Voortgang. Jaargang 1

[p. 53]

Een ‘velspot’
Maaike Hogenhout

In de Reinaert komen we het woord velspot tegen. Als de hebzuchtige koning Nobel Reinaerts verhaal over de verborgen schat heeft aangehoord, staat hij de vos toe op pelgrimstocht te gaan. Reinaert wil, vóór hij vertrekt, nog wraak nemen op Bruun, Isengrijn en Hersinde. De twee laatstgenoemde moeten de schoenen leveren voor de lange tocht en Bruun moet voor de scerpe (= pelgrimstas) zorgen:

Hi dede datmen brunen sneet
Van sinen rugghe een velspot af
Datmen hem teere scerpen gaf
Voets lanc ende voets breet (ed. Hellinga, A.r. 2843-46)

Het woord velspot wordt algemeen weergegeven met ‘stuk vel’. Het MNW vermeldt onder het lemma ‘spot’ dit voorbeeld. Het is het enige woord waarin spot in de betekenis ‘stuk, strook van iets’ voorkomt.

Onder het lemma ‘velspot’ vinden we dan nog een verwijzing naar het eng. spot (waarmee het mnl. woord misschien verwant zou zijn) in a spot of ground. Verdere voorbeelden ontbreken. Waarschijnlijk is Verdam door ontlening aan Oudemans Bijdrage tot een Middel- en Oudnederlandsch Woordenboek, deel 6 (‘spot’) en deel 7 (‘velspot’) tot deze betekenisomschrijving gekomen.

Tijdens een college middelnederlands in het derde jaar hebben we overwogen of het woord ook als volgt zou kunnen zijn opgebouwd: vel + s + pot. De -s- zou dan een bindingsklank zijn en het laatste deel van het woord, pot, zou ‘portemonnaie, tas’ moeten betekenen. Reinaert vraagt dan dus om een beurs/tas uit het vel van Bruun, die hij als pelgrimstas wil gebruiken. Is deze betekenis van het woord pot in het mnl. bekend? In het MNW wordt als 6e betekenis van het woord pot gegeven: ‘voorwerp om geld in te bewaren’ (vgl. de pot van Warenar, spaarpot), of ‘financieel fonds’ (vgl. armenpot). De betekenis ‘bewaarplaats voor geld’ is dus zeker bekend en blijft ook bekend in het nnl. (zie WNT onder ‘pot’). Moet deze pot van steen of metaal zijn, of is stof of leer ook mogelijk? En kan ‘bewaarplaats voor geld’ ook worden tot ‘bewaarplaats voor zaken die je nodig hebt’ (dus zo ongeveer handtas)? Bij de aanmerkingen bij pot in het MNW wordt gezegd:

‘Niet duidelijk is de bet. van pot, Wiel. Instr. 148, 501; “so wie bij nachte of andere tijden yemande up tstraet neemt zijn heyke, zijn gelt, zijnen pot of ander zake, die es gerekent straetroover”. Het eenvoudigst zou zijn, het woord in de bet. 6), nl. iemands kas, zijn geld, doch het begrip geld is al in het art. uitgedrukt. Waarschijnlijk is pot een verkorting van pothuve; z.ald.’

Het woord pothuve betekent ‘helm, hoofddeksel dat als een helm op het

[p. 54]

hoofd staat’. Hoewel de normale afkorting van dit woord huve is, schijnt ook pot voor te komen. Het WNT vermeldt (voor de 17e E.) de betekenissen ‘helm’ en ‘hoed’ beide. Voor de betekenis ‘tas’ ontbreekt echter elke aanwijzing.

