beij kan ick soo bereicken,

Dat dit voor onder, dat voor opper-kleed verstreckt,

340 Dat ghen' als mantel, dit als Broeck en Wambas deckt.

De Bercken staen om mij als Toortsen, (...)

Het eikehakhout ruilt de dichter in voor de berk (en niet andersom!), en evenzo de berk weer voor de els. Aldus komt het perk met berken aan de orde, van welke bomen hij de kleurenpracht roemt (r. 349-352):

Wat magh de sotte konst haer seluen onderwinden?

350 Haer uijterste geweld is qualick werck van blinden

Bij 'tminste Bercken-blad, den minsten Elsen-tack,

Mijn' muer-tapijten hier, mijn' sold'ring en mijn dack.

In dese wonderen bergh ick de soetigheden

Van mijn' gesnoepten tijd: (...)

14. WNT VIII¹ 299, krocht I, 1.

15. Zie r. 32-52 (geciteerd zijn r. 48-50). De correcties in deze en volgende aan te halen passages vermeld ik niet op één uitzondering na (zie noot 16), aangezien ze voor het betoog niet relevant zijn.

[p. 189]

Daarna werkt de dichter uit wat hij onder deze bomen doet, geeft een brede vergelijking met een parelvisser, komt te spreken over de zang van Utricia Ogle, over onmuzikalen en de muziek van Maria Casembroot (r. 353-486). Dan spreekt hij de intentie uit het bos te verlaten (r. 487), maar pas in r. 877-890 gebeurt dit daadwerkelijk. De tussenliggende regels besteedt hij aan de Bergh in het bos en de lotgevallen van en de activiteiten rond de bouwsels erop. Vervolgens noemt hij de abelen langs de Groots Heerwegh, het stalhuis met de moestuin, de overhangende fruitbomen, de symmetrie en de grondbewerking van de hof, de toegangspoorten en tenslotte de lindenlanen met hun vogels (r. 891-1110). Hierop volgt de lange passage over de elzen (r. 1111-1148), die ik gedeeltelijk geciteerd heb. Verder komen de elzen in Hofwijck niet aan de orde.

Vóór de genoemde passage noemt de dichter de elzen viermaal. In r. 50 zijn het de elzenzomen, d.w.z. de elzenbosjes langs de randen van het bos, waarbij de nadruk niet op de boom zelf valt, maar op de beschutting, die hij biedt. R. 207, waarin de els opnieuw optreedt, nu tesamen met de drie andere boomgroepen in het bos,^16. houdt een zekere aankondiging in; na de eikendreven wil de dichter de pijnboom en het eikehakhout behandelen, om dan in r. 337 over te stappen op de berk en de els, althans zo lijkt het. Want bij lezing van r. 341-352 kan ik me niet aan de indruk onttrekken, dat de els er een bijrol in vervult. Deze indruk moet ook Zwaan gehad hebben, die in zijn editie aantekent:^17.

bovendien is er variatie: de berken en hun schoonheid (329-352, 24 vss).
wat hij onder die berken doet (353-360, 8 vss).
brede vergelijking met de parelvisser om het laatste te verduidelijken (361-400, 40 vss).

M.a.w.: de dichter komt via het berkenperkje slechts even over de elzen te spreken; hij koppelt er geen beschouwingen aan vast zoals bij de eikendreven, de pijnboom, het eikehakhout en ook de berk.

De elzen krijgen aanzienlijk minder aandacht dan de andere bomen tijdens de wandeling door het bos. Is dit soms vanwege een onbeduidende plaats in dit bos? - geenszins, want de elzen staan niet alleen in perken langs de sloten rond het bos, maar ook nog in vijf perken in het westelijk deel ervan; ja zelfs ruim de helft van het bos in met elzen beplant. Of vond de dichter de boom misschien te onbelangrijk om er de heerlijkheid, het nut en/of het genot van te vermelden? - zeker niet, want later wijdt hij er toch menige regel aan en bij de behandeling van de algemene indeling van de buitenplaats komen de elzenzomen reeds ter sprake (r. 50). Wilde hij soms beslist de behandeling uitstellen tot na die van de linden vanwege de bescherming, die de elzen de linden in hun eerste jeugd geboden hebben (r. 1113-1116)?^18. Wanneer men de tekst van de eerder geciteerde passage leest zonder acht te slaan op de manuscriptologische gegevens, lijkt een bevestigend antwoord voor de hand te liggen; maar toch niet meer dan dat. Want juist deze gegevens - en dan vooral die in r. 1111-1114 - laten zien, dat Huggens bij het schrijven van deze regels nog geen duidelijk beeld had van de directe voortgang van het gedicht.