Er is dacht ik nog een andere mogelijkheid. Vooraf eerst een overzicht van de Reinaertredakties waarin de betreffende passage voorkomt (regelnummering naar ed. Hellinga, Zwolle 1952):

A. (± 1400, Oost Vlaanderen (Gent?), litt.textualis):

Reynaert die hem was te wreet
Hi dede dat men brunen sneet
Van sinen rugghe een velspot af
Datmen hem teere scerpen gaf
Voets lanc ende voets breet (r. 2842-46):

F. 2e kwart 14e E., Utrecht, litt.textualis)

Reynaert die hem was te wreet
Hi dede datmen brunen sneet
Van sinen rugge velspot af
Datmen hem tere scurpen gaf
Voets lanc ende voets breet (r. 2810-14)

B. (1470, waarschijnlijk Utrecht, litt.hybrida):

Reynaert diese al had leet
Hij bewarff dat men sneet
Van brunen rug een vel aff
Dat men hem teenre scerpe gaff
Voets lanck ende voets breet (r. 2338-42)

P. (1479, gedrukt te Gouda):

Nu hoert

doch toe hoe dat hem reynaer voert dede
Alsoe hi dese seer leet had So verwerf hi
ander coninginnen dat men bruijn wt sijn
rugge sneet van sinen velle enen voet lanc
ende enen voet breet datmen hem teenre
scenpe gaf (r. 2091-97)

Tot slot de Latijnse vertaling in Reynardus vulpes, in 1473 of 1474 te Utrecht gedrukt naar de vertaling van Balduinus Iuvenus, ± 1270 vervaardigd in Vlaanderen. Deze vertaling moet dus gemaakt zijn naar een mnl. tekst die ouder geweest moet zijn dan een van onze redakties.

L. (1473 of 1474, gedrukt te Utrecht):

Sic regi loquitur: ‘Cum deficiat michi pera,
de Bruni pelle fac michi fiat’, ait,
‘ad longum latumque pedis’. (r. 1415-17 naar ed. Huygens,

[p. 55]

 

Zwolle 1968)

(Aldus spreekt hij tot de koning: ‘Aangezien mij een knapzak ontbreekt, maak dat er mij een gemaakt wordt uit Bruuns huid,’ zegt hij, ‘ter lengte en ter breedte van een voet.’)

We zien dat het woord velspot alleen in A. en F. voorkomt; in A. met een lidwoord, in F. zonder lidwoord. Het ontbreken van het lidwoord in F. is vreemd, aangezien we niet te maken hebben met een eigennaam, stofnaam of abstractum. B. en P. (P. waarschijnlijk in navolging van een legger van type B.) kennen het woord niet. B. schrijft een vel (van brunen rug) en P. heeft het over van sinen velle.

Gezien het feit dat zowel A. als F. het woord velspot kent, mogen we aannemen dat dit woord reeds in een oudere redaktie aanwezig was. A., een kopiist die tamelijk kritiekloos zijn legger kopieerde (zie: F. Lulofs Nu gaet reynaerde al huten spele, A'dam 1974) neemt het woord met het lidwoord over. F. echter laat het lidwoord weg. Toeval? Kende hij het woord niet? We weten het niet.

B. of een voorganger van B. heeft dit woord niet overgenomen (niet gekend?) of (ook een mogelijkheid) is niet op het idee gekomen hier dit woord te gebruiken. Hij geeft op deze plaats een vel, een gebruikelijk woord voor ‘een stuk vel’ dat b.v. bestemd was om als kledingstuk (in dit geval: tas) te dienen. Kende P., die erop bedacht was een kritische (= begrijpelijke) uitgave van het type B. te bezorgen (zie Lulofs), dit gebruik van het woord vel niet meer?

L. - en dit is m.i. belangrijk - spreekt niet over ‘een stuk vel’, maar heeft het meteen over een knapzak/reistas, die uit Bruuns huid gemaakt moet worden.