16. In r. 207 is gecorrigeerd:
Daer sien ick niet als Mast[-,] en Eijck[-,] en Elst en Berck; Bedoelde Huygens met de komma's aan te geven, dat hij oorspronkelijk drie ‘onderwerpen’ wilde aansnijden: Mast, Eijck, en Elst en Berck tesamen? Juist het schrappen van de komma's laat zien, dat hij deze interpretatie uiteindelijk niet wilde. WNT III³ 4091, els I, 2 en 3; over de -t: ‘Als verzamel- of stofnaam: eene zekere hoeveelheid van de genoemde boomen, die boomen als geheel of soort. In dit gebruik in Holland gewoonlijk in den vorm elst. (..)’

17. Zwaan 1977a, p. XVIII.

18. NB: op grond van deze regels is het niet mogelijk de elzen elders dan in het bos te situeren.

[p. 190]

4. De regels 1113-1116 vormen een roergang tussen de tekstgedeelten over de linden resp. de elzen op Hofwijck. En deze overgangspassage is niet bewust van te voren ‘gepland’. Waarom kan zij nu zijn ingevoerd? In r. 1112 was er oorspronkelijk een ‘open’ slot, een algemene afsluiting van het tekstgedeelte over de linden. De vogels vertrekken uit de lindetakken naar een niet nader aangegeven andere boomkruin. Na de rustpauze van een nog niet bepaalde lengte wordt r. 1113 op papier gezet, waarbij ‘een ander dack’ uit r. 1112 wordt gespecificeerd: niet zomaar een boomkruin, maar een van elzenbladeren, dus elzen-‘daken’ die als een mantel de linden hebben toegedekt en beschermd. Dit laatste roept onmiddellijk een eerdere passage in de herinnering op, t.w. de regels 338-340. En evenzo wekken r. 1117-1120 de herinnering aan de voorgaande regels 347-352. Vrijwel dezelfde gedachten komen erin voor, (vrijwel) dezelfde woorden keren terug.^19. Deze inhoudelijke overeenkomsten bij passages voor en midden in het gedicht zijn m.i. niet toevallig en niet zonder betekenis. Het heeft er alle schijn van, dat Huygens aan de beschouwing van de elzen begonnen is met in het achterhoofd de eerder in het gedicht gedane opmerkingen.

Uitgaande van deze overeenkomsten en gelet op het gegeven, dat hij bij r. 1112-1113 heeft gezocht naar een goede aansluiting, waarlangs hij de elzen kon invoeren in het gedicht, meen ik te kunnen aannemen, dat hij tijdens de rustpauze even heeft teruggelezen. Heeft hij mogelijk toen gemerkt, dat de elzen wel enige aandacht hadden gekregen, maar nog geen afzonderlijke behandeling, hoewel deze min of meer aangekondigd was? Kan het zijmm, dat hij de regels over de elzen alsnog uit nood na die over de linden inlaste, daarbij afwijkend van een tot dan volgehouden opbouwprincipe?

5. Twee bijzonderheden in de autograaf van Hofwijck zijn van niet gering belang voor de adstructie van deze veronderstelling.

De dichter zou dus niet alert zijn geweest bij het neerschrijven van het begin van Hofwijck, toen hij de behandeling van de elzen achterwege liet. Indien een dergelijke nalatigheid ook elders in de aanvang van het gedicht optreedt, meen ik, dat ik hiermee een belangrijke aanwijzing voor de juistheid van de veronderstelling op het spoor ben. Welnu, de regels 181-200 in de autograaf en de apograaf van Hofwijck getuigen van deze inalertie. Zij zijn in de autograaf pas ingevoegd ten tijde van de correctie door Huygens van het afschrift, dat zijn kopiïst van de autograaf gemaakt had. De laatste kreeg een autograaf in handen, waarin de latere regels 181-200 nog ontbraken. Men kan dit vaststellen, wanneer men let op de afwezigheid van invoegtekens bij deze regels in de autograaf en op de inlassing in de apograaf van deze regels, op een afzonderlijk velletje door Huygens zelf. Toen deze het afschrift terugkreeg en de overgebrachte tekst met die in de eveneens teruggegeven autograaf ging vergelijken,^20. moet hij hebben gemerkt, dat hij vergeten was de laatste van drie aangekondigde uitzonderingen uit te werken. Aan de vier eikendreven zou niemand mogen komen, tenzij om drie gewichtige redenen: ‘Onschuldigh Brood-gebreck’ (r. 166-170), ‘ouderdomm van Eijcken die vergaen’ (r. 171-180) en ‘“tallgemeene lijden Van” svaderlands bederf’ (r. 181-200). In de autograaf volgen in de tekstkolom de regels 180 en 201 direct op elkaar; in de rechter marge ernaast staan schuin r. 181-200 zonder invoegtekens. De derde uitzondering werkte Huygens eerst in de autograaf als klad uit in 20 regels, welke hij vervolgens in de apograaftekst