Het lijkt me heel goed mogelijk dat er in een vroegere versie van de Reinaert niet velspot heeft gestaan, maar velspoc. Het woord pok/poke betekent ‘zak’ en is een bekend Vlaams woord in het mnl. en ook nu nog. Het WNT vermeldt onder ‘pook II’ deze betekenis (Gezelle: eene pook meel). Hoewel we in de voorbeelden steeds de lange klinker tegenkomen, moet ook de schrijfwijze met een korte klinker bekend zijn geweest, getuige Kiliaens pocksack en de nnl. samenstelling pokzak (zie WNT). In mnl. (Vlaamse) teksten komen we het woord geregeld tegen (als maataanduiding voor wol b.v.). Enkele voorbeelden:

-	Die (wolle) vercoopt men bi sacken, bi scarpelieren, bi poken, bi waghen, bi naglen unde bi ponden. (MNW - scarpeliere)
-	Van VII sacke wullen ende ene poke (MNW - poke)
-	Van zesse zacke wollen ende ene poke (MNW - poke).

Misschien is de pok/poke van kleiner formaat geweest dan de sac. Het woord pok/poke (‘zak’) is verwant met het mhd. phoch(-snider) = buidel(-snijder), het oudnoors poki en het middeleng. poke die beide ‘zak’ betekenen, het nieuweng. pouch dat o.m. ‘zak’ (tabakszak), ‘tas’ (patroontas), ‘buidel’ en ‘beurs’ betekent. Het oudfrans kent het woord als poche.

[p. 56]

Maar krijgen we dan niet dat het begrip ‘tas’ twee keer uitgedrukt zou zijn, eenmaal in poc en eenmaal in scerpe? Als je een bepaalde tas gebruikt als reistas/pelgrimstas, houdt dat nog niet in dat die twee woorden precies hetzelfde hoeven te betekenen. Dat dit in het mnl. ook niet het geval was, blijkt uit het volgende voorbeeld uit de Rijmbijbel (r. 25994): (Christus spreekt tot zijn discipelen) Alsic u sende sonder sac ende sonder scarpe ende sonder scoe, ghebrac u enighe dinc? Dat een ‘zak’ als scerpe gebruikt wordt zien we in de Spiegel Historiael IV, 9,31, aangehaald in MNW onder ‘scharpe’:

Karel dede al dese saken in eenen zac... van eere buffels huut,... ende hinct al an siere ziden inder ghelike... alse oft eene scerpe ware.

Zoals bekend worden de c en de t in de gotische textualis (het schrift waarin A. en F. en waarschijnlijk ook vroegere versies geschreven zijn) gemakkelijk verward. Zo kon velspoc tot velspot worden.

Een velspoc zou betekend hebben ‘een zak van vel’, zoals een suèdetas een ‘tas van suède’ is. Het woord velspoc is door een kopiist vóór A. als velspot geschreven. A. nam dit woord kritiekloos over, F. interpreteerde misschien verkeerd en liet daarom het lidwoord weg (of vergat het gewoon), B. en P. losten de moeilijkheid op (als ze die in hun legger tegenkwamen) door een meer of minder gelukkige omschrijving.

Boudewijn de Jongere, de man die de Reinaert ± 1270 in het Latijn heeft bewerkt, kende het woord velspoc wel (Hij kwam uit Vlaanderen!) en spreekt dan ook niet over een ‘stuk vel’, maar over een ‘knapzak uit Bruuns huid, aangezien hem eentje (een knapzak) ontbreekt’.

Gezien het feit dat het woord spot in het mnl. verder niet voorkomt, en het woord poc=poke wel, geloof ik dat de emendatie velspot - velspoc zeker overweging verdient.

Abcoude augustus 1979

Opmerkingen

1.	Met dank aan Bernard Bussemaker die me aanspoorde aan dit woord eens enige aandacht te besteden.
2.	Het mnl. poc(ke) is ook de benaming voor ziekelijke uitwassen op de huid (vgl. pokken). Een woordspeling uit de mond van Reinaert is niet helemaal ondenkbaar!
3.	Joop van der Horst (UvA) attendeerde me erop dat we in het moderne woord pukkel een dergelijk geval hebben: Het kan immers zowel ‘puistje op de huid’ als ‘tas’ betekenen.