19. Ook is er in zekere zin een inhoudelijke overeenkomst tussen r. 1113-1116 en r. 42-50.

20. Dit is vaststelbaar aan de hand van verscheidene correcties in beide manuscripten; zie hiervoor de komende editie van Hofwijck van de V.U..

[p. 191]

inlaste. Kortom: de dichter vergat tijdens het schrijven aan de ontwerptekst van Hofwijck de derde uitzondering. Deze niet geringe nalatigheid maakt het waarschijnlijk, dat hij een bespreking van de elzen - maar 150 regels verder - eveneens vergat.

De tweede bijzonderheid treft men aan op 2^v van het tweede diploma van de autograaf. Juist vóór en tussen de regels 486 en 487 staan twee asterisken: * *. Wat beduiden deze tekens? Elders in de manuscripten en drukken met dichtwerk van Huygens duiden ze onvoltooidheid aan.^21. Het is aannemelijk, dat ze hier dezelfde of een verwante functie vervullen. De plaatsing in de linker marge in de autograaf is opmerkelijk. Deze houdt in, dat de tekens pas het laatst zijn neergezet. Gewoonlijk vindt men de asterisken in Huygens' manuscripten midden onder een gedicht en niet terzijde; en de tekstkolom in de autograaf is niet onderbroken ter plaatse. Zij stond er al in haar geheel, toen Huygens^22. er de asterisken naast zette. Blijkbaar wilde hij nog iets in de tekst invoegen. Waarover zou de inlassing hebben kunnen gaan? Regel 487 opent met: ‘Nu will ick uijt het Bosch’. Vóór deze regel bevindt de dichter zich nog in het bos en spreekt over de beplanting aldaar, al dan niet met uitweidingen; met deze regel geeft hij te kennen het bos te willen verlaten.^23. Derhalve: de in te lassen passage, die omwille van het rijmschema uit ten minste vier regels had moeten bestaan (of anders een veelvoud hiervan), zou betrekking gehad moeten hebben op een element uit dit bos (of op een eraan gekoppelde beschouwing), welke de dichter ten onrechte had veron achtzaamd. Tot r. 486 is de tekst in statu nascendi van Hofwijck op twee uitzonderingen na consistent, d.w.z. zonder opmerkelijke structureel-inhoudelijke ‘hobbels’ of defecten. Deze uitzonderingen vindt men:

1. bij r. 181-200, waarover reeds het een en ander gezegd is;

2. bij r. 333-352, waarin de elzen amper aandacht krijgen.

Het eerste defect werkte Huygens pas achteraf weg, nl. in tweede instantie bij de correctie. De asterisken kunnen hier niet bij horen; waarom ze dan niet ter plaatse bij r. 180 gezet? Bij de tweede uitzondering kunnen ze wel betrokken worden. Voordat de dichter het bos gaat verlaten kan hij nog op de elzen terugkomen, want deze bomen staan langs de randen ervan, ondermeer bij de zuidelijke poort aan de Groote Heerwegh.

Ik wil dan ook aannemen, dat de asterisken in verband staan met een aanvankelijk onvolledige behandeling van de elzen bij de rondwandeling door het bos. Een aanwijzing hiervoor kan men ook vinden in het ontbreken van een daadwerkelijke inlassing bij r. 486-7 in de autograaf of aldaar in de apograaf. Men zou kunnen opperen, dat de dichter een aanvankelijk gewenste inlassing alsnog niet heeft gerealiseerd. Maar met evenveel recht kan men anderzijds veronderstellen, dat de inlassing wel is gerealiseerd, maar voor ons niet meer zichtbaar is. Ofwel in andere woorden: dat zij in het wordingsproces van de eerste staat van tekst van Hofwijck is gerealiseerd. Maar dan komt men precies uit op de veronderstelling, die ik in 4. heb geformuleerd aan de hand van manuscriptologische en structureel-inhoudelijke gegevens.

6. Ook in de autograaf (en de apograaf) van Hofwijck komen tekstgenetische bijzonderheden voor, die men in andere ontwerp-manuscripten van Huygens' poëzie en proza aantreft.^24. De gegeven verklaring van de bijzondere plaats van de elzen in Hofwijck op basis van de tekstgenese is in het licht van de wording van Huygens' andere grote gedichten niet als uitzonderlijk of gezocht te beschouwen. Toch wil ik nog blijven

21. Zie o.a. Strengholt 1976, p. 19-20 en de stukken in K.A. XLa, omslag 1628.

22. Weinig waarschijnlijk is, dat een ander (b.v. de kopiïst) hiervoor verantwoordelijk is. De gebruikte inkt geeft geen aanleiding tot een dergelijke gedachte.

23. Overigens gebeurt dit pas in r. 885-890; de dichter verontschuldigt zich ervoor in r. 877-884. Deze bijzonderheid is evenwel voor het onderstaande niet van belang.

24. Zelfs een aanzienlijk groter aantal dan de twee hierboven gesignaleerde. In Zwaan 1977a zoekt men tevergeefs naar een beschouwing over deze genese-problematiek. Zie hiervoor onze editie van Hofwijck.

[p. 192]

spreken van een mogelijke verklaring. Deze slag om de arm is noodzakelijk, omdat we niet bekend zijn met de (eventuele) opzet voor Hofwijck. De mogelijkheid is aanwezig, dat de dichter meer dan een plaats in zijn schema voor de elzen had gereserveerd. Verder is nog niet onderzocht of soms een en ander is voortgevloeid uit de structuurkenmerken van georgische gedichten, die de dichter van Hofwijck misschien voor ogen hebben gestaan. Voortgang van het Hofwijck-onderzoek zal moeten uitwijzen of en in hoeverre de door mij geopperde verklaring stand kan houden of bijgesteld moet worden.

[p. 193]

Aangehaalde literatuur.

Hermkens 1964

- Hermkens, H.M., Bijdrage tot een hernieuwde studie van Constantijn Huygens' gedichten, Nijmegen 1964 (dies. Nijmegen)

[p. 194]

Kamphuis 1962	- Kamphuis, G., ‘Constantijn Huygens, bouwheer of bouwmeester?’, in: Oud-Holland 77 (1962), p. 151-180
Kan 1971	- Kan, A.H., De jeugd van Constantijn Huygens door hemzelf beschreven. Uit het Latijn vertaald, toegelicht en met aanteekeningen voorzien door ---. Met een bijdrage van G. Kamphuis
Koeman 1980	- Koeman, H., ‘Over de interpretaties van ‘Haegh en meijen-Boeck’ in Huygens' ‘Hofwijck’, in: Voortgang van het onderzoek in de subfaculteit Nederlands aan de Vrije Universiteit I, 1980, p. 137-151
De Kruyter 1971	- Kruyter, C.W. de, Constantijn Huygens Oogentroost. Een interpretatieve studie. Meppel 1971 (diss. Univ. van Amsterdam)
Strengholt 1974	- Strengholt, L., Constantijn Huygens Heilighe Daghen. Uitgegeven naar de eerste editie van 1645. Ingeleid en toegelicht door ---. Amsterdam 1974
Strengholt 1976	- Strengholt, L., Huygens-studies. Bijdragen tot het onderzoek van de poëzie van Constantijn Huygens. Amsterdam 1976 (diss. V.U.)
Verkruysse 1973-1974	- Verkruysse, P.J., ‘Over diplomatisch editeren van handschriften en het gebruik daarbij van diacritische tekens’, in: Spektator 3 (1973-1974), p. 325-346
WNT	- Vries, M. de/Winkel, L.A. te, Woordenboek der Nederlandsche Taal; bewerkt door --- e.a. 's-Gravenhage 1882- .. (.. dln)
Zwaan 1973	- Zwaan, F.L., Dagh-werck van Constantijn Huygens. Assen 1973
Zwaan 1977a	- Zwaan, F.L., Constantijn Huygens' Hofwijck. Uitgegeven, ingeleid en toegelicht door ---. Jeruzalem 1977
Zwaan 1977b	- Zwaan, F.L., Constantijn Huygens' Cluijs-werck. Uitgegeven, ingeleid en toegelicht door ---. Jeruzalem 1977